Ang Bunyag
(Kasugpon kang “Ang Pagpamalaye” kag “Kasal”)
ni Maria Milagros Geremia-Lachica
UNA NGA EKSENA
Ang drama maumpisa sa waiting room kang rural health clinic. Sulud si Candeling nga gabusong kag gasunod ka na si Gunda nga nagasoksok kang daster pero nag-obit ka patadyong. Diretso sanda sa bayi nga gapungko sa lamisa. Sa kilid may nagapungko nga darwa ka bayi nga nagabusong, nagabaluskay ka mga barasahun. Sa kilid may sangka laki nga nagatindug kag nagabasa ka mga napagkit sa dingding.
Gunda: Mayad nga adlawun sa tanan! Ne Bitang… (Turuk kay Bitang kag sa palibot, tangu-tangu man ang mga nagabusong.)
Bitang: Ay, mayad nga adlawun man, Nay Gunda! Deling!
Gunda: Ti Deling, kun-an kaw mong nga antes magmura ang adlaw, rugya run kita agud kita ang pers prayz…
Candeling: Ano bi hay daw kanami lang magturog pa. Ti, lukdo liwan kita kang sandiya nga dya e. (Taw-an ni Bitang si Candeling ka papel, senyasan mapungko. Ginbasa ni Candeling ang papel kag nagsulat. Pungko man si Gunda sa sangka siya sa kilid ka lamisa).
Bitang: Amo gid ria. Darwa ka bulan run lang ge? Ti ano bay, kumpleto run ang baby’s layette na kag mga lampin?
Candeling: Ay maan, ano nga kumpleto... (sige basa, kag sulat, dayon ginbalik ang papel kay Bitang) Gapalak man raad e si Itok nga mamakal run garing hay si Nanay mong. Kaduro lang kang mga surondon na.
Gunda: Ay sus, Candelaria, (tunog ang limug kag hungud nga ginapabati man sa mga nagahulat nga mga bayi) wara ti madura kanimo kon magsunod kaw sa hambal ka mga mal-am. Mga leyet-leyet tana inyo nga wara pa makasamput gid sa pito ka bulan. Darwa pa ka semana, amo garing ra pagbakal ka mga garamitun ka bata. (Kuut sa dughan, ukay kang maskada. Sige usap.)
Candeling: Kunyag gid e si Itok. Laon-laon run kabay kami kag nag-asawahay. Hamakun mo mapapunsyon run raad pagkamaan na nga gapanamkun run ako.
Gunda: Ay tabi, pweh! (panupra sa kilid, ginsenyasan ni Bitang si Deling nga may tissue sa lamisa. Dab-ot ka tissue si Deling kag itugro kay Gunda. Namahid ka baba na kag ang tissue gindasuk na sa anang dughan) Kuripot si Itok pero tumbahun na raad baka na ba pagkamaan na nga gapanamkun run si Deling. Mayad lang ginhawidan ko kag namati man ang la-on. Kun-an ko nga sa bunyag lang ka apo ko hay bisan tatlo pa ka baka tumbahun na.
Bitang: Ay maan, nami gid man tana kon handa run mga lampin kag bayu ka bata e. Mayad man amun ni Sulping haw. Pag-umpisa ko ka suka-suka, ay sus, nagborhot tana dayon pa-Iloilo si Sulpicio ko kag mamaraklun ka mga garamitun ka bata. Wara tana maghambal-hambal, ano pa hay teknikolor tana ang mga gamit ni Bicbic namun.
Gunda: Huud e, mayad gid tinyo ni Sulpicio mo. Kundi kulang pa sa binulan, nagbata run timo kang sobang mo. (Mangdupra raad liwan garing gintaw-an ni Candeling ka tissue. Wara na ginbaton hay ang tissue nga gindasuk na sa anang dughan amo to ginpamahid na. Ang mga bayi daw nagapanilag run sa istorya kag ang laki nag-amat parapit sa kilid ayon ni Gunda.)
Bitang: Ay, premature kabay si Bicbic ko nga ria, Nay Gunda.
Gunda: A, bangdan ang mga pretyur-pretyur, basi kon nagsipal tinyo kato ni Sulping mo ka parapanago kag dura-dura antes kamo makasal, amo ra sala isip ninyo –
Bitang kag Candeling: (Dungan nga daw naham-ut nga daw maugut man) Abaw, Nay Gunda! Si Nanay tana ay! (Nagkirinadlaw dayon ang tanan, ang laki nagbalikid kay Gunda)
Pitong: Ti Ne Bitang, ano dya, daw buut hambalun ni Nay Gunda nga indi kamo kamaan ni Bay Sulping mag-isip. (Kinadlaw pa gid.) Bisa ako, Nay Gunda…(Dakup ka alima ni Gunda kag magbisa.)
Gunda: Ay, sin-o timo (himutad) aw, a, si Pitong gali! Kaluy-an kaw kang Makaako. Pirmi wara timo to sa inyo kon magpahilot si Candeling kay Lola mo Pisin. Ano tana imo tuyo rugya hay wara man timo pagbusong kag wara pa ikaw ti asawa?
Pitong: Anhon ta bay hay saku ang pangabuhi ka drayber, Nay Gunda. Ang darwa nga ra (turuk sa nagabusong), ginakontrata nanda ako kada magpa-check up sanda dara pangompra dya sa banwa. Indi bay mangako iban nga drayber magtukad to sa Bulan-bulan.
Gunda: (Balikid kay Bitang) Ne Bitang, indi lang masaklaw ha, ginaotis ta lang kamo ni Sulping mo a. Pero sa pagkamatuod, ang kadu gid kato nga namakal tinyo run ka bayu ka lapsag nga wara pa mahuman ang porma na bilang tawo. Wara pa kabay magpito ka bulan sa busong.
Pitong: Kon pinsarun gid, Nay Gunda, ano abi ang kadu dyan kara hay nagahanda man lang timo ka panaptun kang bata?
Gunda: Kadu gid e hay daw ginapanulay mo nga indi mahuman ang lapsag nga tawo. Kapin pa ang numero nga pito, doble signos ria, itum kag puti, mayad kag dimalas.
Pitong: Tingala ko man nga Agapito akun ngaran hay…doble kara gali ako.
Gunda: Ay, la-in man tana imo kaso Pitong hay ginbanhaw mo kabay ngaran ni anhing Lolo mo Agapito nga to. Si Lolo mo tana nga to ang may mayad nga signos hay tiruhon run raad ka mga Hapon garing wara maglupok ang pusil. Sige kuno kablit kang Hapon kang gatilyo pero wara gid ti lupok kag amo to nakapalagyo si Lolo mo Pito.
Pitong: Abaw, huud e. Suno man sa mga istorya, daw may pagka-busalian kuno to si Lolo Pito, may gahum kang tugalpo.
Gunda: Buut hambalun, mayad gid ang signos na gani napahirayu sa mga kadu.
Bitang: Balik kita sa mga kadu sa pagpamata, wara tana ria nalista sa libro namun bilang midwife.
Gunda: Ne, ang atun mga kaapuyan kauna wara’t mga libro pero sanda ang nakamaan kon ano ang mayad kag kadu.
Candeling: Lakut man akun, Ne Bitang, wara pa si Doktora Ping?
Bitang: Ay, maan, bukut abi regular ang imo pagpa-check up mong. Ano pa wara timo kamaan nga bakasyon kadya ni Doktora Ping. Rigto tana sa Hongkong. Pero may ma-cover ka na nga doctor, bata pa pero nakaagi run kuno training sa America.
Gunda: Abuu, stetsayd gali ang doctor?
Candeling: Sin-o nga doctor?
Bitang: Si Doctor Jun Vinluan, taga-parte Norte kuno mga himata na pero nagbahul sa Davao. Kamaan man magKinaray-a hay pirmi kuno gabakasyon sa mga katiyaan na dyan sa Patnongon kag Bugasong.
Gunda: Ano Ne, Vinluan? May imaw kami kauna sa ebakwetan nga mga Vinluan. Basi paryente na. Ano ngaran ka doctor nga dya?
Bitang: Dr. Jun tawag namun hay junior mong. Isidro bala.
Gunda: Ay panulay! Isidro?! Bata tabi ni Dorok ra e!
Cadneling: Si Nanay ay hud… sin-o liwan ra nga Dorok ha? Gadinampurat timo. Kon sin-o tana ra nga Isidro Vinluan. Sa pagkalapad kang kalibutan.
Gunda: A yawa, dampurat tana imo nga Isidro ngaran kang sobang ni Mr. & Mrs. Vinluan nga imaw namun nag-ebakwet kato sa Igkarawisan. Ay sus, ang Dorok nga to, panglingling kato opisyo na sa mga daraga man sa ebakwetan!
Pitong: Wanhaw, Nay Gunda, ginlingling na ikaw?
Gunda: Ay panulay timo Pitong…magurang tana kanakun to si Dorok ti mga apat ka tuig siguro kag may guban tana nga mga kaedad na man. Libayun takun kag kami nga mga bata-bata pa, sangka guban man. Kami ang nagalingling sa mga tampuhaw nga nagapanglingling kag kami ang gapanugid sa mga daraga, kundi nalintian sanda.
Pitong: Abu, espiya gali timo Nay Gunda. Pero daw natural lang kabay tana ang panglingling nga ria sa mga daraga, kapin pa-
Gunda: Ano nga natural? Natural nga gabinastos sanda? (panupra sa kilid, ginsaway ni Deling).
Bitang: Daw doktor man bala ang tatay ni Dr. Jun nga dya pero retired run.
Gunda: A ti kon si Dorok gid man tatay na, mayad man gali kon nagdoktor to ang tampuhaw. Napuslan man pangling-ling na, mahal pa bayad ka na. (uruk-uk kadlaw, kag pamahid kang baba na)
Pitong: Ra garing tana ang sadya tuod, Nay Gunda hay may bayad pa.
Candeling: Ay, abaw si Nanay tana ay hud.
Gunda: Ay pabay-e takun Candelaria, hay kon tuod man…
Candeling: Aguy, ti wara gali si Doktora Ping. Hulatun ko run lang nga magbalik tana a.
Bitang: Ay, sangka bulan ang bakasyon ni Doktora Ping. Nami man ra si Dr. Jun hay buut kag gwapo pa. Ang mayad pa gid hay espesyalista para sa mga manugbata ria tana to sa Manila. Tana ang nagsalo kang klinika ni tatay na.
Candeling: Maan, Bitang, mayha takun sa laki nga doktor.
Bitang: Ay, Deling, mayha timo nga espesyalista ria kag duro run---
Gunda: (Saligbat dara harakhak) ang anang ginpanglingling! Ay patawarun…(kirinadlaw tanan).
Bitang: (Tampaanay sanda ni Gunda) Ay karadlawan pero tuod, ria Nay Gunda. Deling, swerte mo gani hay rugya na-assign ang sangka espesyalista pareho ni Dr. Jun. Kapin pa, kinahanglan pa-check-up run ikaw hay kasan-o pa ikaw urihi nga nag-agto rugya? (baluskay sa chart) Ay maan, karwa pa lang ikaw magbalik rugya kag manogpito run ra ka bulan busong mo? Ay, dapat ma-check ikaw ni Doc.
Gunda: Bay-e, lang Ne Bitang, ginapakonsulta ko man ra pirmi kay Gurang Pisin kag kuon na mayad man kuno plastada ka bata.
Pitong: Sigurado kaw Nay Gunda nga wara pa kapanuba si Lola Pisin antes magpahilot si Deling?
Gunda: Tonto timo Pitong, Akun kauna, wara man ti midwayp ukon doktor, ti pagsik man si Candelaria nga dya kang lapsag pa. Si Oway Mada ang nagpabata kanakun. Kawayan nga bolo ang gin-utod sa pusod ni Deling nga dya.
Pitong: E, duro katarum gid man tana ang bolo nga ra. ‘Garing hay tuig 2007 run kita. May naimbento run Nay Gunda nga gunting para sa pusod, di bla, Ne Bitang?
Bitang: Tuod ria Pitong. Lain run gid man ang kauna kag kadya. Pasalamatan ta ria Nay Gunda e hay wara ikaw na-inpeksyon. Kapin pa, andut abi nga indi pa magpa-check up si Deling hay may rugya kita nga klinika kag may mga sample kami ka bulong kag mga bitamina nga ginatagtag sa mga nagabusong kag sa mga bag-o nga mga nanay.
Gunda: Duro kamayad ang libre nga ra Ne pero sa akun lang ge, ang mga bulong nga halin sa parmasya nga dya daw amo pa gani ang makahalit kanatun kon kis-a. Mayad man kauna, makadasma kita kag mabakirasan tuhod ta, dayon ta hamros ka dahon ka balunggay kag dayon puga ukon hampul sa atun tuhod. Pali lang man. Pero kar-on tana… batian ko to ang sawa gali ni Inan bala nga may bagon kag nagapanghakot ka paray…
Pitong: Kasarang semana lang to ginlubung. Nakapulaw takun to gani hay ang pakaisa na kabay imaw namun sa asosasyon nga mga drayber.
Gunda: May tumor kabay to – kanser kuno sa matres. Ti, gindara sa Iloilo, hasta sa Manila. Gindapatan ka mga bulong, nagkarapuspus buhok na.
Deling: Huud, pati kuno ang mga kuko na kato nagparangitum.
Bitang: Ay ti huud, kemoterapi ang tawag karia nga ginadapatan ka supug nga mga bulong nga makapatay kang gamot kang kanser---
Gunda: Supug nga mga bulong! Lahug timo kara! Kag nagmayad gid man kabay sa primero.
Bitang: Remisyon kara tawag nanda Nay Gunda. Nag-epekto ang kemoterapi kag nag-ayad ang pasyente.
Gunda: Salamat gid Ne sa mga Ininglis mo nga termino hay wara takun kara kamaan. Akun lang naman-an nga nag-grabe liwan ang pasyente hasta nga napatay. (daw gadiskurso) Sin-o gid abi ang makahambal pat-ud nga kanser lang patyun kang supug nga terapi nga ria? Basi sa umpisa, patyun na gid man ang kanser, amo ra nag-ayad kuno. Ugaring bangud ang bulong supug, daw nangin hilo kabay dya tabi nga naglatum man kag naghalit bisan sa wara’t kanser nga bahin kang kalawasan.
Pitong: Abuuu, daw abogada man ‘kaw Nay Gunda magrason ba. Pero daw may punto man ikaw. Pareho man ra ka obserbasyon ko sa abono bala. Kundi mahal ra bakal ta agud manambuk panggas ta pero ti ang hilamon daw pamatyag ko nagdamul pa gid gani tubo na. Daw makapinsar kaw tuod nga basi ginainto lang kita ka bakal ka mga produkto ---
Gunda: Bangud negosyo! Kwarta! Sanda lang gamanggaranun kita nga pobre namusduk run gid. Daw into man kita nga durup man ka bakal ka mga bulong nga ria hay kuno kinahanglan---
Bitang: Ay maan Nay Gunda, indi takun magbais kanimo sa amo karia nga mga bagay. Ang akun katungdanan tana amo ang magpaathag sa mga tawo nga rugya kami sa sentro nga handa magbulig para sa ikamayad kang lawas, suno sa amun natun-an kag sinumpaan.
Gunda: Ay sus Ne, wara man gani takun kaeskwela ugaring hay gasunod lang ako sa hambal kang atun mga mal-am. Daw mayad gid bay tana ang mga dahon-dahon hay halin kauna, amo ra ang paagi ka mga mal-am.
Bitang: Ang akun lang Nay Gunda, kon mag-agto kamo sa doctor kag may reseta ang doctor, ti dapat sundon gid ninyo ria. Pero kon magmayad man lang inyo pamatyag sa panambal ka balunggay, buyo ukon lampunaya, sigehun lang tana ninyo ang panambal dyan e. Wara’t lain dyan kara.
Gunda: Ay tuod Ne, amo ra si Deling, ginakun-an ko nga magturos lang kang duro nga tubig, kaun kang laswa kag prutas kag indi magpatun-og. Indi mangulintas hay budlay run magsambud ang pusod ka bata, indi maglumpagi sa gawang ukon hagdanan, indi magkaun kang kapid nga saging hay---
Candeling: Abaw, si Nanay ay, nag-umpisa liwan ka diskurso ka mga desparatis na…
Gunda: Desparatis gali ha. Turuka si Itok mo. Indi magpati nga tana ang manamkun kon hinali nga lakadan mo kato. Kundi desparatis gid hay naga-arado gasuka-suka sa kilid ka kahon.
Pitong: Basi nagsuka-suka si Bay Itok hay indi run kaagwanta sa kalapadun kang anang araduhon (kirinadlaw).
Gunda: Ay sus, agwantahun na gid lang ra. Ang uma ko kabay nga paranubliun ni Deling tana run gaobra umpisa nga ginkasal sanda.
Candeling: Ay, lakut man akun Pitong, kontratahun ta ikaw nga daan. Kon nali magbata ako nga gabii, sarang mo e-serbis ang traysikul mo?
Pitong: Ay ti, wara’t problema ria enitaym. Ginahulid ko silpon ko hay anad ako nga bisan ano oras, ginapukaw ako ka mga manogbata. Ako kabay drayber ni Lola Pisin. Kun-on mo lang si Bay Itok nga e-teks na lang ako.
Gunda: A, panulay nga silpon ra. Amo ra ang ginaligban kang ulo ko. Nag-imbensyon sanda ka telepono agud itagub mo baba mo kag mahambal mo dayon ang imo mensahe.
Candeling: Man-an mo Nay nga barato tana ang teks.
Gunda: A panulay! Andut himuon mo nga makinilya ang malapituk nga silpon?! Patikun mo pa kag ipadara ang mensahe. Dayon basahun pa ka ginpadar-an mo. Kundi kuri.
Pitong: Ay, dasig man ang teks Nay Gunda.
Gunda: A yawa, mayad lang kon kamaan kaw magsulat kag magbasa. Kon indi, kundi halu ibid lang imo himuon (kirinadlaw). Kapin pa, indi takun ka murut kang gagmay nga letra.
Bitang: May antipara kaw kabay Nay Gunda, wara mo ginausar mong.
Gunda: A, gabuyug ahat ang ulo ko kang yamat nga antyuhos nga ra. (Batian huni ka sarakayan)
Bitang: Ay, dya run sarakyan ni Dr. Jun. Ti Deling, kag mga Misis (turuk sa mga nagabusong) dali lang gid ha. Deling, istorya kaw gid kay Doctor Jun hay daw gaparamanug ang kahig mo.
Gunda: (Pang-ughad kag dayon puhap ka kahig ni Deling) Diin nga paramanug? A, ugali gid r’a ka manogbata. Kagudan ta kar-on kang kasla kag tambalan---
Candeling: Maan, aram pa timo sa doktor, Nay haw?
Gunda: Ay, indi run magbais pa Candelaria hay para sa karaydan mo. Turuka si Clara e Nestor nga taga-Bantud, kundi ... (amat-amat hinay ang limug ni Gunda kag dulum ang stage).
IKARWA NGA EKSENA
Gabii. Makita ang katre sa tunga, sa medyo likod nga bahin kang stage. Sakilid may gamay nga lamisa nga kawayan nga may mga gamit. Nagabatang ang mag-asawa Itok kag Candeling. Bangon si Candeling kag karaykayun si Itok nga hamuuk ang turog kag nagadaman.
Candeling: Noy, Noy Itok…bangon anay (sige uyug kang abaga ni Itok).
Itok: Hmmmmm…ilawig n’yo baka….hmmmm…
Candeling: Itok, mga baka tana imo, bangon anay!
Itok: Hmmmm…bangon…bangon kita…ano Day?
Candeling: Gakutuy busong ko… basi mabata-
Itok: (Gulpi bangon kag magparik-parik)Bata - abaw, ilawig ninyo! Ako tatay! Diin run binangon ko, sinilas ko, ang baka! (batian ang panuktok kag sulud si Gunda, gadara kang kingki).
Gunda: Itok, Deling…ay yawa nga Anteco, pundir liwan. Ano ang ginagual ninyo?
Itok: Nay, mabata run basi si Deling (sige tirik, pangwaswas, pamiud ka kapay, kag humladun liwan)
Gunda: Deling, ano gasakit run?
Deling: Gaalay kilid ko Nay…
Gunda: A, gaalay pa lang gali. Patawhay, Itok, lawid pa ria. . .
Itok: Ano kara pagpatawhay ko bay hay ako ang tatay! Dali, tawgun ta si Ne Bitang!
Gunda: Ay Itok, diin gid ria maagto. Lola man gani ako... Si Bitang tana imo tawgun, si Pitong tawgi!
Itok: Maano si Pitong hay drayber ka traysikul ria?
Deling: Ginkontrata ko ka ra traysikul na in kaso nga magbata ako, tana madara kanakun sa ospital.
Gunda: Paghinugay gani ka hinangag Itok hay mangin tatay run ikaw--
Itok: A yawa, wara’t Francisco nga hangag. Gatingala lang ako andut si Pitong tana tawgun nga bukut midwayp ra. Ang silpon ko garing kon diin to?(pangita sa katre, lamisa).
Gunda: Amo ra bala kuon ko nga ilawig ang panulay nga silpon nga ria sa kilid mo. Manugbata kabay sawa mo, kulang imo pangaman.
Itok: Ay Nay, mayad ang akun plano sa pagpangaman. Ikaw man lang kabay ang nagpugung kanakun kang manugbakal ako kang mga gamit kang bata kag--
Gunda: Hay kadu gani nga wara pa magpito ka bulan ang busong ni Candelaria! Ay Sixto, magsunod ‘kaw sa mga mal-am-
Deling: Aguy, tama run ra nga bais ninyo Itok. Pangitaa ang silpon… dali….
Itok: Amo ra akun naugtan hay ako pa kuno ang wara kapangaman…Yawa…ay, dya man lang gali sa bulsa ko ang silpon. Ta, ano numiro ni Pitong?
Gunda: Ay sus, warat kalibutan man takun ka mga numiro nga ria. Siyete ra e hay Agapito, yawa!
Deling: (Gakadlaw nga gakaput ka kilid na) Ay Nay, indi run abi magtinarsa! Maintra gid timo nga sala man lang… aguy… Itok, dyan sa bag ko nga pula, sa bulsa ang numiro… aguy… daw gulpi lang nagsakit ang balikawang ko.
Gunda: A yawa … ako ang lola ka bata, indi ako pagpaintrahun. Sakit gid, Ne? Ginhawa ti madalum kag ipusnga!
Itok: Diin ang bag? Ay nga lintik, indi ko mabuksan ang siper kang bulsa. Andut man tana nga sa kon diin mo nga duuk gid gintago ang numiro ni Pitong.
Deling: Aguy…. Pwah…pwah…dar-a dya ang bag. Amo gani ra gintago sa duuk agud indi madura… aguy…. Gabisyo gid man kara siper na kis-a. Hay si Itok mong-
Gunda: Hay kon wara raad magkinuripot ang bana mo, bag-o run ang bag mo nga ria. Kag ang panulay nga numiro raad ginsulat sa kalendaryo…
Itok: Abaw, huud Nay, ikaw lang gid aram. Lintik nga siper dya, gutrun ko run lang dya tabi-
Deling: Indi pagutra hay amo run lang ra mayad ko nga bag. Dar-a dya… (buksan ang bag, ukayun, kag may papel nga gamay nga gintugro kay Itok)…aguy… abaw, sakit run gid haw… lintik, Itok, dalia, dar-a ako sa ospital…
Gunda: Sige, Ne, ipusnga lang ang sakit…panulay, bakli ka bag sawa mo sarum-an dayon, Itok.
Itok: (Gatalang-talang) Huud Nay, bisan tatlo pa ka bag dayon. Manawag ako kay Pitong. Ipahapit ko run lang kay Pitong si Ne Bitang agud may midwayp rugya.
Gunda: Andut mahapit pa si Pitong kay Bitang to sa Dorog nga unay dyan ang paltira, si Lola na Pisin. Kun-a si Pitong nga dar-un na gid lang si Lola na Pisin. Tana kara ang gapabata sa harus bilog nga baryo.
Itok: Ay Nay, mayad tana si Ne Bitang hay nakatapus tana ra ka midwayperi sa Iloilo Doctor’s. Basi kon may komplikasyon, man-an na kon ano himuon hay rayu man gawa kita sa ospital.
Gunda: Ano nga komplikasyon hay nagkuon ang guapo nga doktor nga to nga oki man kuno. Magluwas kara, si Gurang Pisin gid nagkuon kang urihi namun nga pag-agto ka na nga mayad ang plastada kang apo ko. Ginhilot na pa gani si Candelaria. Beterana dya si Gurang Pisin kon pagpabata lang ang istoryahan.
Itok: Ay ti si Ne Bitang, duro run binasahan na kag sobra singko anyos run man ana ka ra serbisyo bilang midwayp kang banwa. Kapin pa, binag-o run ang pamaagi kadya sa ikamayad kang lawas…
Gunda: Ay, tabi… amo gani ra nga wara takun ti sarig sa binag-o hay wara mapamatud-an kang panahon. Kar-on kon--
Deling: Aguy, husto run ra ninyo nga diskusyon hay saku run sakit kang balikawang kag likod ko. Aguy… Itok, durupi, tawgi run si Pitong.
Gunda: Ay ta, maan, ano pa ginahulat mo Itok, hay mangunguma takun, bukut paltira. (balikid kay Deling) Sige, Deling, ipusnga! Itok, indi run abi magmakinilya pa sa yawa nga silpon nga ra. Ihambal run lang kay Pitong. Panulay!
Itok: Huud, hinugay kamo ka sarak. Halu! Pitong, Pitong! Ay linti, ga-ring lang telepono na. Yawa, sabat! Aw, a, Pitong, halu! Mabata si Deling! Huud, palihog hapiti run lang si Ne Bitang sa Dorog kag diretso kamo rugya-
Gunda: Si Gurang Pisin pa, kun-a pukawun na si Lola na! Kinahanglan ta ang mayad nga paltira!
Itok: Pitong- (gin-agaw ni Gunda ang silpon)
Gunda: Halu! Halu! Pitong- Si Nay Gunda mo dya. Pukawa si Lola mo Pisin kag dar-a rugya. Halu! Halu! Lobat kuno, ano nga yawa ra…aw a, ta sige. Salamat. Ti sige….
Itok: Ang lobat nga ra Nay, agud maman-an mo nga bukun ako ti hangag, tagumatayun run bateri ka silpon na.
Gunda: Kag ano ang ginapabati-bati mo, Sixto, nga hangag gid ako? Ay sus, ang silpon nga ria, wara sa amun panahon. Binag-o ria nga mga pagkabutang kag--
Itok: Wara ikaw ti naman-an, kundi nga daw hangag.
Gunda: Ay nga yawa--
Deling: Aguy… Itok….lintik kaw… indi run takun kadya magliwan…aguy, sakit….
Gunda: Ay Deling, indi kaw maghambal karia hay laban masulay gid ikaw. Sige, ginhawa ka dalum kag ipusnga liwan! Amo gid ria kon manoguwa run. Mayad man akun kauna hay dali lang akun pasakit.
Itok: Abaw, Day, (parapit kay Deling kag puhap-puhapun likod kag balikawang na) kon sarang lang raad nga isaylo ra ang ginabatyag mo, isaylo natun ria kay Nanay mo hay daw tana gid maaram kang tanan.
Gunda: Ay nga yawa kaw Itok, indi ako pag-insultohi. Mga wara’t pulos tana imo. Mayad pa magpabukal kaw to ka tubig sa kusina hay basi kinahanglan kar-on ni Gurang Pisin.
Deling: Aguy, nagsaku run sakit na…indi ako pagbayai, Itok….(Dalagan paagto pabalik si Itok, indi kamaan kon ano himuon, sige ugayung ni Deling).
Itok: Abaw Day…(mabatian ang pag-abot kang traysikul). Ay, salamat, dya run sanday Pitong. (Sulud si Bitang kag si Pitong. Diretso si Bitang kay Deling sa katre kag gin-asikaso. Dulum ang sulo kay Deling kag Bitang. Panaw parapit sa tubang kang entablado sanday Gunda, Pitong kag Itok).
Gunda: Ay ti Pitong, bilin ko kabay kanimo dar-un mo si Lola mo Pisin? Diin run tana?
Pitong: Pasensya lang gid, Nay Gunda, nalingin ka tuba si Lola kabii. May punsyon si Tay Jose kabii kag wara namun matalupangdan nga nagbira liwan ka inum si Lola. Pero ti rugya man si Ne Bitang.
Itok: Ti amo ra bala nga gainsistir gid ako nga hapitan ni Pitong si Ne Bitang. Kapin pa-
Gunda: Nga ano, Itok, nga ikaw gid mayad?!
Itok: Wara takun kara paghambal Nay a. Ang akun lang nga –
Gunda: Kamaan kaw Itok, ang akun tana ginapatihan amo ang tudlo man kanakun kauna ka mga mal-am kag- (batian ang hibi kang lapsag, kag nagguwa parapit si Bitang sa tatlo.)
Ne Bitang: Itok, laki gid sobang mo! Mayad man si Deling pero indi kamo anay magsinabad rugya.
Gunda: Ay abaw, ang apo ko…salamat Ginuo!
Itok: May masubli run kang akun kalapadan…
Gunda: Naglapad ria bangud gindugangan ko, Sixto Francisco!
Pitong: Abuuu, Junior Itok gali ra e (kamustahanay sanda ni Itok).
Gunda: Ano nga Junior! indi ako magpasugot nga Sixto ang ipangaran sa apo ko hay daw kulang sa pito.
Sixto: Ay, ano dya? Daw wara man timo karia kauna ka hambal kanakun parte sa ngaran ko?
Gunda: Ay ti nabatian mo bag-o lang. Basta, banhawun na kara ang ngaran ni Lolo na Eustaquio! Abaw Takyo, kon buhi lang ikaw…(pahid ka luha)
Itok: Sa pagkaduro ka ngaran nga baranhawun, pareho abi kay anhing lolo ko ngato nga si Quintin nga nangin kabo sa minahan kang mga Hapon. Dungganun nga ngaran ang Quintin - andut abi piliun ko gid ang Eustaquio? Indi takun magsugot nga--
Gunda: (Gulpi taas limug) Kon mag-amo ria, bawiun ko banglid ko!
Itok: (Bahul man limug) Ay sus, ubusa ka bawi hay pang-agaw man lang ka lupa opisyo mo, Segunda Alcosaba! Basta indi takun magsugot ka Eustaquio nga ngaran!
Gunda: Ay ang wara’t huya…ako pa kuno nga nagapang-agaw! Ay Sixto--- (hibi bata, tamwa si Bitang)
Bitang: Abaw, hinay lang kamo. Basi mabughat si Deling…kapin pa, Isidro tana ana gusto nga ngaran.
Gunda kag Sixto: Ano?!!! Sin-o si Isidro?!
Bitang: Ang guapo bala nga doktor, si Dr. Jun. (balik kay Deling sa likod)
Itok: A yawa, indi takun magpasugot. Mayad pa Eustaquio kon mag-amo hay may dugo si Toto. Ano tana labut kang panulay nga doktor…
Gunda: Ay naiwan si Candelaria, nabughat run? Ipangaran mo apo ko sa tawo nga nagapanglingling? Indi takun magsugot! Mayad pa Quintin…
Pitong: Ukon Agapito man e hay ti may doble signos ang numero siyete.
Gunda: Indi lang mag-Sixto hay kulang sa pito.
Itok: Pwera man ang Eustaquio. Pero ang Quintin, kinto. Numero singko…
Pitong: E, daw nami haw - Quintin Francisco! Lahug timo ka ra, lola na si Segunda, tatay na si Sixto kag maninoy na si Agapito! E, swerte bay dya si Toto Quintin! Dos, seis, siyete, singko! Daw nami patdan bay…
Itok: Abaw, ti Pare Pitong, (kuut sa bulsa kag itugro kay Pitong) dya ay panuba-nuba mo kag idugang sa inugpatad mo.
Pitong: Sige, salamat gid, basta ako maninoy.
Gunda: (Kuut sa dughan ka kahita kag tugro ka kwarta kay Pitong) Ay sige Pitong, matubong man ako, dos, seis, siyete, singko! (panaw si Pitong, dalagan si Itok kag Gunda kay Deling) Ay Deling, Quintin ngaran ka apo ko nga ra. Sugot run kami ni Itok.
Deling: Quintin?! Sin-o si Quintin?
Itok: Lolo ko si Quintin, dungganun nga kabo. Ginbanhaw ra ni Toto ngaran ni apoy na. Handa run to ang kambang nga baka para sa bunyag.
Gunda: Kuon mo tatlo ka baka tumbahun mo.
Itok: Wara takun ka ra kahambal a. Tatlo ka bag ang baklun ko para kay Inday Deling sarum-an pero sara lang ang tumbahan ko nga baka para sa bunyag.
Gunda: Ay ti andut naglibagun liwan kanta mo Itok? Batian ko gid pagkuon mo-
Itok: Imo guro kanta ang libagun, Nay. Wara takun kahambal....
(Hibi bata, amat hinay ang mga limug, patay sulo).
- Katapusan -
