Mga Pinanid kang Akun Kabuhi
ni Roselyn C. Arnaez-Abuela
Ikarwa nga Padya 2008
Naandan run kang amun pamilya nga kada tapos yapon, mapirinungko kami sa maramig-ramig nga salug nga kawayan, palibot sa nagaarumiraw nga sadlab kang kingki, kag magpamati sa mga istorya kang amun mga kamal-aman, ilabi run gid ang istorya ni Tatay, parti sa andang inagihan kang tiyempo Hapon.
Nagakaralayung kag nagakaralagas run ang mga dahon kang anang kabuhi, nagahinalup run man ang adlaw para kana, pero ang mga kinudlit nga mga hitabo nga dara kang Ikarwa nga Giyera Mundyal, padayon nga lab-as sa anang huna-huna kag baratyagun.
Abril 19, 1942, nagatagiti pa ang adlaw kag nagapaharab ako kang karbaw sa binit kang karsada sa kilometrahi sa sagwa kang Barangay Ilabas kag Igbonglo imaw kay Nong Pidong nga pakaisa ko.
“Brrroooommmm!” bagrong kang bagon nga nagahagunus agi kanamun. Buta ang bagon kang suldado Hapon nga naghalin sa San Pedro kag paagto sa Sibalom. Sa kahadluk, nagdinaralagan kami pauli guyod ang amun mga karbaw.
“Dasiga, Nong! Ang singgit kko. “Basi maabutan kita kang mga Hapon!” Wara it burubalikid nga nagkuripad kami kang dalagan. Pag-abot namun sa balay, natingala ako.
“Nay, ano natabo? Andut duro tawo dya sa balay ta haw?” Sus, ah, nabuta kang taga-Ilabas ang amun balay.
“Nagbakwet rian sanda, To. Nag-abot run ang mga Hapon,” sabat ni Nanay.
Onse anyos pa lang ako kag sa primero nga grado sa Elementarya kang may hinuring-huring parti sa maabot nga inaway pangkalibutanun. Wara run ti kuryente kag wara run man ti eskwelahan. Ginpangguba para nga wara ti gamitun ukon tineran ang mga Hapon. Timprano pa, nagatig-ang run si Nanay. Alas singko pa lang sa hapon, nagayapon run kami. Nagpinsan man kami ka bayo kang paray.
Sa edad ko nga onse anyos kag sa manghod ko nga paminsarun, kag bisan wara ko gid matungkad ang madalum nga rason, dali-dali kami nga namutos kang amun mga darar-un. Nagaumpisa run magparalagyo ang mga sibilyan. Kami nga magbugto imaw kanday Nanay Am kag Tatay Am nyo, naglaktud sa kamunsilan diretso sa Delima, Belison kag Patnongon. Si Tatay Adi nyo, ginahuban pa ria ni Nanay hay pira pa lang ka bulan nga natawo. Karga ang mga kagamitan sa karusa, kag guyod ang mga kahayupan, nagtinir kami sa Apgahan kag Padang. Sa binit kang baybay, ang pangabuhi nangin mabudlay. Nagapaharab kami kang karbaw sa duro dakal-dakal. Ang isda, libre man tuod, ilabi run gid ang tabyus, pero wara gid ti nangahas nga magkaun tungud ang tabyus rugto sa mga bangkay kang tawo nagapanung.
Nagaparangligbus ang akun mga bulbol sa pagpamati sa istorya ni Tatay. Kada isara kanamun daw ginakudug. Makangiridlis nga mga hitabo. Nagpadayon si Tatay.
Pero dayaw gid ako kay Nanay. Sa pagbakwitanay, matig-ang liwat tana kag ang kan-un isulud na sa bakag kag putson ka katsa. Wara gid pagwad-i kang kalamay kag asin. Sa adlaw-adlaw, pirmi tana preparado. Sa amo nga sitwasyon, nakapaminsar ako nga indi kami pwede nga magtinir sa baybayun kang malawid. Maubusan gid kami kang pagkaun. Gani, kinahanglan ko magpasimpalad. Nagdesider ako nga magbalik sa Pantao imaw kay Pare Panyo, Nong Moises, Nong Roque, kag Nong Pidong.
Kang nagapatrolya ang mga Hapon sa Ilabas kag Cubay, ginbanggaan sanda kang mga suldado Pilipino nga nagahukmung sa kabantudan kang Ilabas kag Bungsod. Rugto kag naman-an kang mga Hapon nga may mga suldado man sa Pantao. Pagkahapon, ginpasaylo kami kang mga suldado kang amun ginapanaguan. Sanda nagsaylo sa Sinaja kag Rombang. Kami tana nagtipon sa Nasuli, sa banglid ni Nong Abing. Pagkagabii …
Braaaatatat! Braaatatat! Braaatatat! Booomm! Braaatatat! Braaatatat!
“Hapaaa! Kuber, kamo!”
Ay, abaw! Gamay lang malingkang si Nonoy nga nagapungko sa tarbisanyo samtang nagapamati kay Tatay. May aksyon pa si Tatay. Pati kami daw ginakugmat man.
Sus! Nagabarak lang ang masinggan! Ginbomba kang mga Hapon ang Pantao! Nagpanago kami sa sapa ni Nong Abing. Bilog nga gabii ang amun hukmung. Pagbugtaw namun sa aga rugyan run ang mga suldado sa daan nga baryo! Ang mga Hapon sige ang panutod kang mga kabalayan. Nagdinalagan kami kag nagparanago sa Tugup hasta magsirum. Amat-amat kami nga nagdulhog sa Tugup sa paglaktud sa suba. Dalum run ang tubig. Naglangoy kami sakay sa karbaw. Pag-abot namun sa tadlung kang Rombang, nagapusnga ang karbaw.
“May tawo,” hambal ni Nong Pidong. Darwa run gali ka paksol kang suldado ang amun nalubsan.
“Sin-o kamo?” pamangkot kang mga suldado.
“Mga kabataan kami nga naghalin sa Pantao.” Nagpakilala ang kada isara kanamun.
“Indi kamo anay maghalin dya hay paman-an pa ang mga imaw namun. Basi masal-an pa kamo,” hambal kang sangka opisyal. Gindara kami sa sangka bahul nga balay. Pagkabanag-banag kang adlaw, gintugutan run kami nga maghalin.
Wara mabuhayi, nabulwang ka Hapon ang depensa kang mga suldado sa Belison. Ang hasta sa tuhod nga tubig kang baybayun, buta ka tawo. Nagasararamo. May suldado, may sibilyan, may karusa, may tingga-tingga.
Sige pamomba kang Hapon sa Belison kag sa banwa kang Patnongon. Nagsaog kami pagto sa suba kang Carit-an kag rugto nagkitaay kami kanday Nang Supyang.
“Sa diin kamo maagto?” pamangkot ni Nang Supyang.
“Sa Manlacbo, Valderrama,” sabat ni Nanay. Nagtawas sanday Nang Supyang kanamun.
Gintuklad namun ang mga binukid paagto sa Pandanan kag Badiangan. Hararuson run sa pagkatukad sa bukid ang karbaw sa tuman nga kakapoy, hasta sa makalab-ot kami sa Manlacbo.
“Kamusta tinyo dya?” pamangkot namun sa amun mga pakaisahan pag-abot rugto. Tam-an kasadya ang pagkinupkupanay. Daw wara ti giyera hay raku tawo kag rayu ang Hapon.
Sa Manlacbo, nananum kami kang mais. Ginbaylo namun ang sangka baka sa napulo ka sako nga paray pero darwa lang gid ka sako nga paray ang nabulad kang nag-abot ang mga Hapon.
“Dali kamo! Rugyan run ang mga Hapon!”singgit kang mga tawo
Nagtirinakras ruman kami sa bukid. Nagaikang-ikang ruman ang karbaw sa pagtukad sa bukid.
Sangka adlaw, kang nagapaharab ako kang karbaw kaimaw kang akun mga pakaisahan, nagsaka kami sa sangka balay.
“Manong, may tawo sa sulud kang balay. Dyan nagasandig sa dingding,” hambal ko kay Nong Ponso. Igo namun parapitan, bangkay nga naputos sa kapay! Hah! Sadya! Ginlukso lang namun ang balay kag magkaripas kang dalagan!
Gulpi lang, nag-alsa ang amun mga buli sa amun pinungkuan! Daw hindi run gid mapunggan ang pag-ilig kang memorya ni Tatay. May aksyon pa kon mag-istorya. Kami man nga nagapamati, nagahawat-hawat man ang pagginhawa.
Sa unahan sa ibabaw kang bakulod, may nakita ako. Hamakun mo, naayawan takun ka hapahapa kag panago sa hilamunan hay may nakita ako nga tawo nga nagapungko sa banglid. Abi ko takun espiya. Lawid ang akun paghukmung sa kakugnan. Hinay-hinay ako nga nagkamang parapit. Sige pa kamang. Gali timo, patay run gali ang tawo! Gintukudan lamang ang ana nga likod para hindi makulang! Sus,Ginuo! Kulba akun nga.
Mga apat kami ka bulan sa Manlacbo. Sa amun pagparapalagyo, kon sa diin maabutan kang sirum, didto man kami maagahan.
“Dali, To, humlada run ang banig. Rugya lang anay kita maturog sa tunga kang mga kugon,” hambal ni Tatay.
Pagkaaga, amo run lang ang amun kakulba kang amun naman-an nga duro ang ginpamatay nga mga sibilyan nga nagapanago sa sapa. Nasugata kag ginapamatay kang mga Hapon ang mga sibilyan nga nagapanago. Kami tana sa ibabaw kang bukid nag-agi. Makita namun halin sa ibabaw ang mga Hapon nga nagaronda man sa idalum.
Kaagahun kang sunod nga adlaw, naghalin kami sa Manlacbo kag nagbalik sa Pantao. Sa liwat, nangrumbo kami sa mga bukid kag kasapaan. Ginsunod lang namun ang agi kang mga Hapon pa San Jose. Pag-abot sa suba kang Carit-an, namaybay hasta sa Kutkot, Belison kag naglaktud liwat sa Tugup paagto sa Pantao. Pag-abot namun rugya sa Pantao, naghimo kami kang kamalig sa bantud. Nagkiritaay run kami kang Hapon.
“To, dasiga. Dar-a ang baboy ta sa ubus,” ang sugo kanakun ni Nanay. “Rugto bala sa raku kawayan para indi makita ka Hapon.”
Ginaguyod ko ang baboy, sige man ana rimpwal. Burubhay naggwa run ang mga Hapon! Pagkakita ko, ginlampusan ko lamang ang baboy kag binuy-an. Nagkaradlaw sanda sa ginhimo ko.
“Ikaw, saka niyog,” sugo kang mga Hapon kanakun. Bisan nagakudug ang akun tuhod, ginbul-an ko sanda ka butung.
Wara run sanda nagapanakit. Nagapanao run ka habon kag kon anu-ano lang. Ginapaobra run man ang mga sibilyan kag may suhol pa. Amo dya ang ginatawag nanda nga “Neighborhood.” Raku ang anda ginapaobra: hardin, karsada, minahan kang kaper sa Bongbongan. Ang mga kabo, sibilyan. Pero, kulba mo lang kon may bugto, bata, ukon tatay ikaw nga suldado.
Kon ano lang ang ginasugo ka Hapon – magabot ukon kali kang kamote, gabot sibuyas. Nagapanuhol man sanda. Ginahakup lang nanda sa bulsa da ang kwarta. May tag-diyes, tag-singko. Ang iba, kalo ang ginasudlan da kang kwarta. Rugyan sa minahan sa Bongbongan, nga sakup kang Sibalom, mga tumanduk ang ginpaobra. Duro nga mga nagsungka nga mga Tagalog kag taga-Negros ang ginpaobra. Pero nag-untat ang obra kang mga tawo sa Bongbongan kang ginbanggaan ang mga Hapon kang mga gerilya nga ginpamunuan kang magbugto nga Jose kag Alip Cordero. Sanday Tatay Canut nyo nga pakaisa ko, ang nagbangga sa mga Hapon sa Kaduldulan. “Hit and run” ang pag-away kang mga gerilya samtang nga ginapaabot ang ayuda kang Amerika.
Daw indi run gid mautod ang istorya ni Tatay. Nagaumpisa run manguy-ab si Bunsoy pero si Tatay, sa gihapon, wara pagbahar ang ana enerhiya. Sa gihapon, daw sa kahapon lang ang natabo nga wara it purupuknat kon magsugidanun.
Ika-26 kang Oktubre, tuig 1942 hasta 1944, marapuyot gid ang inaway.
Braaatatat! Tatat! Tatat …! Boomm! Boomm!
Nagasinigabung lang ang mga bomba. Bisan diin magliso ang mga Hapon, may masug-alaw gid nga eroplano kang Kano. Wara ti untat ang paglinupok, nagatub-ok ang aso. Daw buti-buti lang ang mga linupok. Ang mga eroplano daw mga tumbak-tumbak nga nagalinupad dyan sa ibabaw kang atun kamunsilan. Pero wara ti mahimo ang mga Hapon sa ginatawag nga “lightning” nga eroplano kang mga Kano. Tuman dya ka dasig kag mapintas ang mga Kano. Grabe ang patay. Ang tubig sa Tugup, nagabuyungbuyung ra kag amo man libut-libot kang mga patay nga nagasanggab. Ginakuhit lang ra ka lipak agud nga maanod.
Rugyan sa Antique High School nga ANS run sa kadya, napalibutan run kang mga Pilipino nga suldado ang mga Hapon. Duro nga mga mina ang ginpanglubung kang mga Hapon bag-o magpalagyo sa taramnanan. Gani kang nasulud kang mga suldado ang ANS, duro ang nagkaramatay.
Tuig 1946, nagsungka ang mga Hapon sa Amerikano. Kami nga mga sibilyan, imaw kanday Nanay kag Tatay Mal-am nyo, amat-amat nga nagbalik sa kinaandan nga pagpangabuhi.
Sa kar-on, si Tatay, Numeriano M. Arnaez, padayon nga nagapanguma rugya sa Pantao, Sibalom. Sa edad nga syetenta y siete, lab-as pa sa gihapon ang mga detalye kang dya nga mga inagihan. Padayon nga magaokupar kang lugar sa ana tagipuson kag paminsarun hasta sa paghinalup kang adlaw .…
- Katapusan -
* Litrato: Himo ni Hermann Obrist halin sa http://50watts.com/Go-forth-and-picture-this-Hermann-Obrist-s-Superior-Mirage.
