Ang mga Bariri sa Sayal ni Lola Dodoy
ni Michael Q. Orquejo
Una nga Padya 2008
Sirum. Nagpangalihid kami kang akun magurang sa kawayanan. Wara kami nag-agi sa inas. Andut abi nasiruman gid kami. Wara’t mabatian kondi ang huni kang mga pangka kag sirum-sirum pero nagaurualigmat man kami gihapon. Basa run ang akun nga sayal kang tun-og halin sa mga dahon kang lampuyang kag nagakulas-kulas dya kada magbag-id sa akun hita. Nahangyus ako kang nagkanta si Manang.
“La la la … La la la … La la la … La la la ….”
"Nang, hipus run ay. Mabatian kita kar-on.”
“La la la ….”
“Ssshh … Nang … Nang … hipus run, Nang, ay.” Natirawan ko ang pait ko nga luha, mainit nga nagailig halin sa akun mga mata.
“La la la … La la la ….”
Nagdirham-dirham ang akun pagginhawa. Urihi run lang kag nabatyagan ko nga may nag-ilig nga kon ano nga labaab sa akun hita. Dali-dali ako nga nagdalagan paagto sa pinakarabong nga lampuyang. Ginbutung ko si Manang Carmilina nga daw wara sa anang kaugalingun.
“Nang, hipus. Mabatian kita kar-on.” Nagkudug ang limug ko nga daw indi katusngaw. Puro hangin ang nagagwa sa akun baba.
“Aguy, ano to haw? Sabad kanimo, nagakanta ako p’ro.”
“Hipus, Nang, may Hapon … may Hapon.” Daw nagahani ako sa akun buli. Indi gihapon ako katusngaw.
"Diin? Diin?”
“Ssshh ....”
Naglinung. Huni lang liwat kang pangka kag sirum-sirum ang amun mabatian. Nagkatin-katin kami nga nagaduko ni Manang Carmilina sa kalampuyangan. Madapugan ko pa ang mga lampuyang kag usbong kang lupa nga daw pangsot. Nagkurudug ang akun mga tuhod kag nagparangramig ang akun mga alima. Basa ang akun sayal nga pula kang tun-og kag ihi. Si Manang Carmilina nagkatin-katin man kag nagkapyut nga daw lulid sa lampuyang. Ginbusalan ko ang anang baba kang palad ko nga lauhon. Mainit ang luha nga nag-araragay halin sa anang mga mata. Ginkuhap-kuhap ko ang anang likod kang wala ko nga alima. Pait run ang akun mata kang luha kag balhas. Nagpirung ako kang mahugut. Nagpangamuyo ako. Naghulat. Nagnabaw-nabaw ang akun pagginhawa. Daw gusto ko magbatang kag magturog pero ginpanumdum ko si Manang Carmilina, si Nanay, si Tatay, kag ang akun nga mga bugto.
Nakita ko ang amun karbaw nga nagapangharab kang berde nga hilamon sa taramnan kag ang mataas nga mga niyog sa banglid nga nagapangayo kang uran sa asul nga langit. Daw gusto ko mag-uli kag magdalagan sa wayang. Wara ako ti labut bisan mabuta kang bariri ang akun nga sayal. Gusto ko lang magdalagan padusdos sa banglid nga daw nagalupad sa hangin.
Ginkagat ko ang akun bibig, pirit nga nagbalik sa kalampuyangan. Ginbuksan ko ang akun mga mata, wara run gawa ang pait. Sanaaw ang palibot hay nagmura ang bulan sa likod kang gal-um. Ginturuk ko si Manang Carmilina. Mara run ang lao sa anang pungyahun. Nagapirung tana nga nagakururiit. Nanglinga-linga ako sa palibot. Malinung luwas sa huni kang mga sapat-sapat. Amo run lang ang akun nga kulba kang naglagatik ang kawayan kag nagkulas ang anang mga dahon sa dapya kang hangin. Gin-angan-angan ko nga may matuslok kang bayoneta sa likod namun ni Manang Carmilina. Wara. Nagginhawa ako kang madalum.
Ako si Rosalina. Dodoy kon tawgun kang iba. Ikalima ako sa walo nga bata ni Florentina kag Avaristo. Ginbata ako katong Enero 26, 1925. Balo ako ni Florentino kag may anum ka mga bata. Si Tatay ko naghalin sa kabaryuhan nga rapit sa Lakadun sa Sibalom. Si Nanay tana sa rayu pa nga lugar kang Negros naghalin. Mangunguma si Tatay kag nagapurupanahi man tana si Nanay. Rudya run ako nagbahul kag gintubuan kang buut sa Lagdo, banwa kang Sibalom. Indi takun kamaan magbasa kag magsulat hay wara gid takun kaagi kalapak sa eskwelahan sa banwa. Tama gid abi karayu. Daw tuod ako kon magsaot kag libagun ako kon magkanta. Kang daraga pa, kis-a lang gid takun nagalagaw kag kon may imbitasyon lang nga may bayle sa Lakadun. Ginapirit pa gani ako ni Tatay kon kis-a hay ginatamad takun magkudaw sa mga baylehan. Mas gusto ko pa nga suguon mang-arado kag mangayug kaysa sa magtaris sa mga baylehan. Balaynun kabay ako katama.
Linung ang amun pangabuhi sa Lagdo. May karbaw ako nga ginasagod kag gintudluan ako ni Nanay manahi. Normal ang tanan kag masulhay ang amun pagpangabuhi hasta sa mag-abot ako sa edad nga kinse anyos. Rugto nag-umpisa ang kalbaryo sa amun kabuhi. Amo gid to nga tuig kang nag-abot ang mga Hapon.
Nagaarado gid kato si Tatay sa taramnan kang hinali tana gindakup kang mga suldado nga pirot ang mata. Nasal-an tana nga opisyal kang baryo hay kuno, limpyo ang anang supat. Tatlo ka adlaw nanda tana ginpriso sa banwa. Gintudtud ang anang mga kahig kag ginlapak-lapak ang mga tudlo na sa alima. Ginpauli nanda si Tatay nga daw indi run kaginhawa, buta ka lanug ang anang lawas, gabanug ang anang pungyahun, kag dunot ang tanan na nga kuko sa kahig kag alima. Wara maabuti kang sangka semana pagkatapos tana ginbuy-an, napatay si Tatay.
Daw gintakluban kami kang langit. Si Manang Carmilina nadura sa mayad na nga paminsarun. Pirmi lang tana galantaw sa marayu. Ako, si Nanay, kag ang akun mga bugto nagatirik-tirik nga daw manok nga ginutran kang liug kon makabati kang lupok. Sapat-sapatun ti ugali ang mga pirot nga soldado.
Nagamantinir lang kami usap kang kamote kag upa hay ginpamatay nanda ang amun mga kasapatan. Indi kami makagarab sa aga kang mararuon run nga paray, ano pa daw mga aswang tamun nga nagapanakaw manghamrus kang paray kon gabii sa taramnan nga amun man ginpangabudlayan. Daw sobra pa sa takaw sa syudad ang amun nga sitwasyon. Nagaturog kami sa basa nga kamalig kag nagadalagan-dalagan nga daw umang sa sobra nga panago sa mga sapat-sapatun nga mga Hapon. Duro man ang andang ginpanglugus kag ginpamatay nga wara ti kabangdanan.
Daraga pa gihapon ako katong naghalin ang mga Hapon. Wara ako kamaan kon andut pero nagpasalamat ako sa Ginuo. Sa pinsar ko basi gingabaan sanda ukon indi gani natak-an run lang sanda ka panglugus kag pamatay kabangdanan nga naghalin run lang sanda sa banwa. Nadura man sanda sa amun banwa pero nagbilin sanda kang mapait nga marka nga biskan ako mag-ulianun indi ko gihapon malipatan. Daw bariri sanda nga nagpilit sa akun sayal nga dayon ko ginpamuul ugaring ang katul nagapabilin gihapon.
Nagakatin-katin kami gihapon ni Manang Carmilina, nagapalipud sa mga lampuyang. Nagahulat nga dakpun kang mga pirot nga soldado. Wara ti may nagtuslok kang bayoneta sa amun likod. Nagkamang kami parayu sa kalampuyangan bisan may mga siit, parayu sa ginhalinan kang singgit. Mabatian ko pa ang dasig kag manabaw nga pagginhawa ni Manang. Nagpalipud kami kag nagpahuway sa likod kang nahantal nga pusog rapit sa kawayanan. Nagahulat nga may mabadil run kanamun.
Gintipon ko ang nabilin ko nga kaisug kag nagtamwa halin sa amun ginapanaguan. Sanag run ang bulan kag indi kami pwede kapasayang-sayang hay makita gid kami kang mga sapat-sapatun nga mga Hapon. Gintaas ko gawa ang akun ulo para makita ang palibot. Linung. Luwas sa paos nga huni kang mga sirum-sirum kag pangka, ang hagung lang kang lamok sa akun talinga ang nagagisi sa kalinung kang palibot.
Naghagan-hagan ang pagkudug kang akun mga tuhod. Nagbalik ako sa pagpungko sa likod kang mga nahantal nga pusog. Si Manang Carmilina nagasandig kag ginapiphi na ang lao nga nagdurukut sa anang mga tuhod. Nagsandig man ako ingud kana. Kadya ko lang nabatyagan ang sakit kang mga bakiras kag tuslok kang siit sa akun mga butkun. Pangsot ang akun sayal kag maragkut ang bilog ko nga lawas. Ang dapya kang maramig nga hangin nga nagapalagatik kang mga layon kang kawayan kag nagapakulas kang mga dahon kang lampuyang ang nagtugro kanakun kang paglaum nga makita ko pa ang pagbutlak kang adlaw sa rum-an. Gintangra ko ang bulan. Kasanag ang akun nakita.
- Katapusan -
* Litrato: Halin sa http://www.wetcanvas.com/forums/showthread.php?t=427435.
