ANG PAGBIHAG NI TUMAKA BULALAKAW KAY MARIA KASTILA
(MASADYA NGA MGA ISTORYA NI LOLO ANOY KAG LOLA PASYA SA PAGSUGPON NI DOK DANIEL, NANG LOLE, NONG SANI, ONTOY DAMA , DOK BOB NAMIT-NAMIT, KAG MGA GINAMAT)
Maragtas S.V. Amante*
TYEMPO KATSILA SA KATO PA ANAY nga mga tuig 1770. May sangka datu tang mga ati nga nagauli sa bukid tang Mab-o sa Pandan, nga amo ang pinakamataas nga makit-an sa bilog nga banwa. Ang ngaran nana amo si Tumaka Bululakaw. Imaw ang pinakadasig magdalagan halin sa pinakaminoro nga ginapusngahan tang suba nga Bugang hasta sa katinkatin tang bukid nga Mab-o.
Si Bululakaw man ang pinakamaaram, kag pinakanamit sa tono ang boses kun magkanta. Imaw man ang pinakamabaskog, pinakaambong, pinakalamharon, pinakalantyog kag pinakamapisan sa tanan nga kalalakin-an nga ati sa tribo. Tanan nga buhok sa lawas daw ginit tang buri sa pagkakurong. Owa pa imaw kaabot tang trenta anyos. Ang ana nga tatay si Mab-o Tumaka, nga amo man anay ang datu pero buhay ron nga nagtaliwan.
Ginpadara tang hari tang Espanya bilang gobernador si Ricardo Fuentes. Maabtik, halangdun, gamhanan pero sobra imaw kapintas. Sakop ni Fuentes ang Pandan, hasta sa Mab-o. Sa Pandan nagaestar si Fuentes hay rugto imaw nadestino sa norte tang Isla Panay.
Imaw nana ang ana nga asawa nga ang ngaran amo si Maria. Bataon pa si Maria, kag permi sanda nagasumpakil tang anang bana nga si Fuentes, ilabi na gid kon gasdan imaw.
Urugtason si Fuentes. Owa imaw kamaan nga duro gali ati sa Pandan, kon diin imaw nadestino. Nagabalingaso ang ana ilong kag guya kon magpanglinti. Nagapanipa bisan kon sin-o ang madangtan kon abuton imaw sa pagpanisog.
Sobra man kapintas ang maimon nga si Fuentes bisan sa pagsilot sa anang asawa nga si Maria. Kon magbato si Maria, ginabukot imaw sa kwarto, kag owa ginapakaon. Ihapon ron kon ginatugutan magguwa sa kwarto. Ila man kon kis-a nga bukuton si Maria, hay amo ang ana tsansa nga makakanta it tuyog tuyog gid. Pera man ka beses nga nagbuka ang salaming sa sobra kataas it boses ni Maria. Kun kis-a man, sobra pa sa manyauk ang kasubo tang ana nga mga karantahon:
“Senor ten piedad! Senor ten piedad conmigo, ten piedad!”
Abaw Ginoo, maluoy kaw gid sa akun, maluoy ikaw!
Amo gid katagsing kag kasubo nga panganta ni Maria, nga nagapangayo it kalooy halin sa mahal nga ginoo. Bisan gani mga suruguon nagaparangihi, naga-irigit ukon man nagaparandiho sa pagpanangis kon makabati it sobra sa kasulub-on nga pagpanulaghay ni Maria.
SANGKA KATUNGDANAN ni Fuentes ang pagkoleksyon it bohes halin sa pumuluyo agod maentregar sa hari sa Espanya. Ang mga ginamat kag sinakpan ni Tumaka Bululakaw nabudlayan gid magbayad it anda bohes. May sangka tinyente del baryo nga nagabulig kay Tumaka sa pagkolekta it bohes, nga ang ngaran si Bakero Mananggiti nga nagauli anay sa pihak nga bukid, sa Ibajay. Bisan sangpanid nga lapat owa gani it panapton ang mga taga Mab-o, ano pa ang ibayad sa bohes tang mga ati?
“Que es tu plano para los bojetes de tus gentes?” Ginpasikto ni Gobernador Fuentes si Bululakaw, kon ano ang ana plano sa pagbayad tang bohes tang ana nga sinakpan.
“Bul-a ron lang ako nga inyo surugo-on, Senor.” Sabat ni Bululakaw. “Kamaan abi ako maghambal it Espanol, agod magpaalinton sa indi kamaan.”
“Muy bien.” Naila man si Fuentes hay sa sobra nga ugtas, nagsugpa tang dugo kag buhay ron nga napatay ang ana nga interpreter.
Sangka adlaw, may nagsugid kay Fuentes nga si Bakero Mananggiti nagapanakaw it anang nakolekta nga bohes. Embes nga itao nana kay Fuentes, sa kulasisi ni Bakero Mananggiti nga si Petra kuno tana nagaagto ang kwarta. Nagpabulig sa pag-interpretar kay Bulalakaw si Fuentes. Maw dya ang nagguwa nga sugidanon nanda:
“Pregunta el Bakero: donde esta los oros que colectan en Patria?” Kuon ni Fuentes kay Bulalakaw, hay gusto nana maman-an kon diin nag-agto ang mga bohes nga nakolekta ni Bakero halin sa mga taga baryo Patria.
Bangod Ibajaynon si Bakero, ginsumay sumay imaw ni Bulalakaw: “Siin mo’t ana gintago ang bulawan nga ginbayad it mga taga Patria?”
“Tao’t ana. Indi takon magsugid.” Sabat ni Bakero.
“No quere decir nada.” Amo ang paalinton ni Bululakaw kay Fuentes.
“Si no quere decir, voy a cortar los manos.” Singgit ni Fuentes.
“Aragoy ran. Kon indi ka’t eng magsugid, putlon nana ang imo nga mga alima.” Kuon man lagi ni Bululakaw kay Bakero.
“Ha? Aragugoguuuy. Pakitluoyan mo ron lang imaw nga masugid ron ako.” Nagbaliskad kag nagpakitlooy ron lang si Bakero kay Bululakaw.
“Hay abi siin mo gintago ang bulawan?” Nagburulusok ang mga mata ni Bululakaw, kag daw nagtirindog ang tanan nga kurong nga buhok.
“Ginlubong ko sa puno it mangga.” Sabat ni Bakero kay Bululakaw.
“Aunque to cortar los manos, el no que decer nada.” Gingasdan ni Bululakaw kay Fuentes, nga buot silingon bisan putlon kuno ang ana mga alima, indi pa gid magsugid si Bakero kon diin ang manggad.
Nagsaranting ang ugat ni Fuentes sa liog kag nagsinggit. “Va a carcel! El Lunes mismo voy a cortar tus manos!” Sugo ni Fuentes, agod mapreso si Bakero. Sa Lunes kuno putlon nana ang ana mga alima.
Nabatian tanan dya nga paghambalanay ni Maria, kag naluoy imaw kay Bakero.
“Por favor, mi amor! Dejalo Bakero.” Kuon ni Maria kay Fuentes, nga nagapakitlooy para kay Bakero.
Nagpurula ang pisngi sa pangimon, kag kahangit ni Fuentes. Gintampa nana si Maria. Nagsiyagit sa pagpanangis si Maria. Nagpalagyo imaw sa duyan sa hardin, nga ginbangot sa darwa ka puno tang niyog, kag rugto imaw nag-ulawhay.
Tang owa ron si Fuentes hay gindara sa karsel si Bakero, dasig dasig nga ginkalkal ni Bululakaw ang puno tang mangga kag ginbuol ang mga bulawan nga bohes. Owa imaw it mabutangan hay sangkidit nga panid lang ang ana nga bahag. Nakita nana si Maria nga nagatangis sa duyan. Dasig dasig nana nga ginbutang ang mga bulawan sa duyan, kag ginbaroron abay si Maria. Pagkatapos, ginpas-an nana ang duyan kag magdalagan pauli sa bukid tang Mab-o.
TANG PAGBALIK ni Gobernador Fuentes halin sa anang paghatod kay Bakero Mananggiti sa karsel, ginpangita nana ang anang asawa. "Maria! Maria! Donde esta?”
Tang nala-os ron imaw kag nag-asgad ron ang anang tubog sa sobra nga singgit, kag owa gihapon magpakita si Maria, nag-agto imaw sa harden kag nakita nana nga owa ron ang duyan nga permi ginahingga-an ni Maria.
Nagsinggit ruman si Fuentes: "Bululakaw! Bululakaw! Caramba! Donde esta!”
Nagsinggit kag nagsinggit si Fuentes, pero owa man gihapon si Bululakaw. Gintawag nana ang iba nga mga kabulig sa balay kag ginparamangkot. Pero bisan sambilog owa gid it nakamaan kon diin si Bululakaw kag si Maria.
Angan-angan umabot si Insik Paco nga nagabaligya it mga anting-anting kag mga bulong nga halin sa Tsina. "Senor Gobernador! Nakita ko si Bululakaw nga nagakarga it duyan nga may baye sa sulod.”
“Ay caramba! Un ladron!” Panikhay ron lang si Fuentes.
Angan angan, ginsingganan nana si Insik Paco. “Ah, yo tengo una plano. Insik Paco, sa imo ako may proposito.”
Nagtingala si Insik Paco. “Si, senor? Ano proposito Gobernador para Insik Paco?”
"Ikaw Insik, suhulan ko ikaw kon imo pangitaon si Maria.” Kuon ni Fuentes.
“Huod, sige Senor.” Ila ila man si Insik Paco. “Ako pangita bisan diin, basta may suhol nga sanggatos pesetas nga bulawan.”
“Si! Si! Sien pesetas de oro! Va lo mas pronto posible!” sabat man lagi ni Fuentes, nga lagi lagi imaw taw-an tang suhol kon makita nana si Maria.
Nagpanaw lagi si Insik Paco nga nagaparanamgo it sanggatos ka bulawan nga sencilio.
Pagkaagi it sangka semana, nagbalik imaw kag nagsugid tang mawdya kay Gobernador: “Senor gobernador, ako kita Bululakaw kag Maria!”
"Es verdad? Donde esta? Donde esta?” ginahapohapo si Fuentes, hay gusto nana maman-an kon tuod gid kag kon diin sanda.
“Bululakaw kag Maria sa bukid Mab-o, taas taas gid nga turukadon sa bilog nga banwa Pandan.” Kuon man ni Insik Paco.
“Es verdad?” Pamangkot ni Fuentes, kon kuno tuod gid.
“Si, es verdad. Insik kita laki, si Bululakaw kag baye, si Maria. Laki kag baye rigos suba sa Luhod Bayang. Laki hakwat baye. Baye hingga bato bahol.”
Indi ron makaginhawa si Fuentes.
Padayon ni Insik Paco. “Laki hubad bahag. Baye hubad bahag. Laki hadu baye. Baye hadu laki. Laki hampang soso baye. Baye hampang pitoy laki.”
Daw malipong sa kaimon si Fuentes, pero deretso gihapon ang pagsugid ni Insik Paco. “Insik saka kahoy. Insik hampang pitoy. Insik hulog kahoy. Insik buka ingkoy!”
“Ay, que barbaridaaaad! Carambaaaa! Voy a cortar los cabesaaas!” Puguton ko ang inyo mga ulo, singgit ni Fuentes nga daw mapukan ron sa sobra nga pagpanisog.
AGOD MAKABALUS sa mga kapintas nga naagum tang ana nga mga sinakpan sa tribo, naghandum si TUMAKA BULULAKAW nga paugtason tang husto si Gobernador Fuentes.
Nabihag ron ni Bululakaw ang asawa tang Gobernador nga si Maria. Pero naila man si Maria kay Bululakaw, kay lamharon man kag maambong imaw nga ati. Owa ron it gusto nga magbulag si Maria kay Bululakaw. Natak-an ron man abi si Maria sa kapintas ni Fuentes. Dugang pa gid, naman-an ni Maria nga may kerida run gali si Fuentes, hay permi nga nagadura sa balay. May nagsugid kanana nga si Biray ang ngaran tang ana kerida.
Pagkahuman it sambulan gintak-an ron si Fuentes kay Biray. Sobra kaangsudon si Biray. Suno kay Fuentes mismo, ang kabaho tang ana nga irok daw lamayo nga ginpapuyot sa patay nga kanding. Ginadamgo ni Fuentes ang kahumoton ni Maria kag ang matam-is nana nga limog. Owa gid tang iba nga bagay nga nagasuhot sa ulo ni Fuentes kundi lamang ang kaambong kag katam-is tang limog ni Maria kun magkanta imaw tang “siboney” ukon man ang “malagena.”
Agod mapalipas ang kapung-aw nag-agto ron lang si Fuentes sa tiendahan kag nag-inum it tuba. Kaimaw nana ang mga mangingisda kag mga hurong nga owa tang ginahimo kundi ang magpasaraway.
TUNGOD NGA ANG MGA ATI permi lang nagahalin-halin it andang gina istaran, owa gid it makasugid kay Gobernador Fuentes kon diin nagapanago si Maria kag Bululakaw. Adlaw-adlaw permi lang ginapung-aw si Fuentes kag madalum gid ang anang pamensar kon ano ang himoon para lang makabalik si Maria. Nakita imaw it anang ginasagod nga si Perico Pikoy.
"Kon buksan mo ang akon hawla, ako ang mangita kay Senora Maria", koon ni Perico Pikoy.
"Esta bien” , koon man ni Fuentes. "Va ahora mismo.” Ginbuy-an lagi ni Fuentes si Pikoy.
Pagka-agi tang darwa ka semana nagbalik si Perico Pikoy kag nagsinggit:
"Kita ko si Maria! Kita ko si Maria!"
"Donde? Donde?" daw indi makahulat tang sabat si Fuentes.
"Sa ibabaw it bukid it Mab-o! May manlot nga bahol-bahol. Ginpas-an ni Bululakaw ang manlot nga bahol. Gina usar ni Maria nga parigusan. Nagasag-ob si Bululakaw it tubig kag ginbutang sa manlot para makaparigos si Maria." Sugid pa ni Perico Pikoy.
"Que mas? que mas ?” Hay ano pa, pamangkot ni Fuentes.
"Ang uyahon ni Maria permi lang masadya. Permi imaw nagangirit, kag nagakanta. Ang mga ati ati kayumbog nagalibot sa dapog kag magkanta: inday Kasla istot ka pa, gabusong ka na! Ahay bangag! Ahay bangag! " Sige pa ang sugid ni Perico Pikoy.
"Que mas? que mas?" Daw owa ron it ginhawa nga indi makahulat si Fuentes.
"Si Maria ginakutot it tungaw sa iruk kag ginapanungawan ni Bululakaw.” Kuon ni Perico Pikoy.
"Que mas? que mas?.” Abaw linti, kuon pa ni Fuentes.
"May mga tungaw nga nagasulod sa soso ni Maria kag nabudlayan it bool si Bululakaw."
"Que mas?"
"Sangka adlaw nakita ko si Maria naghingga sa idalum it kahoy nga dangkalan. Ginhubad ni Bululakaw ang anang bahag. Ginhubad man ni Bululakaw ang bahag ni Maria, " sugpon pa ni Perico Pikoy.
Ang mga mata ni Fuentes nagburoslo.
"Ginhadu-an ni Bululakaw si Maria kag nagkanta si Maria. Pagkatapos, ginmasahe ni Bululakaw si Maria kag ginmasahe man ni Maria si Bululakaw."
"Que mas? que mas?" Owa ron it hangin sa irong ni Fuentes.
"Nagkamang si Bululakaw sa ibabaw ni Maria kag naghampang sanda it ‘tlad bala tang ginhimo ninyo ni Biray nga pareho kamo nagaugayong sa kanamit, kada sirum kon tigbaranig. Ano ron gani ang pagtawag karan?”
"Ay carambaaa! Que barbaridaaaad!” Nagadagoob ang pagsinggit ni Fuentes, kag ginpanipa ang tanan nga banga sa hagdan tang anda nga balay
SA ANA NGA KAMINGAW kag kasubo nagpabando si Fuentes nga kon sin-o ang makapabalik kay Maria, taw-an nana imaw it premyo nga sang gatos ka bulawan nga pesetas.
Nabati-an dya ni Tiago Punga, kag dali dali nga nagpresentar imaw. Nag-imaw it ana nga libayon nga ang ngaran si Odlot para nga may magpaathag kon pananglit indi imaw ma-intiendihan ni Fuentes.
“Ngomernador, ango si Nyago, sangka mangingisda. Ango maohoy ngay Maria.”
“Gobernador, ako si Tiago Mangingisda. Ako ang maosoy kay Maria.” Paalinton ni Odlot.
“Bueno, si tu encontrar mi esposa, voy a darte sien pesetas de oro.” Kuon ni Fuentes nga kon sayuron, kon makita mo ang akon asawa, taw-an ko ikaw tang sanggatos ka bulawan nga pesetas.
Nagpanaw lagi si Tiago Punga, kag nagsakay sa anang baroto paagto sa Patria. Pagkaagi tang sangka semana, nagbalik imaw sa banwa kag nag-agto lagi-lagi kay Gobernador Fuentes, imaw ruman si Odlot nga magpaalinton.
“Ngomernador, nangita ngo si Maria ngag si Mululakaw!” Gahapohapo pa nga sugid ni Tiago Punga.
“Gobernador, nakita ko si Bululakaw kag si Maria!” Paalinton man lagi ni Odlot.
“Es verdad? Donde esta? Donde esta?” Tuod gid, kag diin sanda, pamangkot man ni Fuentes.
“Nagsangay ango sa angon muroto ngag maagno sa matria. Hugto ngita ngo si Mululakaw nga nangangarga it manlot nga mahol mahol.” Padayon man ni Tiago Punga.
“Kuon nana, nagsakay kuno imaw sa anang baroto kag nag-agto imaw sa Patria. Rugto nakita nana si Bululakaw nga nagakarga it manlot nga bahol bahol.” Paalinton man ni Odlot.
"Despues?" Kag ano pa gid, pamangkot ni Fuentes.
“Ang manlot mamug-at. Nagpamulig imaw sa mga ani.” Kuon man ni Tiago Punga.
“Ang manlot mabug-at. Nagpabulig imaw sa mga ati.” Paalinton gihapon ni Odlot.
“Nginsunnan ngo sanna hasta sa Mab-o. Ginmutang ni Mululakaw ang manlot sa minakamanaas nga noknok it mukid.” Sugid pa gid ni Tiago Punga.
“Ginsundan ko sanda hasta sa Mab-o. Ginbutang ni Bululakaw ang manlot sa pinakamataas nga tuktok it bukid.” Paalinton man ni Odlot.
“Entonces?” Pagkatapos, pamangkot ni Fuentes.
“Ngag sag-ob si Mululakaw it nubi ngag nginmuno ang manlot. Ngagmaringos si Maria ngang nginludngunan ni Mululakaw. Ngagnganta si Maria it mesame mucho. Nginmesa man ni Mululakaw.”
“Nagsag-ob si Bulalakaw it tubi kag ginpuno ang manlot. Nagparigos si Maria, kag ginludgudan ni Bulalakaw. Nagkanta si Maria it ‘besame mucho’. Ginbesa ukon ginhaduan man ni Bulalakaw.” Kuon man ni Odlot.
“Magngatamos it maringos, ngintramuhan ni Mululakaw si Maria, ngag ngita nana nga may napaw sa hita ngag soso ni Maria.” Sige pa ang sugid ni Tiago Punga.
“Pagkatapos it parigos, gintrapuhan ni Bululakaw si Maria kag nakita nana nga may dapaw sa hita kag soso ni Maria.” Paalinton ni Odlot.
“Nginsupsup ni Mululakaw ang hita ngag soso ni Maria.” Deretso ang sugid ni Tiago Punga.
“Ginhikap kag ginsupsup ni Bululakaw ang hita kag soso ni Maria.” Deretso man ang paathag ni Odlot.
“Nanganta si Maria it ‘que dulce, que dulce!” Owa gid it pagkahapo tang pagsugid si Tiago Punga.
"Nagkanta si Maria it "manamit gid, manamit gid.” Kuon man ni Odlot.
“Que mas? Que mas?” Kag ano pa, pamangkot ni Fuentes nga nagarulusok ang mata sa kaimon.
“Ngaghingga si Maria sa mamag ngang ngaghingga man si Mululakaw. Nginngutot ni Mululakaw si Maria ngang ginngutot man ni Maria si Mululakaw.” Deretso nga sugpon ni Tiago Punga.
“Naghingga si Maria sa papag kag naghingga man si Bululakaw. Ginkutot ni Bulalakaw si Maria kag ginkutot man ni Maria si Bulalakaw.” Padayon man ni Odlot.
“Pero por que Maria no esta aqui?” Pero wanhaw nga owa rogya si Maria, pamangkot tang daw mabuswang nga bulkan tang kaimon nga si Fuentes.
“Nahulog tana kangakon ang mga napaw, hay ngugto ako sa idalom ngagalingling. Nginngutot ango it mga napaw. Namuno it napaw ang angon lawas hasta angon hitlog. Nagmangarot ango ngang nagkalas. Nangita ango ni Mululangaw. Ngagsinggit imaw ngag ginmalangas ango sa mga ati.” Sugid ni Tiago Punga.
”Nahulog tana kanakon ang mga dapaw, hay rugto ako sa idalom tang anda salog nagalingling. Ginkutot ako it mga dapaw. Napuno it dapaw ang akon lawas asta ang akon itlog! Nangarot ako kag nagkalas. Nabatian ang akon pangarot, kag nasapwan ako ni Bululakaw. Nagsinggit imaw kag ginpalagas ako sa mga ati!" Paalinton ni Odlot.
“Inutiiiiillll! Puneta! Carambaaaa!”
Singgit hasta sa langit ni Fuentes. Nabugto ang ana ugat sa liog. Hinali ron lang nagkurog si Fuentes, napukan kag owa ron makabangon.
Tang naman-an nanda nga patay ron si Fuentes, ilaila ang bilog nga tribo ni Tumaka Bulalakaw.
Bahol gid ang anda nga kalipay. Nagbinagrong ang mga budyong. Nagsaraot ang tanan, kag nagtaray-og sa kasadya ang bilog nga bukid tang Mab-o.
- Katapusan -
* Paalinton: Gintipon kag ginkid-an ni Maragtas “Noy Ponyong” Amante. Petsa: 22 Abril 1999. Handumanan sa masadya nga mga paglangas, pag-istorya, dinampurat kag pagpalangga nanday Lolo Mariano “Anoy” Dioso; Lola Bonifacia “Pasya” Amante Dioso, Tyo Paquit Alojipan, Oda Teodora “Deding” Dioso Alojipan, Dr. Daniel Dioso, kag Dr. Lourdes Alojipan Burgos, mga taga Pandan, Antique nga nagtaliwan dun tanan. Salamat gid sa bulig ni Nong Alfonso “Sani” Alojipan, kag Dr Robert Peter “Namitnamit” Alojipan. All rights reserved. Edited version: 19 July 2013, Unibersidad ng Pilipinas, Diliman, Quezon City Philippines.
* Litrato: HImo ni Lin Onus halin sa http://www.ebay.co.uk/itm/Signed-Wirrin-Bill-Lin-Onus-Penunga-Australian-Aboriginal-Wood-Art-Painted-Plate-/161062311543.
