Ugsad Kang Kinaray-a
ni Alex C. Delos Santos

Indi angay kang Latin kag Sanskrit, ang Kinaray-a nagapamatok nga madura. 
                                                                       -  Leoncio P. Deriada, 1991

Chapter 1. Introduksyon

Ang kalabanan, kon indi tanan, nga mga pagtuon sa pulong kag panulatan kang Bisayas Nakatundan natoon gid lamang sa Hiligaynon ukon Ilonggo. Talagsa sa malaka lang, kon mahinambitan, ang Kinaray-a nga ginakabig lamang bilang dayalekto ukon sahi sang Hiligaynon. Bag-o natapos ang Dekada ’80, may pag-usbong kang Kinaray-a sa panulatan, kag ang pagtuhaw kang bag-o nga mga manunulat nagbalhin kang literatura kang rehiyon, kag nagtulod sa bantog nga propesor kag manunulat nga si Leoncio Deriada nga magpahayag nga may rebolusyon kang pluma nga nagaluntad sa Bisayas Nakatundan.[1]

Ang pulong nga Kinaray-a

Ang Kinaray-a nakilala sa iban nga ngaran bilang Hiniray-a, Hinaray-a, Kiniray-a, Karay-a, Antiqueño, Hamtikanon, Sulud, Ati, kag Panayano. Isara diya sa mga pulong nga nabahin sa grupo kang mga Austronesian ukon Malayo-polynesian.[2] Ang pamilya kang pulong Austronesian sangka bahul nga grupo nga ginalakipan kang mga pulong kang Indonesia, Malaysia, Polynesia, Melanesia, kag Micronesia, lakip man kang iban nga mga tumanduk nga pulong kang Taiwan kag Indochina, kag bisan ang pungsodnon nga pulong kang Malagasy. Ang mga pulong sa Pilipinas angay kang Kinaray-a ginakabig man nga Hesperonesian, nga buut hambalun naghalin sa kaangay nga ginikanan kang duro nga mga pulong Indonesian kag Malaysian. Ang Kinaray-a, suno kay Curtis McFarland, nalakip sa grupo nga Meso-Philippine, kag kaangay kang mga pulong nga Iraya kang mga Mangyan sa Mindoro, Agutaynon kang Palawan, Bikolano, Romblonanon, kag Samarnon.[3] Karay-a ang tawag sa mga tawo nga nagagamit kang Kinaray-a bilang pulong nga namat-an.

Ang Kinaray-a amo ang pulong kang karakuan sa Bisayas Nakatundan. Ginahambal diya sa bilog nga Antique, mga bahin kang Aklan kag Capiz, sa kalabanan kang Iloilo, kag bisan sa Negros Occidental nga ginpuy-an man kang duro nga mga sakada halin sa Antique. Wara pa rugya naabay ang mga Karay-a nga nagpaamulya sa Mindanao, ilabi run gid sa North Cotabato. Mabudlay isipun ang mga nagagamit kang Kinaray-a tungud sa malawid nga tion ginadapun lamang diya sa Hiligaynon. Halimbawa, sa “Ethnolinguistic Groups in the Philippines” kang Census kang 1980, wara sa listahan ang Kinaray-a. Sa baylo, may lista kang Hiligaynon (Ilonggo) kag Hamtikanon, nga ayhan gingamit sa pagtumud kang pulong sa probinsiya kang Antique. Gani kon isipun, ang populasyon lamang kang Antique ang nangin basehan sa pag-isip kang taghambal kang Kinaray-a, kag wara nalakip ang mga Karay-a sa Iloilo, Capiz, kag Negros. Suno sa amo nga datos, may 363,008 lamang ka taghambal kang Kinaray-a batok sa 4,406,021 ka mga Hiligaynon (Ilonggo).[4]

Pero kon ang lapad kang mga lugar kag isip kang mga kabanwahanan nga nagahambal kang Kinaray-a lamang ang pagabasehan, Kinaray-a ang pinakaduro it taghambal sa Bisayas Nakatandun, kag ayhan sarang makuon nga Kinaray-a ang mayor nga pulong kang rehiyon. Ang bilog nga Antique, nga may populasyon nga rapit sa tunga ka milyon[5], nagahambal kang Kinaray-a. Idugang pa abi ang mga banwa sa Iloilo nga ginmitlang ni Santiago Mulato[6] bilang Karay-a: San Joaquin, Miag-ao, Guimbal, Tubungan, Igbaras, Leon, Alimodian, Maasin, Janiuay, Lambunao, Calinog, Tapaz, San Miguel, Pavia, Sta. Barbara, Cabatuan, New Lucena, Pototan, Passi, Barotac Nuevo, Bingawan, Dueñas, Dingle, kag Zarraga.

Ang ginhalinan kang Kinaray-a

Mabudlay man mapat-ud kon diin gid naghalin ang Kinaray-a. Sa mga libro kang sinulatan kang mga nauna nga iskolar, ginagamit ang tinaga nga Hiniray-a, kag kon kaisa Iraya, Hiraya, kag Hiniraya. Ang iskolar nga si Resurreccion Maza nagpauso pa kang “Kiniharay-a” nga labing mabudlay kon mitlangun. Pero si Mulato nagapamirit sa paggamit kang “Hiniraya” tungud suno kana naghalin diya sa gamot nga “iraya” – lugar nga mataas kag marayu sa dagat ukon naayon sa bukid. Ang baliskad na kadya amo ang “Hiligaynon” nga naghalin sa gamot nga “ilig.” Ginpatpat na diya sa anang mga sanaysay nga “Ang Hiligaynon” sa Ani 10 (1989), kag sa “Hiniraya: Kagamutgamutan kang Hiligaynon” sa Ani 19 (1991) nga ginbalhag kang Sentrong Pangkultura kang Pilipinas (CCP). Ang naurihi amo ang mga pinakauna nga mga nabalhag nga taramdan tuhoy sa pulong nga Kinaray-a.

Ang katingalahan lamang nga wara sa mga taghambal ang nagakuon nga Hiniraya ang andang pulong. Bisan sin-o ang pamangkoton sa Antique kon ano ang andang pulong nagasabat nga Kinaray-a, ukon dayon sabat nga “Karay-a takun.” Mga iskolar sa akademiya kag mga manunulat kang mga textbuk lamang ang nagagamit kang Hiniraya. Ang mga bag-ong manunulat sa Antique naghisugot nga tawgun ang andang pulong nga Kinaray-a. Ayhan may mga tawo kauna nga ginakilala bilang Karay-a, gani ang pulong Kinaray-a, nga buut hambalun “kang mga Karay-a.” Halin kang Dekada ’80, ginkilala run ang Kinaray-a bilang mayor nga lenggwahe kang Panay. Bisan sa Encyclopedia of Philippine Arts and Culture (1992) kang CCP, “Kinaray-a” ang gingamit, bukut “Kiniray-a” ukon “Hiniray-a.” “Kinaray-a” man ang ginagamit nga termino kang National Commission for Culture and the Arts sa andang mga publikasyon.

May sangka mito halin sa bantog nga Povedano Manuscript nga nagatumud sa isla kang Panay bilang Iraya, kag sa isla kang Negros bilang Bugto. Suno sa mito, kauna nga panahon wara it lupa kundi kadagatan lamang. Ang hari nga si Manaul nagkarot kang daragkul nga mga bato sa idalum kang dagat kag ginpilak sa dagat. Ang mga lupa nga nagtuhaw tuga kang pagburublag kang bato amo ang duro nga mga isla sa Pilipinas, kag lakip kadya ang Iraya kag Bugto. Kon ang mito nga diya ang pagasundan, ang bilog nga Panay mangin Karay-a.

Kon sin-o ang una nga naggamit kang pulong, ginatudlo ni Mulato (1991) ang Historia Pre-Hispanica ni Padre Jose Burgos kag ang Philippine Saga ni Otley Beyer kag Jaime C. de Veyra nga nagakuon nga kang nagrinapta ang mga Malayo kag Polynesian sa Silangang Asya kag Pasipiko, may sangka grupo nga nagpuyo sa Panay kag mga isla sa Bisayas, kag ayhan sanda ang mga una ng Karay-a.

Kinaray-a bilang inang kang Hiligaynon

Ginpalapnag ni Deriada nga ang Kinaray-a, sa pagkamatuod, amo ang inang kang Hiligaynon nga ginakilala bilang lingua franca kang Bisayas Nakatundan. Ang Hiligaynon nga ginkabig kang mga antropologo kag mga linggwistiko bilang mayor nga pulong kang Rehiyon VI, Kinaray-a man nga nalamudan kang Ininsik kag Kinatsila tungud sa impluwensya kang mga Intsik kag Katsila sa Syudad kang Iloilo. Sa anang introduksyon sa Ani 19, sa “The Emergence of Written Kinaray-a Literature,” kag sa anang mga pamulongon tuhoy sa panulatan kang rehiyon, ginapaathag ni Deriada kon paano ang mga Intsik kag Katsila nag-amot sa korapsyon kang Kinaray-a kag nagbun-ag sa Hiligaynon. Dugang pa ni Deriada nga bisan ang Aklanon naghalin man sa Kinaray-a. Ang Maragtas ni Pedro Monteclaro nagapaathag nga ang mga taga-Aklan mga himata kag sakop ni Datu Bangkaya kag anang bata nga si Datu Balinganga, nga lunsay mga pihit gani indi makamitlang kang mga tunog nga r kag l. Amo ria nga daw pihit man maghambal ang mga taga-Aklan. Pero ang sahi kang Kinaray-a nga ginahambal sa norte nga bahin kang Antique, lakip ang Pandan kag Libertad, kag mga banwa kang Nabas kag Malay sa Aklan nagaaraanggid man.

Ayhan ang pinakasampat nga pruweba nga Kinaray-a ang tumanduk nga pulong kang Panay amo ang mga asoy kag epiko kang Panay nga lunsay sa Kinaray-a. Ang antropologo nga si Alicia Magos nagsaliksik sa mga epiko kang Panay, kag nakatipon kang duro nga mga bersyon nga ana gintawag nga “Panayanon.” Ana gintuad nga ang mga epiko nga ana natipon sa pulong nga Limbuk, sangka dumaan nga sahi kang Kinaray-a. Kon pamatian ang mga epiko suno sa pag-amba, mapaharubharuban kag mahangpan gid kang Karay-a. Halimbawa, halin sa texto kang “Labaw Donggon” ni Jocano:

             Makuun si Labaw Donggon
             Ka ginukdan ginikanan
             Kay Abyang Alunsina:
             Bukada nga bukada
             Si Barugbugan Umbaw
             Linimbuay takop na
             Tinakpay gala-gala.
             Pagpiria araya
             Pagturudaytudaya
             Si kamahalan kong manggad
             Si bot-anan nga panapton.
             Nga di kaw sa hanig na
             Di man sa tabun na
             Sa katung-anan pilia
             Dawgan dang alan-ana
             Bayu nga botangbotang
             Nga ginabotang sa lawas
             Nga ginapalomadlomad.
             Dilargu nga sayasaya
             Sagibu sa buul na
             Sadsad sa burubuku.[7]

Sa amo nga dinalan ginapangabay ni Labaw Donggon nga paislan tana kang bayu panghangaway; suno sa ritwal, ang bayu nga ipasuksok kana nakatago sa baul nga may matahum nga takup, kag indi angay nga magbuul sa pinakaibabaw ukon pinakaidalum, kundi sa tunga.

Kinaray-a kag Hiligaynon

Haros indi mamutikan ang kinalain kang Kinaray-a sa Hiligaynon, gani ang Karay-a lang ang makakilala kon Hiligaynon/Ilonggo ang anang kahambal, kag makilala man dayon kang Hiligaynon/Ilonggo ang Karay-a kon ana mabatian. Paagi sa pagbag-o kang tunog kon sa pamulong kag sa katigbatohan (orthography) kon sa pagsulat, ang Kinaray-a madali nga magbalhin sa Hiligaynon. Angay kang Latin kag Griyego nga ginhuraman kang Ingles sa pagbalay kag mga tinaga, Kinaray-a man ang gintunaan kang mga tinaga sa Hiligaynon. Duro nga mga moderno nga tinaga sa Hiligaynon ang ginpamudyot sa Kinaray-a.[8]

Suno kay Mulato (1991) ang pinakamadasig nga pagkilala kang Kinaray-a sa Hiligaynon amo ang pagpanilag kang mga pagbaylo kang r kag l sa mga tinaga.

            Kinaray-a                                            Hiligaynon

            Wara                                                  Wala, Waay
            Aram                                                  Alam
            Harigi                                                 Haligi
            Burak                                                 Bulak
            Parumba                                             Palumba
            Surundon                                            Sulundon
            Turugban                                             Tulugban
            Mara                                                   Mala

Ang mga Intsik sa Molo, nga anay ginatawag nga Parian, indi makamitlang kang r gani ginaislan kang l. Tungud manggaranun ang mga negosyante nga Intsik sanda ang nagakaput kang gahum sa komersyo, gani ginairug man kang mga tumanduk ang andang panghambal. Pero ang diya nga pagsurondan sa pagmitlang indi man matuod sa tanan nga tion tungud may mga tinaga nga wara man nagbag-o. Ang mga tinaga nga bulak (tampuranga), bala, pala, sala (nagasala-sala), kag sala (kasal-anan) pareho lang sa Kinaray-a kag Hiligaynon. Pero ang burak nga ginagamit sa paghabul kag sara nga ginagamitan kang saraan nahimo nga bulak kag sala sa Hiligaynon.

Ang mga prayle naman indi makamitlang kang d, gani ginhimo nga r sa masunod nga mga tinaga:

             Kinaray-a                                            Hiligaynon

             Kudkudan                                           Kudkuran
             Lubadun                                             Lubaron
             Badbadun                                           Badbaron
             Bayadi/Baydi                                      Bayari/Bayri
             Hagada                                              Hagara
             Katamadun/Tamadan                          Katamarun/Tamaran

Ang pag-ilis kang d sa r, duna sa mga pulong sa Pilipinas. Gani ginapadumdum ni Deriada nga ayhan ang diya nga pagkapinasahi indi lamang tuga kang mga Espanyol. Sa mga Tagalog halimbawa, ang dagat sa Manila, nahimo nga ragat sa Binangonan, Rizal. Sa lingwistika, ginapaathag diya bilang kinaiya kang mga katunog nga ginatawag allophones, nga nagakahulogan nga may mga tunog nga sarang magbaylohanay suno sa naandan kang taghambal kang sangka pulong. Allophones ang r, l, kag d.

Ang pagmitlang sa Kinaray-a makilala sa tunog nga inigpit, ukon ang ginatawag nga “schwa” sound sa  Ingles kag Aleman. Mabatian diya sa mga tinaga nga amun, himus, balus, takus, kag hakus, nga sa Hiligaynon mangin amon, himos, balos, takos, kag hakos. Ang huud sa Kinaray-a nangin huo sa Hiligaynon tungud indi mamitlang kang mga Katsila ang pangkatapusan nga /d/.

Ang labing hayag nga kinalain kang Kinaray-a amo ang paggamit kang pantumud (article) nga kang, it ukon ti, samtang ang Hiligaynon nagagamit kang sang ukon sing. Ang kang ukon it amo ang katumbas kang pantukoy nga ng sa Tagalog kag Filipino. Darwa ang pulos kang pantumud nga kang/ti sa Kinaray-a. Una, nagapahayag kang kaangtanan kang darwa ka panggaran, halimbawa: ugbos kang (it) kamote, buto kang (it) pispis, katahum kang (it) babae. Sarang mga mabuslan kang it sa mga nasambit nga prase. Ang kang malapnagun nga ginagamit sa sur nga bahin kang Antique, samtang ang it ukon ti masami nga mabatian sa norte. Pero wara nagabalhin ang gamit kang it sa mga expresyon nga: wara it (ti) pulos, wara it (ti) bilin, wara it (ti) tawo, nga kon kaisa ginapabugu bilang wara’t pulos, wara’t bilin, wara’t tawo. An ikarwa nga pulos amo bilang pagtumud kang pangngaran (noun) nga nagasunod sa panggawi (verb), ukon ang ginatawag sa Ingles nga direct object. Halimbawa: nagasaot kang (it) chacha, nagbuul kang (it) tinapay, nagraha kang (it) dinuguan, nagatuon kang (it) abogasiya.

Sa mga panal-i (pronouns) ginagamit kang Karay-a, ang tana nangin siya sa Hiligaynon;  ang ria, diya, rugya, kag rugto, ukon ang mga sahi nga dia, ya, giya, dugya, digto nga mabatian sa Karay-a nga bahin kang Iloilo, nangin ina, ini, sina, sini – amo nga ginatawag kauna ang mga Hiligaynon nga mga Sina ukon Higesina – kang ang rugya, rugto/digto nangin diri kag didto.

May mga kinalain man sa mga pangunahun nga bokabularyo:

             Kinaray-a                                            Hiligaynon

             Ayam                                                  Idu
             Kuti                                                    Kuring
             Busong                                               Tiyan
             Kahig                                                  Tiil
             Alima                                                  Kamot
             Ramig                                                 Tugnaw
             Igma                                                   Panyaga
             Kapay                                                 Habol
             Talinga                                                Dulonggan
             Buul                                                    Kuha

Sa bugu nga hambal, Kinaray-a amo ang una nga pulong sa Panay, kag ang Hiligaynon amo ang pulong nga kalibugan bilang resulta kang indi matigda nga paghambal kang mga negosyante nga Intsik kag mga prayle nga Katsila kag ang pagsimbog kang mga tinaga nga Espanyol, Cebuano, Bikol, kag Waray nga dara kang mga prayle (Deriada, 1991). Matahum ang pagkasulat ni Mulato (1991): “Kon ang Hiligaynon nasimbogan tulad kadya kang mga tinaga nga ginpugtak kang mga pari nga naghalin pa sa Kabikolan, Cebu, Masbate kag iba pa nga duog, ang (Kinaray-a) wara run gid masimpuni sanglit kaangay sa tadyaw nga puno run it tubig, indi makasimbog ang turo halin sa ibabaw.”

Chapter 2: Hegemoniya kang Hiligaynon

Ang hegemoniya, suno kay Antonio Gramsci, sangka kahimtangan kang paggahum kang sangka estado nga mas mabaskug sangsa iban. Sangka konsepto diya sa paglaragway kang kahimtangan sosyal kag politikal, kag matuod indi lamang sa mga estado kundi pati sa mga kultura. May mga kultura nga mas dominante sangsa iban, angay kang kultura kang mas manggaranun nga pungsod parehas kang Estados Unidos nga mas kilala sa global nga katiringban. Ang konsepto kang hegemoniya nakasulud run sa Kinaray-a nga tinaga nga gahum.

Ang konsepto kang hegemoniya ukon gahum masinaw gid sa posisyon nga naagum kang Hiligaynon kon ianggid sa Kinaray-a. Gani indi malikawan nga sa pagbasa kang maragtas kang Kinaray-a mahapit gid anay sa pagsanyog kang Hiligaynon agud makita kon paano ginsika-sika ang Kinaray-a. Nangin mapintas ang kasaysayan sa pulong nanday Labawdonggon, Humadapnon, kag Dumalapdap – ang magburogto sa epiko nga Hinilawod, nga lunsay sa dumaan nga Kinaray-a.

Suno kay Mulato (1989), ang tinaga nga Hiligaynon naghalin sa ilagaynon, ukon sa nagapailig. Ginatumud kadya bukut ang pulong kundi ang mga pumuluyo sa baybayun kang Iloilo kag Capiz nga ang parangabuhian amo ang pagpamaligya kang kawayan halin sa iraya. Anda ginahimo nga balsa ang mga kawayan, kag nangin pamaagi man dya kang pagkalakal. Pag-abot kang mga Katsila namangkot sanda kang ngaran kang mga pumuluyo sa lugar, kag ang mga ginpamangkotan nagkuon nga mga “Iligaynon.” Ginrekord kang mga Katsila ang Yligueynes, sa pagpati nga nakasapo sanda kang tribu kang mga tawo sa amo nga ngaran.

Ang mga yligueynes ukon hiligaynon mga mainabyanun nga negosyante. Sanda ang una nga nakig-angut sa mga dumuluong. Ang Suba kang Iloilo nangin importante nga aragyan paagto sa iraya, kag nangin pantalan kang duro mga bapor nga nagapasulud kang mga produkto halin sa iban nga lugar. Sa wara magbuhay ang Iloilo nangin mayor nga lugar para sa negosyo kag iban pa nga hirikuton pang-ekonomiko.

Kang Tyempo Katsila kag Amerikano, nag-uswag ang Iloilo kag nangin sentro kang pagsurong sa politika, komersyo, edukasyon, kag kultura. Ang pulong nga ginakilala bilang binisaya-panayano nga nadihon halin sa pulong  kang mga negosyante nga Intsik, prayle nga Katsila, kag mga nagsaraylo halin sa Cebu, Bikol, Romblon kag karapit nga isla nangin pulong kang gahum.
          
Ang mga prayle nga Katsila nagtukod kang mga simbahan sa Iloilo, kag sa pagpalapnag kang andang misyon nagbantala kang mga novenario, devocionario, katekismo, kag mga parangadiun sa Hiligaynon. Si Obispo Mariano Cuartero, una nga obispo kang Jaro, nagbalhag kang cartilla kag libro pangkatekismo para sa mga bata. Bilang tagsulat kang Religio Cristiano Apostolica Romana, ang una nga libro nga nasulat sa puro Hiligaynon, kag may 27 pa ka mga libro, ginakilala si Cuartero bilang “Amay kang pulong Hiligaynon.”[9] Sa bugu nga pulong, ang mga literatura nga pangrelihiyon kag pangdebosyon amo ang nagpabakud kang Hiligaynon bilang opisyal nga pulong kang simbahan. Ang misa, mga pangamuyo kag karantahun nasulat sa Hiligaynon. Tubtub kang Dekada ’80, bisan ang mga pari nga Antiqueño angay nanday Padre Pablito Maghari kag Padre Joaquin Dioso nagsulat kang mga misa sa Hiligaynon. Halimbawa kadya ang Misa Mamumugon kag Misa Antiqueña.

Ang mga kabataan kang mga manggaranun nga pamilya sa Antique, Aklan, kag Capiz nag-eskwela sa Iloilo. Indi malikawan nga magtuon man sanda kang Hiligaynon, tungud basi tawgun sanda nga bukidnon ukon buki kon maghambal kang Kinaray-a ukon Aklanon. Sa iban nga lugar ang mga lagting nga pamilya nagahambal sa Hiligaynon agud tuhay sanda sa mga kabulig – mga muchacha kag muchacho – nga mga Karay-a. Naobserbahan kang iskolar nga si Juanito Marcella (1970) nga ang mga sulat sa mga myembro kang pamilya kag mga abyan nasulat sa Hiligaynon, tungud ang pulong nga Hiligaynon nangin simbolo kang edukasyon. Nangin taraksan kang kaaram ang pagkatigda sa Hiligaynon, gani ang tanan naggamit kang pulong kang gahum sa pagsulat kag pagbaylohanay kang hunahuna. Ayhan ginapaathag kadya kon andut ang mga statistika nagapakita nga mas duro ang taghambal kang Hiligaynon bisan sa guwa kang Syudad kang Iloilo.

Sa ginakabig nga Bulawanon nga Panuigon kang Iloilo kang mga tinuig kang 1896-1937, nangin popular nga kalingawan kag bahul nga negosyo sa Iloilo ang mga paraguwaun angay kang komedya ukon moro-moro kag ang nagbulus nga mga zarzuela halin sa Espanya kag opera halin sa Italya. Ang mga Bisaya nagdugok sa mga teatro sa Iloilo para sa andang kalingawan (Fernandez, 1980). Ang mga komedya nga masami ginkopya kang mga manunulat kag direktor sa mga berso nga nabalhag sa Hiligaynon nangin malapnagun sa bilog nga Panay kag Negros. Sa wara magbuhay ang mga manunulat nga Ilonggo nagsulat man kang andang bersyon kang zarzuela sa Hiligaynon, kag nauso ang mga nagabyahe nga sarswelista kapin pa sa mga tion kang kapistahan. Indi mahimutig nga ang mga nagabyahe nga sarswelista nakapanglatas man kang mga kabukidan pa-Antique, kag amo ang nangin modelo kang mga manunulat nga Antiqueño sa pagsulat kang lokal nga mga sarswela.

Kang mga 1940, may sangka pari kang Aglipay, si Padre Jose Javellana, nga nadestino sa Talisay, Bugasong. Bilang hirikuton kang anang parokya sa tion kang pista, nagsulat tana kang mga sarswela sa Hiligaynon. Ang mga sarswela nga madumduman kang mga taga-Talisay amo ang “Pangabuhi sang Imol,” Pilipinas, Panaad nga Natuman,” kag “Bugal nga Makahuluya.” Si Pedro F. Checa (1900-1974) kang Hamtic nagsulat kang mga komedya, sarswela kag drama sa Hiligaynon. Madumduman pa gihapon kang mga Hamtikanon ang sarswela nga “Unos nga Nagpuas,” nga ginpaguwa sa Hamtic tubtub kang mga Dekada ’70. Si Clemente Samulde (1910-1984) kang Bugasong, sangka manunulat man kang sarswela kag komedya sa Hiligaynon. Nangin bantog si Samulde bilang manunulat kag direktor sa Bugasong kag kaiping nga mga banwa kang Lauaan kag Valderrama.[10]

Ang tanan nga mga komedya kang sarswela nga ginsulat kang mga taga-Antique sa tion kang kasikatan kadyang mga pormang panteatro sa Iloilo nasulat sa pulong nga Hiligaynon, pero naobserbaran ni Deriada (1991) nga kon gamitun man ang Kinaray-a sa mga komedya, sarswela kag drama, diya bilang lenggwahe kang mga Tigwati ukon paskin sa komedya kag mga tarso nga muchacho kag muchacha sa mga sarswela.

May nakita nga manuskrito sa arkivo kang Center for West Visayan Studies Center kang Unibersidad kang Pilipinas sa Visayas (UPV) nga may petsa 7 Abril 1948 kag nakapangaran kay Cornelio E. Amaran kang Mojon, San Jose, Antique. Nasulat sa lapis sa agi nga tinarambid kag sa daan nga kwaderno, sangka sarswela diya nga may tigulo “Mabudhion nga Kasingkasing.” Ang orihinal nga teksto nasulat sa Kinaray-a pero may mga bahin nga gin-islan kang Hiligaynon. Wara pa mabantala diya nga manuskrito; pero ayhan kon napasundayag man sarang mahaumhaum nga ginpaguwa diya sa Hiligaynon. Antes ang Dekada ’70, tumalagsahun nga makakita kang sinulatan sa Kinaray-a tungud Hiligaynon lamang ang ginapatihan nga pulong nga sarang gamitun sa pagsulat. Sa malawig nga panahon, Hiligaynon ang ginkabig nga pulong kang panulatan bisan sa probinsya kang Antique nga puro Karay-a.

Hegemoniya sa pamantalaan

Ang una nga nabalhag nga literatura sa Panay amo ang Gramatica Bisayo-Panayano (1637) ni Fr. Alonzo de Mentrida. Kang 1877, gintukod ni Mariano Perfecto sa Mandurriao, Iloilo ang Libreria y Imprente de la Panayana, ang una nga imprenta sa Panay. Si Perfecto nga sangka Bikolano nagbalhag kang mga corrido nga ginlubad sa Hiligaynon, mga libro kag pampleta, pati ang Almanaque la Panayana, nga ginakabig bilang pinakadaan nga almanake sa Pilipinas. Ang mga corrido sa Hiligaynon (korido) amo ang nangin basehan kang mga komedya. Bahul gid ang nagin papel ni Perfecto sa pag-ugwad kang literatura nga Hiligaynon tungud sa pagbalhag kang mga korido, novena, zarzuela, mga libro kang pamatasan, drama, sugidanun, kag nobela. (Locsin-Nava, 2001). Ang nangin papel ni Perfecto sa pagbalhag sa Iloilo nagapaathag man kon andut duro nga mga tinaga nga Bikolano ang nangin bahin kang bokabularyo nga Hiligaynon.

Ang paglugwak kang simbahan sa mga pagsurondan sa pagbalhag, lakip ang pagdura kang sensorsyip, ang pagbaylo kang administrasyon sa gobyerno, kag ang pag-uswag kang ekonomiya sa Iloilo nagtulod sa pagbukas kang dugang nga mga imprenta kag balay-balhagan. Sa sulud kang ginatawag nga Bulawanon nga Panuigon kang Literaturang Hiligaynon kang 1896 tubtub 1937, may 34 ka imprenta sa Iloilo, kag may 61 ka mga dyaryo kag magasin sa lokal nga pulong nga nag-urulhot sa Iloilo, Bacolod, kag Manila. (Locsin-Nava, 2001).

Kang Mayo 1, 1913, gintukod ni Rosendo Mejica ang Makinaugalingun, ang una nga pahayagan sa Hiligaynon. Nagsunod man ang iban nga mga pahayagan, lakip ang Baganihan ni Roque Lopez, Ang Cadapig sang Banwa ni Claudio Serra, Ang Pamatan-on ni Zacarias Asuncion, Palahayagan ni Jose Ma. Arroyo, Manugbantay ni Ruperto Montinola, Kapawa ni Rosendo Alvarez, Kabisay-an ni Serapion C. Torre, Ylang-ylang kag El Tiempo nanday Fernando kag Eugenio Lopez, Sidlak ni Honofre Andrada, Cabuhi sang Banwa ni Gabriel Reyes, Dabdab ni Isidro Escare Abeto, kag Sidlanganon ni Francis J. Jamolonque. Sa urihi nagguwa ang Yuhum kang La Defensa Press, Kasanag kag Diolosa Publishing House, kag Hiligaynon kag Liwayway Publishing. (Mulato, 1989; Regalado kag Franco, 1973)

Wara pa gid it rekord nga makapamatuod kon may mga pamantalaan man nga nagtuhaw sa Antique. Ayhan ang mga barasahun naghalin pa sa Iloilo, dara kang mga negosyante nga nagabyahe, mga estudyante, kag basi mga purutos sa mga produkto halin sa syudad. Sa mga pamantalaan, taralupangdun ang mga magasin nga Hiligaynon kag Yuhum. Tungud ginabalhag kag nasyonal nga tagbalhag nga Liwayway Publications, malapad ang sirkulasyon kang Hiligaynon kag padayon tubtub kadya. Ang Yuhum nga ginabalhag sa Iloilo nadura run sa sirkulasyon kang 2000, pero nagbalik liwan bilang sangka news magazine.

Isara sa mga pinakaadi nga damgo kang bisan sin-o nga manunulat kauna amo ang makita ang andang ngaran bilang tagsulat sa Hiligaynon kag Yuhum. Syempre kinahanglan ang mga kontribusyon nasulat sa Hiligaynon. Ang mga Karay-a nga manunulat napiritan nga magsulat sa Hiligaynon. Sa Iloilo ang mga ginkilala nga mga lantip nga manunulat lunsay mga Karay-a. Si Delfin Gumban taga-Pavia; si Flavio Zaragoza Cano taga-Cabatuan, sanday Agustin Misola, Conrado Norada, kag Rmon Muzones taga-Miagao. Sa Antique, magluwas kay Russel Tordesillas, ang tanan nga kilala nga manunulat nagsulat sa Hiligaynon. Sanday Checa, Samulde, Augurio A. Paguntalan (1912-1978), Ernesto A. Nietes (1914-1995), Manuel Tondares Sr. (1906-1991) kang San Jose, kag Ireneo Mapas kang Sibalom. Kalabanan kananda myembro kang Sumakwelan, sangka hubon kang mga manunulat nga gintukod nanday Norada kag Muzones sa Iloilo kang 1948.

Si Paguntalan nangin myembro kang Tulaling Bagakay, sangka asosasyon kang mga mamalaybay sa Hiligaynon. Ang anang sugidanun nga “Tahud sang Ilahas” nagpabantog kana kang 1949 bilang Hari sang Malip-ut nga Sugidanun sa Sumakwelan. Ginkilala man tana bilang Hari sang Binalaybay kang 1955. Si Paguntalan ginkabig ni Deriada bilang isara sa mga sirin-ohon sa mga manunulat nga Hiligaynon.

Ang iban pa nga mga ngaran kang Antiqueño nga manunulat nga nakilala sa barasahun nga Hiligaynon kang Dekada ’50 tubtub ’70 amo sanday Lilia Balisnomo kang Culasi, Jose Santillan Jr kag Bernardo Barcebal kang San Jose, kag Rex F. Salas kag Leoncia Mecenas kang San Remigio. Si Teodulfo Naranjo kang Piape II, Hamtic padayon nga nagsulat sa Hiligaynon tubtub kadya.

Hegemoniya sa akademya

Ang akademya isara man sa mga institusyon nga nagtulod kang hegemoniya kang Hiligaynon, kag nagpugung sa pagkilala kang Kinaray-a bilang mayor nga pulong kang Bisayas Nakatundan. Kalabanan kang mga iskolar kag manaliksik nga nakabalhag kang mga libro kag barasahun sa historya, katiringban, kag kultura kang Panay mga Ilonggo.

Ang pinakauna kag ayhan pinakamapuslanun pa nga diksyonaryo kang Kinaray-a nga Visayan – English Dictionary (Kapulungan Binisaya – Iningles) ukon mas kilala bilang Kaufmann Dictionary[11] nagalakip matuod kang mga tinaga sa Kinaray-a kag Hiligaynon, pero ang masubu nga ginpakilala ang mga tinaga nga Kinaray-a sa simbolo nga B, nga buut hambalun “Bukidnun” sa pagtumud sa kapulongan nga ginagamit sa mga lugar nga marayu sa Iloilo. Bisan pa may pahayag si Kaufmann sa anang “Preface” nga “in this dictionary Hiniraya (sic) takes an honourable place beside Hiligaynon.”, ginapakita gihapon ni Kaufmann ang pagsika-sika kang Kinaray-a bilang pulong kang “bukut sa sentro.” Ang anang pahayag nagapakilala lamang kang pribilihiyo kang Hiligaynon.

 Ang nagapanguna nga iskolar kag bantog nga antropologo nga si F. Landa Jocano kang Unibersidad kang Pilipinas may pahayag man nga nagapabakud kang pribilihiyo kang Hiligaynon. Sa anang libro nga The Hiligaynons (1983), gintawag ni Jocano ang tanan nga pumuluyo sa Bisayas Nakatundan nga lunsay Hiligaynon. Pero sa “Preface” kang libro gin-ako ni Jocano nga ang pagpili kang termino nga Hiligaynon sa pagtumud sa grupong etno-linggwistiko sa Bisayas Nakatundan ana lang nga imbento, tungud nga ang kalabanan nga mga dokumento nga anang ginbasehan nasulat sa Hiligaynon:

The choice of this ethnic label is arbitrary. It is guided by the fact that most historical records, legal documents, and literary works in Western Bisayas (sic) are written in Hiligaynon. Sometimes, the term Ilongo or Hilongo (meaning, the speakers from the province of Iloilo) is used, although majority of the people live in Antique, Capiz, and Negros. Moreover, not all people in the region speak Ilongo – the people in the interior towns of Iloilo, Antique, and parts of Negros Occidental speak Kiniray-a (sic). (v)

Gingamit ni Jocano ang “Hiligaynon” bisan pa naman-an na nga mas duro ang nagahambal kang Kinaray-a, kag bisan nga ginkilala na run ang Kinaray-a bilang pulong kang mga tumanduk ukon Sulod (mga pumuluyo sa bukidnun kang Panay) sa anang mas nauna nga libro nga Sulod Society.[12] 

Ang iskolar nga si B. S. Medina Jr., sa Confrontations: Past and Present in Philippine Literature (1974) nakamutik man kang obserbasyon ni Jocano nga Kinaray-a, bukut Hiligaynon, ang pinakamalapnagun nga pulong sa rehiyon. Suno kay Medina sa endnote kang anang libro: “Dr. Landa F. Jocano, an eminent anthropologist, in answer to a question propounded to him by this writer, says that (Kinaray-a) not Hiligaynon is the dominant language in the Iloilo region.” (Medina, 1974: 216). Tungud sa impluwensiya ni Jocano bilang antropologo, ang anang mayor nga panaliksik pang-etnograpiko nangin surundan kang akademya, gani ginbaton kag ginpatihan kang tanan nga iskolar nga Hiligaynon ang mayor nga pulong sa Bisayas Nakatundan.

Sa anang sanaysay nga “A survey of Hiligaynon literature,” ang kritiko kag iskolar kang sarswela nga Ilonggo nga si Doreen G. Fernandez nagsulat nga ang Kinaray-a sangka sahi kang Ilonggo. Suno kana may darwa ka sahi ang Ilonggo – ang Hiligaynon ukon Hinilawod, kag ang Hiniraya ukon Kinaray-a. Kag tungud, suno kay Fernandez, ang puro nga Kinaray-a indi mahangpan kang Hiligaynon, ang panulatan nga Kinaray-a kinahanglan nga matun-an nga lain kag tuhay sa ana kang Hiligaynon.[13]

Pero lain man ang panan-awan ni Lucilla V. Hosillos, nga nagbalhag kang anang libro Hiligaynon: Text and Context (1992). Ginpahayag ni Hosillos nga ang anang libro nagatiglawas kang panulatan kang Bisayas Nakatundan. Angay lang nga ginahambal ni Hosillos nga ang tanan nga tawo kag panulatan sa rehiyon lunsay Hiligaynon, pero ginlakip na si Russel Tordesillas kag ang mga Karay-a nga sanday Edison Tondares kag Ma. Milagros Geremia. Sanday Tondares kag Geremia indi gid mangin malipayun nga mangin kabahin kang Hiligaynon tungud sanda mga una nga katapo kang Tabig Hubon Manunulat Antique, sangka grupo kang mga manunulat sa Antique nga una gid nga nanginpadlos kag nagpamatok sa hegemoniya kang Hiligaynon.

Ang bahin sa pulong kag literasiya kang rehiyon sa “Chapter One” kang libro ni Hosillos nagapahayag kang mga obserbasyon ni Padre Pedro Chirino sa Relacion de las islas Filipinos (1604) nahanungud sa pulong nga Haraya (Kinaray-a), pero naghingapos sa obserbasyon ni Hosillos nga nagakuon nga haros patay run ang Kinaray-a kag nabuslan run kang Hiligaynon. Suno kay Hosillos:

             Migrations, changes in geography and land patterns due to settlement and land use, development in material culture, foreign contacts through trade, and other factors resulted in the grouth of the language. The principal and probably the oldest, Haraya, Harayan, Hiniraya, or Kinaray-a, was spoken until Hiligaynon, its major variant, was developed and later infused with Samareño-Leyteño, Cebuano, Chinese, Spanish, English, Tagalog, and other languages.[14]

Pero ang kakulangan sa libro ni Hosillos amo nga sa likod kang anang historikal nga panan-awan, wara kadya ginkilala ang nagausbong nga panulatan sa Kinaray-a umpisa sa paghingapos kang Dekada ’80. Bisan pa sa paglakip kang darwa ka manunulat sa Kinaray-a, daw masat-uman pa gani nga ginhungud ni Hosillos nga pabulag-bulagan lamang ang Kinaray-a. Ang anang ginkabalak-an lamang amo ang panulatan kang Hiligaynon, bukut ang panulatan kang rehiyon. Sa sangka mas bag-o nga libro, gin-ako man ni Hosillos nga ang Kinaray-a amo ang ginikanan kang Hiligaynon, pero ginpasat-um gid nga ang amo nga pulong ginagamit lamang sa mga baryo kag kabukidan.[15]

Ang tanan nga mga iskolar nagahirisugot nga ang Bisayas Nakatundan sangka rehiyon nga may raku nga pulong (Kinaray-a, Hiligaynon, kag Akeanon), pero tanan man naggamit kang termino nga Ilonggo/Hiligaynon sa pagtumud kang mga tawo kag kultura kang rehiyon. Sa sangka mas nauna nga sanaysay tuhoy sa panulatan nga Hiligaynon, ginsulat si Marcella (1970) nga:

             We cannot talk of literature or the development of Ilonggo or Hiligaynon literature without mentioning that there are many languages in Western Visayas. While the inhabitants of Panay Island understand Hiligaynon, the other areas use their older dialects. (Note that when I say Ilonggo, I mean all of Western Visayas.) One needs only to go out of Iloilo City to prove what I said. It is surprising to note that Pavia, a town seven kilometers away from Iloilo City, uses another language called Kinaray-a, which others call Hinirayna. The residents in other areas, especially in the hinterlands use a different version of Kinaray-a. In the province of Antique, Kinaray-a takes on another form.[16]

Suno pa gid kay Marcella, ang pagsanyog kang panulatang Hiligaynon sarang makuon nga nag-umpisa sa pagbalhag kang diksyonaryo ni Kaufmann, nga una nga ginbalhag sa Binondo sa paghingapos kang Siglo 18. Naobserbaran man ni Marcella nga raku ang mga Kinaray-a nga tinaga sa diksyonaryo. Bukut katingalahan diya tungud bisan si Kaufmann nag-aku man nga sa tuyo nga maparabong pa gid ang andang pulong raku sa mga manunulat nga Hiligaynon ang nanghuram sa Kinaray-a. Suno sa “Preface” ni Kaufmann sa 1935 nga edisyon kang diksyonaryo: “In their laudable desire to enrich their mother-toungue, many Visayan (Hiligaynon) writers are drawing on the store of Hiniraya (Kinaray-a) words, and avoiding the use of foreign terms, when a Visayan term ill serve just as well.”

Ayhan ang pinakamabakud nga pamatuod nga ang konsepto kang Hiligaynon urihi run lang nga ginbalay kag ginpabantog kang mga manunulat nga Ilonggo nagahalin kay Santiago Mulato sa anang sanaysay nga “Ang Hiligaynon” sa Ani 10 (1989):

             Sa sinulatan ni Pedro Loarca nga nagdugay sa Arevalo kag sa manuskrito nanday Diego Povedano kag Jose Ma. Pavon, ang Hiligaynon wala gid mahinambiti nga hambal sang mga pumuluyo sa nabaybayon nga bahin sang Capiz kag Iloilo. Bisan ang Gramatica Bisayo Panayano (Lantipulong sang Binisayang Panayanhon) ni Padre Alonzo de Mentrida wala masiling nga para ini sa hambal nga Hiligaynon kundi Binisaya….

             Sa indi malimtan nga mga hitabo sa kultura kag literaturang tumanduk, ang tinaga Hiligaynon wala gid mahinabiti nga pulong sang mga tawo sa Bisayas Nakatundan. Apang sang ginbantala sang Ramon Roces publications sa Manila ang isa ka magasin sa idalum sa pagdumala ni Abe S. Gonzales, ang amo nga balasahon ginhingadlan nga Ang Bisaya sa Hiligaynon. Ang Tinaga diri nga Bisaya ginpatungod niya sa hambal sang Kabisay-an Nakatundan, kag ang Hiligaynon ginpatungod niya sa mga pumuluyo sa sining rehiyon. Sa tadlong nga hambal, ginpahangup ni Gonzales nga ang balasahon nga iya gindumalahan nasulat sa hambal nga Binisaya sang mga Hiligueynes.

             Bangud nga sa Manila masami makighiluong kay Gonzales ang pila ka tawo nga indi makuwestyon sa ila kasampaton sa Binisaya, ginsalapulan kag ginkasugtanan nila sang ulihi nga hingadlan Hiligaynon ang magasin nga natuhoy sa mga bumalasa sa Bisayas Nakatundan…. Pasikad sa sina nga paagi, ginbaton sang mga manunulat kag mga bumalasa ang Hinilaigaynon bilang tumanduk nga panulat kag panghambal.

             Ang tinaga Hiniligaynon sa kahulugan sang hambal kag panulat sang Bisayas Nakatundan ginpadayon sa paggamit sugud nga ginbantala ang balasahon Hiligaynon sa Manila. Ang Kabisayaan ni Delfin gumban, Aton ni Serapion C. Torre, Kapawa ni Salvador M. Verroya kag ang madamo nga mga polyetos kag bilyetes sa pamulong kag palatikangan naggamit sang Hiniligaynon. Wala na sing nagsiling nga Binisaya ang hambal sa paulatan sang mga mahigugmaon sa tumanduk nga pulong diri sa sining bahin sang Kabisay-an….

             Apang sa pagpakigpahin sang lanubo nga mga manunulat sa patag sang panulatan kag sa pagpangabudlay nila sa mga waragwagan, ginsikway nila ang masariwaul nga Hiniligaynon kag tinal-us ang talunsay nga Hiligaynon. Sa dalayon nga pansal sa idulungog sang mga manogpamati kag sa dalayon man nga labad sa panulok sang mga bumalasa sang tinaga nga Hiligaynon, ginbaton sang ulihi nga ipatungod ang Hiligaynon sa hambal kag panulatan diri sa Bisayas Nakatundan.[17]

Ang mga pagpanikasug sa pagpalapnag sang Hiligaynon bilang pulong panulatan sa Bisayas Nakatandan nag-umpisa kang mas temprano pa sa mga manunulat nga Ilonggo. Sang 1906, sangka talapuanan nga ginatawag “Ang mga Baybayanon,” ayhan agud makilala nga tuhay sa mga “bukidnon”, ang gintukod agud magduso kang paggamit kang Hiligaynon.[18] Ang mga mandudula nga sanday Angel Magahum kag Jimeno Damaso ang kabilang sa mga nagtukod nga myembro.

Ang malapnagun nga pagpanghuram kang mga tinaga sa Espanyol nagtulod man sa mga manunulat kag peryodista nga Ilonggo sa pagtukod kang Academia Bisaya nga nagtuyo sa pagpalangkoy kang ortografiya kang Hiligaynon kag sa pagtudlo kang mga panuytoy kag pagsurondan sa binalaybay kag iban pa nga pormang panulatan. Ang mga hirikuton naglakip kang mga paindis-indis sa binalaybay (Concurso de Poesia) kag banggianay ukon balagtasan. Sa tunga kang mga tuig 1920 kag 1940 pira ka mga talapuanan nga may tuyo sa pagpasanyog kang Hiligaynon ang natukod: Nipa kag Kawayan ni Patricio Lataquin (1928), Kasapulan ni Sumakwel ni Delfin Gumban (1935), Tulaling Bagakay ni Donato Flor de Liza, Talapuanan Sidlanganon ni Francis Jamolanque, kag Talapuanan Hiligaynon ni Ramon Muzones.[19] Paagi sa mga talapuanan nangin madasig ang pag-uswag kag paglapnag kang gramatika kag bokabolaryong Hiligaynon. Ginkilala ang mamalaybay nga si Flavio Zaragoza Cano sa anang pagpanipon kang mga tinaga nga Kinaray-a kag pagsimpon sa Hiligaynon, kag si Delfin Gumban sa anang panaliksik kag pagsulat tuhoy sa gramatikang Hiligaynon sa Kabisayaan.

Kang 1948 sa pagpumuno ni Muzones kag Conrado Norada, ang iban nga mga talapuanan naghiriugyon sa pagtukod kang Gakud ni Sumakwel ukon Sumakwelan. Gintuyo kang Sumakwelan nga magkilala kang mga manunulat, mangalap kang mga dokumento sa panulatan, kag magpabakud kang pulong kag panulatan nga Hiligaynon. Ang talapuanan nagasulat kang gramatika kang Hiligaynon kag nagalubad kang diksyonaryo nga Webster sa Hiligaynon. (Norada, 1989). Ang Sumakwelan nagbukas man kang mga sanga sa iban nga probinsya, lakip run ang Antique, kag naghiwat kang mga paindis-indis kag paghanas para sa panulatan.

Isara sa mga paghanas nga ginhiwat kang Sumakwelan kang 1988 ang gintambongan nanday Ma. Milagros Geremia kag Alex C. Delos Santos, nga nagaumpisa pa lang sa pagsulat. Kag rugto sa amo nga paghanas nagpamat-ud ang darwa ka manunulat nga Antiqueño nga tion run agud untatun kang mga manunulat nga Karay-a ang hegemoniya kang Hiligaynon, bisan sa panulatan lamang.

Sa tadlung nga hambal, tatlo ka mga historikal nga hitabo kag mga institusyon pangkatiringban and nangin kabangdanan kang hegemoniya kang Hiligaynon, nga nagpaubus kang Kinaray-a: 1.) ang pagtubo kang syudad kang Iloilo bilang kusug pang-ekonomiya kag nangin sentro kang pangalakal, politika, relihiyon, sining kag kultura; 2.) Ang pagtukod kang mga imprenta kag pamantalaan sa Iloilo; kag 3.) ang impluwensiya kang mga iskolar kag manunulat nga Ilonggo.

Chapter 3. Ang Tradisyong Kinaray-a

May mabakud nga sadsadan ang panulatan nga Kinaray-a. Ang mga siday kag luwa, amba kag balitaw, banggiaanay, hurobatun, paktakun, kag sugidanun lunsay sa Panay lunsay sa Kinaray-a. Ang mga epiko sa Panay ginaasoy sa dinumaan nga Kinaray-a, nga gintawag ni Alicia Magos nga Ligbuk.

Ayhan ang siday amo ang dinumaan nga binalaybay sa Kinaray-a, nga sarang mangin naratibo angay sa mga epiko, kag sarang man nga liriko ukon berso para sa sangka katuyoan ukon okasyon, angay kang sa pamalaye kag sa luy-a luy-a kang mga babaylan. Gingamit ni Mulato ang “siday sa pamalaye” sa pagtumud sa sangka siday nga ginbalhag sa Ani 19 (1991). Ginpahayag ni W.H. Scott sa Lost Visayan Literature (1992)[20] nga ang siday isara sa pinakamabudlay nga binalaybay tungud “malawid, nagaliwan-liwan, kag puno kang metaporikal nga lenggwahe kag alusyon.” Ang deskripsyon nga diya daw anggid sa depinisyon kang epiko. Pero para kay Corazon Villareal, ang siday amo ang kabilogan nga mga binalaybay kang Panay kag Negros.

Ginagamit sa tulad ang “binalaybay” bilang generic nga termino nga katumbas kang Ingles nga “poem” ukon “poetry.” Halin diya sa mga tinaga nga “balay” ukon pagtukod kang balay. Ang termino nagapabutyag kang tradisyonal nga pamaagi tungud ang pagbalay nagakinahanglan kang pagsinanto kag pagsukol kang mga tunog kag tinaga. Ang moderno nga binalaybay – nga wara it sinanto kag sukol – suno sa mga sumulonod kang Sumakwelan, ginatawag nga “hilwalaybay” ukon hilway nga binalaybay, ang katumbas kang free verse sa Ingles. Ginpauso man kang mga Hiligaynon ang “dilambong” ukon dila nga maambong, nga nagatumud indi lamang sa binalaybay kundi pati sa arte kang pagsulat kang binalaybay.

Pero ayhan, ang luwa amo ang tumanduk nga binalaybay kang Karay-a. Masami mabatian ang luwa sa mga bilasyon pagkatapos kang lubung. Mga bugu diya nga berso, masami apat ka linya kag may sukol nga indi magkubus sa tag-anum ukon tagpito ka tunog, sangka kinaiya nga duna sa mga binalaybay nga Filipino. Indi lamang sa mga sipal sa bilasyonan mabatian ang luwa, nga masami karadlwan. Ang mga berso sa dayalogo kang komedya ginatawag man nga luwa, kag may luwa man nga may pagkarelihiyoso angay kang mga pangamuyo sa mga mahal nga patron. Luwa man tawag sa ginaamba kang anghel sa tion kang bitay ukon sugat kon Domingo it pagbanhaw. Ayhan mas mangin maathag kon umpisahan kang Karay-a ang paggamit kang “luwa” para sa tradisyonal nga binalaybay, kag “binalaybay” para sa moderno nga luwa.

Ang mga epiko kang Panay

Urihi run lang ang malapnagun nga pagtuon kag pagtoon sa mga epiko kang Panay, nga lunsay sa Kinaray-a. Ang mga epiko nga diya amo ang mga pamatuod nga Kinaray-a ang sadsadan kang kulturang Bisayas Nakatundan ukon Hiligaynon, kon pagasundan ta si Jocano, kag iban pa, kag sa Kinaray-a ang dumaan nga tradisyong panulatan kang Panay.

Ang mga pagpaninguha ni Jocano sa pagdokyument kang mga epiko kang Sulod, nga anang gintawag nga Hinilawod, nagbunga kang duro pa gid nga mga panaliksik kag obra kang mga iskolar kag artist. Ang bilog nga teksto sa Kinaray-a kag lubad sa Ingles kang “Labaw Donggon” mabasahan sa Anthology of Asean Literatures: Epics of the Philippines (1984); amo man ang sa Hinilawod: The Adventures of Humadapnon (Tarangban 1) nga ginbalhag kang 2000. Ang “Labaw Donggon” amo ang ginbul-an kang naratibo kang drama-saot nga Hinilawod kang Dagyaw Theater and Dance Company nga ginpasundayag sa Unang Tagpo, National Theater Festival sa Sentrong Pangkultura ng Pilipinas kang 1992.

Kang 1998, ginbalhag kang Paranubliun Antique, sangka pangkultura nga non-government organization (NGO) sa Antique, ang Kinaray-a nga bersiyon kang epiko nga may tigulo Hiniraya: Sugidanun ni Humadapnon kag Mali. Ginpahayag kang editor nga ang orihinal nga tigulo, suno sa gintunaan kang manuskrito, amo ang “Hiniraya: Hinilawod” nga indi magrayu sa siyam ka mga epiko nga nakalap ni Alicia Magos kang Center for West Visayas Studies kang Unibersidad kang Pilipinas sa Visayas (UPV). May anggid man diya sa Hinilawod ni Jocano. Indi man katingalahan diya tungud bilang epiko kag bahin kang oratura kang Panay, mahimo nga sangka sugidanun lang tanan diya ugaring tungud sa pagsaylo-saylo kang sugidanun sa duro nga dinag-on may mga pagbalhin suno sa kon sin-o ang nagsugid kag kon diin nabatian.

Nangin importante nga basehan ang mga epiko kang Panay para sa pagtuga kang iban pa nga sining. Sa patag kang teatro, ginprodyus kang Paranubliun Antique kang tuig 1999 ang Humadapnon kag Mali halin sa adaptasyon ni Alex C. Delos Santos kag ginpasundayag kang Marso sa Libertad kag kang Mayo sa San Jose. Kang masunod nga tuig, ginpasundayag kang Arts Council of Iloilo Foundation, Inc. ang Panayanon: Epics of Panay nga ginsulat ni Leoncio P. Deriada sa kontemporaryo nga Kinaray-a, base sa koleksyon ni Magos, kag kang Pebrero 2001, ginpasundayag man kang Teatro San Antonio kang St. Anthony’s College ang Hiniraya, base sa teksto nga ginbalhag kang Paranubliun Antique.

Indi run kinahanglan mitlangun pa nga nagaliwan-liwan lang ukon nagabalhin ang mga karakter kag hitabo sa lain-lain nga teksto kag produksyon. Nagapakita lamang nga ang mga epikong Panayanon isara man sa mga tradisyong panulatan nga patas nga ginasandigan kang kontemporaryo nga panulatan kang Kinaray-a kag Hiligaynon.

Magluwas sa mga epikong Panayanon, Hiniraya man ukon Hinilawod, ang isara pa sa paborito nga tunaan kang panulatan kag sining sa Panay amo ang Maragtas, ukon ang alamat kang pag-abot kag pagpuyo kang mga Malay halin sa Bornay sa isla kang Panay. Duro nga mga sugidanun kag nobela nga ginsulat kang mga Ilonggo maghalin kanday Jose Ma. Ingalla, paagto kay Muzones kag Norada ang ginbase sa Maragtas. Sa Kinaray-a ang tinaga nga “maragtas” nangin katumbas kang Ingles nga “history,” kag sa Antique, ang Maragtas nangin sadsadan kang tuigan nga pista nga ginasaulog kang probinsiya, ang Binirayan.

Aswang kag mga sugidanun nga kaharadluk

Kilala ang probinsiya kang Antique, mga banwa kang Dumangas kag Dueñas sa Iloilo, kag probinsiya kang Capiz bilang lugar kang mga aswang. Isara sa mga ginaugtasan, ginakahuya, ukon ginakayugitan kang sangka Karay-a kon mag-agto sa siyudad amo ang pamangkot tuhoy sa mga aswang. Duro nga mga sugidanun tuhoy sa mga aswang kag iban pa nga makangiridlis nga tinuga ang ginahimo kang mga Karay-a, ayhan ang mga talon, bukid, kaumhan, dagat, suba kag sapa nga nagapalibot sa andang lugar amo ang nagapatubo kang tumalagsahun nga imahinasyon kang Karay-a.

Isara ang aswang sa pinakakilala nga pang-idadalmun nga tauhan sa mitolohiya kang Pilipinas. Ginalaragway diya kang manananggal kang mga Tagalog, ukon wakwak kang mga Bisaya, nga lain sa witch kang mga sibilisasyon sa Nakatundan. Sa mga Karay-a ang aswang masami nga ginalaragway bilang sangka mal-am nga babaye, nga nagabungayngay ang buhok kag mapula ang mga mata. May gahum diya sa pagtigbaylo sa itum nga ayam ukon baboy, kag nagakaun kang mga tawo.

Ang pinakabantog nga aswang sa Panay amo si Tinyente Gimo, nga nangin bida pa sa sangka drama sa radyo kang mga Dekada ’70. Suno sa sugidanun ang pamilya ni Tinyente Gimo taga-Dueñas, pero kon kaisa taga-Dumangas, kag kon kaisa taga-Capiz. May nagapahayag man nga nagasaylo-saylo lang si Tinyente Gimo tungud nagapanago.

Kang mga 1980, nangin bantog ang ngaran ni Felicidad Villagracia bilang aswang sa banwa kang Tobias Fornier (anay Dao), Antique. Nagreklamo ang mga kaingud kang malain nga baho halin sa balay ni Felicidad, kag rugto nadakpan ang patay nga mga lawas kang anang mga himata nga nagatagas run. Suno sa mga balita sa radyo, nagauroumpisa si Felicidad sa pagkamanogbulong kag tuyo na nga bulngon ang mga hinablus ugaring wara natabangan. Gintinguhaan na nga buhiun diya paagi sa anang bulong kag pagpangamuyo.[21] 

Kang 2003, samtang ginatapos ko ang libro nga The Rise of Kinaray-a (2003) may balita sa radyo tuhoy sa sangka 16 anyos nga lalaki sa Tigbauan, Iloilo nga gindakup kang mga pulis tungud nakapatay kang sangka mal-am nga babaye sa lugar nga ginatawag Baragatan, pero ang pobre nga bata nagapangako nga sangka bahul nga ayam ang anang ginbuno. Suno sa mga tawo, matuod ang hambal kang bata tungud ang napatay nga babaye ginakuno nga aswang. Duro it mga sugidanun nga angay kadya ang mabatian sa Antique kag iban pa nga parte kang Bisayas Nakatundan. Ordinaryo man nga may mga pamilya nga ginakuno sa mga baryo, kag may mga lugar nga “baragatan” diin nagakaratabo ang “bagat” ukon pagpakita kang mga tinuga nga “indi amo.”

Ayhan ang pinasahi nga idadalmun sa mitolohiya kang Karay-a amo ang tamawo. Ang mga tamawo mga tinuga nga nagapuyo sa mga kakahuyan, ilabi run gid sa mga talon kag rapit sa sapa, kapin pa gid ang mga nagaatubang sa murod-an.[22] Ginalaragway ang mga tamawo bilang kaangay gid sa mga tawo ugaring indi makita kang mga mortal, magluwas kon uyon nanda magpakita. Wara man nagapanghalit ang mga tamawo. Suno sa mga sugidanun, nagapakita lamang ang tamawo kon ginguba ang andang ginaistaran ukon ginhalitan kang tawo, kag kon may naluyagan sanda nga tawo.

Si Olayra kag si Russel Tordesillas

Kauna sa baryo kang Carit-an sa Patnongon, Antique may bahul nga puno kang bobog (Tag. calumpang), nga ginapatihan kang mga pumuluyo nga puruy-an kang mga tamawo. Ginpatihan nga rugto nagapuyo si Olayra, ang prinsesa nga nagapanag-iya kang barko nga bulawan nga nagabyahe palibot sa bilog nga kalibutan. Ang Barkong Bulawan sangka alamat nga mabatian indi lamang sa Carit-an kundi pati sa Tobias Fornier kag Aniniy, Antique; sa Dumangas kag Estancia, Iloilo; sa Pilar kag Pan-ay, Capiz; kag sa Nabas kag Malay, Aklan.[23] Ayhan ang pagpati sa barko nga bulawan bilin pa kang kolektibo nga memorya ukon kamalayan kang mga taga-Panay halin sa kaulangan nga mga Bisaya nga kilala bilang mga mananagat. Sa mga epiko kang Panay sangka mabaskug nga imahen ang biday ukon baroto nga gamhanan nga ginasakyan kang mga bagani nga busalian, angay kang mga dinalan nga diya gikan sa “Humadapnon”:

             Burung ako burungan
             Nabarabag-uhan
             Gadarabdab bukid
             Nagadaku’y butukon
             Sin mano bala’y tagbidat
             Si insa’y tagbarangay?

             Tubtub ako nabata
             Nababayaw, nahanggud
             Nabun-ag, natawo-tawo
             Hugiwan ako’t nakit-an
             Wara pa’t namulalngan
             Nga sakayang bulawan.[24]
         
Para sa mga Antiqueño si Olayra ang tag-iya kang barko nga bulawan. Nangin popular ang sugidanun ni Olayra sa mga Antiqueño tungud ginwaragwag sa radyo DYKA kang Dekada ’70 ni Russel O. Tordesillas (1918-1978) nga taga-Egaña, Sibalom.

Ginsulat ni Tordesillas ang Olayra: Prinsesa kang Dagat para sa anang programa sa radyo. Ginpanipon na diya halin sa mga sugidanun tuhoy sa tamawo nga anang nabatian sa Egaña kag sa Carit-an. Ambay kon ano ang nauna: ang alamat ni Olayra sa Carit-an ukon ang istorya ni Tordesillas sa radyo nga gin-angkun run lang kang mga taga-Carit-an. May panagupnup ako nga si Russel Tordesillas ang nag-imbento kang Olayra, kag tungud sa popularidad kadya sa radyo kang Dekada ’70 nahimo diya nga bahin kang poklor kang Antique. Suno kay Lucy Macavinta, nga mas kilala bilang si Tita Lucy nga anawnser sa DYKA, imaw tana ni Tordesillas sa pagpanumdum kon ano ang mangin titulo kang anang sugidanun sa radyo. Bilang anchorwoman ni Tordesillas sa programa, saksi tana sa paathag ni Russel nga ang ngaran nga Olayra naghalin sa tinaga nga “olay” nga kon sayudon “birhen” ukon “maambung nga babae.” Ginhimo kuno ni Tordesillas nga Olayra nga daw katunog kang “olay ria” kag kon pamatian it langkoy daw may pagka-Intsik ukon Oryental nga ngaran. Bilang manunulat raku it binasahan si Tordesillas kag ana man diya ginagamit sa anang sinulatan.

Ang paghingaran ni Russel sa sangka alamat patimaan lamang kang anang pag-angkun sa diya nga alamat kag gindugangan na kang ana nga kaugalingun nga naman-an kag estilo bilang manunulat. Gani ang Olayra: Prinsesa kang Dagat makabig natun nga sangka prototayp kang nobela nga Kinaray-a nga ginsulat ni Tordesillas, kag indi sangka poklor lamang. Ang manuskrito kang Olayra: Prinsesa kang Dagat may kadamulun nga mga sobra 500 ka pahina kag wara pa nabalhag. Sangka eksposisyon diya sa pagpati kang mga Karay-a sa tamawo. Sa “Introduksyon” pa lang ginalaragway ni Tordesillas ang puruy-an, ugali kag pagsinarayo kang mga tamawo paagi sa gintahi-tahi nga mga kwentong bayan kag personal nga inagihan kang tagsulat. Ang sentral nga naratibo tuhoy sa geneaology ukon gingikanan ni Olayra kag ang pagkaluyag kana ni Fitzgerald nga sangka mortal. Ang sugidanun ni Olayra ginsundan bilang sekwel kang Bilbo, ang Conul nga tuhoy sa mga pagpasimpalad ni Bilbo bilang tawo-tamawo.

Importante nga mga teksto sa panulatang Kinaray-a ang “Olayra: Prinsesa kang Dagat” kag “Bilbo, ang Conul” tungud amo diya ang nangin tulay kang oratura ukon tradisyon nga pahambal kag panulatan nga Kinaray-a. Ayhan sa taraksan kang Nakatundan nga literatura, kabigun sanda nga mga nobela ukon proto-nobela, pero mas nagakabagay nga tawgun lamang nga sugidanun, tungud duna sa Karay-a ang magsugidanun nga ginarara ang matuod kag bunga kang imahinasyon lamang sa pagtuga kang mga naratibo.

Ang sugidanun bilang tradisyong pangnaratibo kang Karay-a

Ayhan ang sugidanun amo ang tradisyong pangnaratibo kang Karay-a, nga naghalin sa pahambal nga pamaagi. Paagi sa sugidanun ginasal-ut kang manogsugid – sa kaso kang panulatan, kang manunulat – ang maragtasun, alamat, biyograpikal, kag personal nga mga hitabo agud magtuga kang istorya. Mahimo nga malawid ukon mabugu ang sugidanun, ukon tinagik nga mga mabugu nga sugidanun, nga wara nagakinahanglan nga magsundanay ukon may lohikal nga basehan. Mamutikan ang diya nga tradisyon sa mga epiko kag sa “Maragtas” ni Monteclaro, kag duna man diya sa pagsinugidanun kang mga Karay-a, matuod man ukon kutso-kutso lamang.

Ang iban nga nakabasa kang teksto kang “Olayra: Prinsesa kang Dagat” ni Tordesillas nagakuon nga ang iban nga mga impormasyon wara it obhetibo nga basehan, pero ang nakamaan kon paano na diya ginsulat nagapangapin nga tungud ginasulat na ang kada serye samtang nagasakay sa traysikul paagto sa San Jose, ginasarigan na lang ang anang imahinasyon sa pagtuga kang mga detalye, sangka patimaan kang matuod nga manunulat. Ang iban nagakuon man nga ang Olayra kag Bilbo wara it kinalis sa “Lord of the Rings” ni Tolkien, kapin pa sa introduksyon nga nagapakilala kang kaharian kang mga tamawo. Pero maathag man nga magluwas sa estilo kang eksposisyon, ang mga hitabo sa “Olayra: Prinsesa kang Dagat” duna sa Antique kag kultura nga Karay-a kag marayu sangsa mga obra ni Tolkien. Mahimo nga nabasahan run ni Tordesillas si Tolkien bisan kang wara pa diya nangin bantog, kag nangin modelo na sa pagsulat.

Ang hinali nga pagkamatay ni Tordesillas kang 1978 nangin pamangkotanun ilabi run gid sa mga tagparamati kang anang programa sa DYKA. Raku ang nagpati nga ginpalakad tana kang mga tamawo tungud sa duro nga naman-an na tuhoy sa ginharian kang mga tamawo. Ang mga una nga bahin kang “Olayra: Prinsesa kang Dagat” nagasaysay kang kabuhi ni Mente nga himata kang mag-asawa nga nanghalit sa bata kang tamawo. Si Mente sangka manogbulong sa Egaña nga ginpalakad, kag duro ang nagpati nga amo man diya ang nangin kapalaran ni Tordesillas.

Nagakaangay nga kilalahun si Russel Tordesillas bilang pinakauna nga manunulat sa Kinaray-a tungud sa mga panahon nga ang anang mga kontemporaryo nga manunulat nagasulat sa Hiligaynon agud makilala sa Iloilo kag mabalhag sa Hiligaynon kag Yuhum, si Tordesillas padayon nga nagsulat sa Kinaray-a. Ang iban pa nga mga sinulatan ni Tordesillas nga sarang makita sa Center for West Visayan Studies sa UPV amo ang “Usul Bahatur” (n.d. 514 pp), “Bangon, Tatay Esco, Bangon” (n.d., 710 pp), “Hustisia sa Espada” (n.d., n.p.), “Ang Dose Pares” (n.d., 78 pp), kag “Ang Capid.” Ang inutod nga lubad sa Ingles kang “Ang Capid” sarang mabasa sa Hiligaynon: Text and Context (1992) ni Hosillos.

Ang una nga mga linya kang “Hustisya sa Espada” nagapakita nga ginsulat diya para iwaragwag man sa radyo. Ginbalhag diya sa Antique Karon (1977-1978). Ang sugidanun nga “Hustisya sa Espada” mahimo nga sangka adaptasyon kang romantiko nga nobela sa Ingles. Tuhoy diya sa paghanas kang bida nga si Myles Macworth bilang sangka hangaway ukon knight, kag ang anang pagpakigbato kay Brian, nga sangka hangaway man. Kilala si Tordesillas sa anang lubad ukon adaptasyon kang mga nobela nga tuyo iwaragwag sa radyo. Ang iban pa nga sugidanun nga anang ginlubad sa Kinaray-a amo ang “Itum nga Baslay”, halin sa bestseller nga Papillon, kag ang Kinaray-a kang Dune ni Frank Morrow. Sa “Ang Capid” ana gintinguhaan nga ipakita nga sarang himuon ang paglubad kag pagtuga kang orihinal nga naratibo bilang proseso kang pagtuga kang sugidanun. Kang tion nga tana napatay ginasulat ni Tordesillas ang anang libro tuhoy sa Antique kang ikarwa nga Gyera Mundyal. Napatay tana sa edad nga 60. Urihi run nga ginkilala sa Antique ang kontribusyon ni Tordesillas bilang manunulat sa Kinaray-a. Kang 2005, gintugroan tana kang Bugal kang Antique – Datu Lubay Lifetime Achievement Award nga ginbaton kang anang bata nga si Ellen Tordesillas, sangka peryodista nga nagasulat sa pahayagan nga Malaya.

Sa mga una nga henerasyon kang manunulat, indi lang si Russel Tordesillas ang nagsulat sa Kinaray-a. Ang manuskrito kang “Mabinudhion nga Kasing-kasing” ni Cornelio E. Amaran sangka pamatuod nga may iban pa nga manunulat sa Kinaray-a ugaring wara lang nakilala kag nabalhag. May sangka manuskrito pa kang sangka bugu nga dula sa Kinaray-a nga nasapwan sa Center for West Visayan Studies sa UPV nga may petsa nga Hunyo 1972 kag wara it tagsulat, pero nalakip sa koleksyon ni Manuel Tondares Sr. Sangka dula diya para sa paskwa kag nagamitlang kang Masagana 99 kag Green Revolution, mga proyekto kag administrasyon ni Ferdinand kag Imelda Marcos kang Dekada ’70. Ayhan wara pa nabalhag diya, pero may mga marka nga nagapamaan nga naprodyus kag napasundayag run diya. Ang mga manuskrito nga diya, lakip ang kay Tordesillas, wara’t sapayan nga indi makabig nga mga halimbawa kang manami nga pagsulat, nagapakita lamang nga bisan sa tunga kang hegemoniya kang Hiligaynon ang Kinaray-a padayon nga nagtubo bisan sa radyo kag teatro lamang.

Panulatang Kinaray-a sa radyo kag teatro

Tungud wara it pamantalaan nga Karay-a, darwa ka midyum ang gingamit agud padayon nga magtubo ang panulatang Kinaray-a: paagi sa radyo kag teatro. Ang radyo kag teatro nagsirbe nga transisyon halin sa oratura paagto sa literatura nga Kinaray-a. Manami lantawun kon paano gingamit kang Karay-a ang mass media (radyo) kag tradisyonal nga midya (teatro) sa pagpalapnag kang pulong nga Kinaray-a.  

Ang istasyon DYKA (Radyo Kauswagan Antique) nga ginapanag-iyahan kag ginadumarahan kang Diocese kang Antique, nangin mabaskug nga tubodan kang panulatan nga Kinaray-a indi lamang sa Antique, kundi sa iban pa nga lugar nga sarang mabatian, halimbawa kang Cagayancillo, Palawan, Mindoro, kag Romblon. Magluwas sa programa ni Tordesillas, ang istasyon nagapalayag man kang iban pa nga mga programa sa Kinaray-a angay kang “Panganduhoy” kag “Labay-labay sa 801.”

Ang “Panganduhoy” nga mabatian kada Domingo it hapon nagabasa kang mga sulat kag panghuna-huna nga ginapadara kang mga tagparamati. Kon kaisa ang host nagapahayag man kang mga berso kag sentimental nga binalaybay sa Kinaray-a. Ang mas masadya nga “Labay-labay sa 801,” nga ginaalagadan ni Edman Sumaculub mabatian kada hapon sa tapos kang igma. May magazine format diya, kag nagabasa kang mga “joke only”, paktakun, binalaybay, musika, kag mga sulat nga nagapangayo it laygay tuhoy sa paghigugma kag iban pa nga mga problema. Sa masubu nga palad, ang programa nga diya nag-untat run humalin kang 2002.

Ang istasyon nagprodyus man kang mga orihinal nga drama sa radyo sa Kinaray-a, kalabanan tuhoy sa katekismo, pero ang mga drama sa Kinaray-a amat-amat nga nauntat kag ginbuslan kang mga Tagalog nga produksyon halin sa Manila, tungud kang pagtaas kang bili kang produksyon kag pag-uso kang telebisyon.  

Ang teatro sa Antique nakaugat sa mga ritwal kang mga seremoniya nga pangrelihiyon. Sa mga kabaryohan, kapin pa sa Tobias Fornier, padayon nga ginahiwat ang sambayang nga ginapangunahan kang mga maaram ukon babaylan. Sa mga Katoliko, ang pagsaulog kang Semana Santa sangka tion man kang paglantaw sa lainlain nga mga ritwal kang simbahan nga makabig man nga teatro. Ang Domingo de ramos bilang dramatisasyon kang pag-abot ni Kristo sa Herusalem, ang prosesyon kon Huwebes kag Biyernes Santo bilang dramatisasyon kang via crucis kag pagkamatay ni Kristo, kag ang sugat ukon bitay sa Domingo kang pagkabanhaw bilang dramatisasyon kang pagkitaay ni Birhen Maria kag ang anang anak nga si Hesukristo kag ang pagkayab kadya sa langit, mga seremonya nga may iskrip kag bahin run kang tradisyon.

Sa mga Aglipay sa San Pedro, pinasahi ang tradisyon nga Hudas-hudas sa gabii kang Sabado de Gloria, bilang dramatisasyon kag paghikog ni Hudas bangud indi madara kang anang konsyensya ang pagtraidor kay Kristo.

Ang komedya nangin popular sa Antique tubtub kang mga Dekada ’70. Nag-umpisa diya sa San Jose sa paghingapos kang Siglo 17 kag padayon nga nagpanguna nga teatro sa sulud kang haros sangka siglo tubtub sa pagbulus kang sarswela kag drama. Nangin bantog sa komedya ang mga banwa kang San Jose, Bugasong, Laua-an kag Valderrama, kag ang komedya sa San Antonio, Barbaza, padayon nga nagapasundayag tubtub kadya.

Bisan pa hambalun nga ang mga tradisyonal nga pormang panteatro nga masaksihan kon Semana Santa kag ang mga komedya kag sarswela nasulat sa Hiligaynon, nangin mapuslanun gihapon diya sa pagpadayon kang tradisyonal nga literatura nga mahimo mangin surondan sa pagtuga kang tuhay nga tradisyong Kinaray-a.

Ang teatro sa Kinaray-a nagtubo paagi sa mga institusyon angay kang Binirayan. Kada tuig halin kang 1974, nangin tradisyon run kang mga Antiqueño ang magsaksi kang re-enactment kang pagdungka kang napulo ka datu nga taga-Bornay sa Malandog, Hamtic. Kang 1983, ginprodyus kang gobyerno probinsyal ang drama-saot nga Hantik-i ni Bernie Salcedo. Ang Hantik-i nagasaysay kang pagginahum ni Datu Sumakwel sa Malandog, lakip ang pagluib kang anang asawa nga si Kapinangan. Ang mga sugidanun nga diya bahin man kang Maragtas, nga amo ang gintunaan kang motif kang Binirayan. Madumduman halin sa Hantik-i ang mga komposisyon ni Salcedo angay kang “Mamingaw nga mata,” “Dupuy-dupuy,” kag “Lantawa ang adlaw,” nga ginpasikat kang grupo nga Ambon kang Dekada ’70. Ang iban sa mga kanta nga diya liwan nga mabatian sa Maragtas nga ginprodyus kang Binirayan Foundation, Inc., sa pagdumara man ni Salcedo kag anang mga kaimaw. Masat-uman nga ang Maragtas amo ang pre-quel ukon pamuno kang Hantik-i. Ang Maragtas ni Monteclaro bilang alamat isara man sa madalum nga bubon nga ginasag-uban kang mga mamalaybay, mandudula, pintor, kag musiko nga Karay-a. Kang 2003, liwat nga ginpasundayag ang Maragtas bilang Aninipay: Binirayan kang Hilway nga ginprodyus kang Provincial Tourism Office, gindirehe ni Errol Santillan, kag ginpasundayag kang Septembre 30 sa Intramuros, Manila.

Sa pagpaninguha nga mapanami ang kada selebrasyon kang Binirayan, ang re-enactment sa Binirayan nangin tuhay nga presentasyon panteatro kang 2003 sa pagpasundayag kang Biray sa Kahilwayan, nga ginsulat ni Randy Tacogdoy kag gindirehe ni Danny Misajon. Kang 2004 ginpasundayag ang Binirayan: Pagpalayag sa lawud kang kauswagan nga ginsulat kag gindirehe ni Alex C. Delos Santos.

Ang mga pari nga Antiqueño wara man naurihi sa pag-amot sa pagsanyog kang Kinaray-a paagi sa musika kag teatro. Sanday Padre Joaquin Dioso kag Padre Nicolas Rendon, nga pareho nga nangin presidente kang St. Anthony’s College, nagpamuno sa pagprodyus kang Aninipay (1979) kag Hantique Igcabuhi (1981).

Ang Aninipay, nga ginsulat kag gindirehe ni Padre Rendon, isara pa gid ka pagbasa kang warat kamatayan nga alamat kang napulo ka datu nga taga-Bornay kag ang andang pagpalayag sa pagpangita kang kahilwayan sa isla kang Panay. Kon andut may anggid diya ang urihi nga dula nga ginprodyus kang Provincial Tourism Office, diya tungud ang direktor nga si Errol Santillan isara sa mga aktor sa Aninipay. Ang istorya kang Aninipay naghalin sa dula nga Pangako…Kahilwayan nga ginsulat ni Marcos Dubria, kag ang mga kanta ginsulat ni Padre Dioso. Sangka halimbawa ang kanta nga “Ang Damgo Ko,” nga nabalhag sa 400 Years of Christianity in Antique:

             Ang damgo ko

             Ang damgo ko kahilwayan
                         Sa sari nga pigus!
             Ang damgo ko kahilwayan
                         Nga wara it panglugus!
             Ang damgo ko magpasad kang banwa
                         Sa katawhay, paghidaet nga lubos.
             Ang damgo ko magpalayag
                         Sa dagat nga Panay,
             Ang damgo ko hangin nga habagat
                         Sa pagbiray
             Bihagun ta ang balud, magdungka
                         Sa dalayunan kang kabuhing tunay.

Ang Hantique Igcabuhi nagsaysay kang apat ka gatos ka tuig nga maragtas kang Antique. Ang mga kanta ginbalay ni Padre Dioso. Ginpasundayag diya angut sa pagsaulog kang Quadricentennial of Christianity of Antique kang Disyembre 1981.

Si Padre Pablito Maghari amo ang may pinakaraku nga sinulatan nga misa kag libreto para sa original nga mga musikal. Ang pinakamemorable sa anang mga obra amo ang Panagbalay (ca 1970s) kag Bahandi sa Aminhan (1998).

Ang Panagbalay, sangka musikal pamakswa nga nangin produkto kang pakig-angut ni Maghari sa anang mga tumuluo sa Hamtic. Nagasaysay diya kang pagpangita ni Maria kag Jose kang balay nga maturogan kag pagabun-agan kay Hesus. Ang Bahandi sa Aminhan una nga ginpasundayag sa Culasi. Natukod diya nga produksyon tuga kang kolaborasyon ni Maghari sa manunulat nga si Marcos Dubria. Ginasaysay kadya kon paano ang magbugto nga sanday Modesta kag Carmen, mga bata ni Capitan Juan Xavier kang Culasi, nagbulig sa mga gerilya batok sa mga Espanyol. Ang masubu lang sa mga obra ni Maghari amo nga ang mga libreto nasulat sa Hiligaynon. Mahapus hangpun diya tungud kang impluwensiya kang Simbahan. Hiligaynon ang opisyal nga pulong kang Simbahan sa Bisayas Nakatundan.

Ang radyo kag teatro nangin pamaagi sa pagpadayon kang literatura sa tion nga wara gid it midyum para sa panulatang Kinaray-a. Nangin panangkap diya sanda sa padayon nga pagtubo kang pulong nga Kinaray-a. Ang mga sinulatan ni Tordesillas nga sa tulad ginayab-onan lang sa mga arkivo, kag ayhan sa mga baul kag aparador, may mga iskrip pa kang komedya, sarswela, ukon drama nga ginakaun kang mara-mara. Ayhan may sangka manaliksik sa pira ka adlaw nga makatugro man it tion kag kinaadman agud kalkalun diyang mga manuskrito kag tun-an, hay kanugon lamang kon pabayaan diya sa panumduman lang kang mga Antiqueño.

Chapter 4: Pagbalhag kang Kinaray-a

Sangka kamatuoran nga tubtub kang Dekada ’70 wara gid it sinulatan sa Kinaray-a nga nabalhag, magluwas sa mga tinaga nga nalakip sa diksyonarayo ni Kaufmann. Nagpabilin nga pahambal sa gihapon ang literatura nga Kinaray-a tungud Hiligaynon ang ginkilala nga lenggwahe kang panulat kag literasiya. Hiligaynon ang ginpalapnag kang simbahan kag pamantalaan ukon mass media, mga institusyon nga may pinakamabaskug nga impluwensiya sa mga manogbasa.

Pahayagang pang-eskwelahan

Kon may pabalhag nga midya nga nakatugro it lugar para sa panulatan nga Kinaray-a, amo raad ang mga pahayagang pang-eskwelahan. Pero mas masubu nga kamatuoran nga bisan ang sistemang pang-edukasyon kauna nagkilala kang darwa gid lamang ka pulong: Ingles kag Tagalog/Pilipino. Mas ginpasulabi pa gani ang paggamit kang Ingles. Gani ang mga lamharun nga mga manunulat kauna nagsulat sa Ingles ukon Tagalog lamang agud mabalhag ang andang mga sinulatan sa mga school organ. Bisan si Russel Tordesillas nag-umpisa sa pagsulat sa Ingles. Ang anang una nga sinulatan “Legend of Bari” ginbalhag sa The Madia-as, ang pamantalaan kang Antique Provincial High School, kang 1933. Kang 1941, ginsulat na ang “Diary, Oh My Diary” para sa school organ kang Siliman University sa Dumaguete.[25]

Sa Antique, ang mga mayor nga mga pahayagang pang-eskwelahan nga nangin instrumento sa paghanas kang mga manunulat amo ang The Madia-as kang Antique National School (anay Antique Provincial High School ukon Antique High School) kag ang The Anthonian kang St. Anthony’s College. May mga pahayagang pang-eskwelahan man angay kang ASAT Wheel kang Antique School of Arts and Trades (kadya Polytechnic State College of Antique) sa Sibalom, kag ang sa Tario-Lim Memorial Antique School of Fisheries sa Tibiao, kag sa iban pa nga mga hayskul sa probinsiya, pero ayhan ang The Madia-as kag The Anthonian ang may pinakabahul nga sirkulasyon tungud sa San Jose.

Mga pamantalaan probinsiyal

Kinahanglan pa ang dugang nga panaliksik kon may mga pahayagan nga nagtuhaw sa Antique antes ang mga pahayagang pang-eskwelahan nga namitlang run. Pero nasulat nanday Regalado kag Franco (1973) nga may pahayagan nga The Recochet (sic) nga gin-edit si Pedro O. Masa pagkatapos kang gyera. Wara man namitlang kon ang pahayagan nga diya nasulat sa Ingles, Kinaray-a ukon Hiligaynon, pero ang titulo pa lang nagakuon nga Ingles. May namitlang man si Hosillos (1992) nga pahayagan nga Ang Antiqueño nga may bahin sa Hiligaynon nga gin-edit ni Ernesto Nietes.

Kang 1977, ang gobyerno probinsiyal kang Antique sa pagdumara ni Evelio B. Javier nagbalhag kang Antique Karon nga gin-edit ni Pelagio Ausan Jr. Naglakip diya kang mga balita kag mga feature articles tuhoy sa Antique kag mga Antiqueño, kag may bahin man nga “Hiniraya.” Ang titulo pa lang kang pahayagan nagapakita run kang mabaskug nga impluwensiya kang Hiligaynon. Una, ang “Antique Karon” Hiligaynon nga titulo tungud kon sa Kinaray-a diya, raad “Antique Kadya.” Ang “karon” sa Kinaray-a bukut kadya kundi burubuhay pa. Ikarwa, ang termino nga “Hiniraya” imbento kang mga iskolar nga Ilonggo bilang suli  kang Hiligaynon. Sa liwan, epekto gihapon diya kang hegemoniya kang Hiligaynon.

Ang bahin nga “Hiniraya” nagbalhag kang mga binalaybay sa Hiligaynon nanday Ernesto Nietes kag Bernardo Barcebal, kag kang serye kang “Hustisia sa Espada” ni Russel Tordesillas. Sa isyu kang Septembre-Oktubre 1978 makita ang obituario ni Tordesillas. Nalakip man sa Antique Karon ang bahin nga “Mga lihi, paratihon, kag toromanon kang aton kamal-aman” nga ginsulat ni Augurio Paguntalan sa idalum kang byline nga Olang Alo. Pinasahi diya tungud nasulat sa Kinaray-a, indi angay kang mga binalaybay ni Paguntalan nga nasulat sa Hiligaynon. Nagapakita lamang diya nga kon may pamantalaan lang nga nagabaton kang Kinaray-a kauna, sanday Paguntalan kag iban pa nga mga manunulat nga Karay-a nanuto man nga magsulat sa Kinaray-a.

Ang Antique Karon ginbuslan kang The Antique Monitor, kag nagsunod man ang Antique Reporter, bilang opisyal nga pahayagan kang Press and Media Office kang probinsiya. Kang mga Dekada ’80, may pira pa ka mga pahayagan nga nagtuhaw pero wara man nagbuhay kag naalimunaw. Kalabanan nagatuhaw lang kon tion kang eleksyon tungud ginapundohan kang mga politiko nga nagapangampanya. Ang tanan nga mga pahayagan nga diya naggamit kang Ingles, magluwas sa Antique Journal nga may bahin nga Kinaray-a.

Kinaray-a sa pamantalaang nasyonal

Ang mga rehiyonal nga magasin angay kang Hiligaynon kag Yuhum nagbalhag kang Hiligaynon gid lang tubtub kang 1992 sa pagbalik kang mga isyu kang Hiligaynon kag nag-umpisa sanda baton kang mga kontribusyon sa Kinaray-a. Pero sa malawid nga tinuig, wara gid it pautwasan ang mga manunulat sa Kinaray-a.

May mga progresibo nga manunulat angay ni Sammy Julian nga nagpangita kang mga alternatibo nga paagi sa pagbantala. Ginbalhag ni Julian ang anang mga sanaysay paagi sa pag-mimeograph sa baratohon nga papel kag ginpanagtag sa mga tindahan kag sa karsada. Kilala bilang personalidad sa radyo kag pahayagan si Julian, kag kalabanan kang anang mga sinulatan mga obserbasyon sa sitwasyon politika kag ekonomiya. Sangka halimbawa kang sinulatan ni Julian ang “Panawagan” kang Febrero 2, 1994, nga sangka protesta sa liwan nga pagtaas kang presyo kang langis.

Kang 1988, pagkatapos nga nakatambong kang paghanas para sa mga manunulat sa National Arts Center sa Mt. Makiling, Laguna nagbalik si Alex C. Delos Santos bilang editor kang The Anthonian kag nag-umpisa sa pagbalhag kang mga binalaybay kag sanaysay sa Kinaray-a. Ana man ginhaylo ang iban nga mga manunulat nga estudyante sa paggamit kang Kinaray-a, kag ang diya nga lihuk kang pahayagang pang-eskwelahan nagbaton kang lain-lain nga reaksiyon, lakip run ang pagpamalabag, halin sa mga manunudlo, pero ginpanindugan diya kang mga manunulat nga estudyante. Tubtub kadya, ang The Anthonian ang padayon nga nagabalhag sa Kinaray-a kag may pinakaraku nga manunulat nga nakilala bilang manunulat sa Kinaray-a.

Kang Hunyo 1989, nagguwa ang Ani 10, dyornal sa panulatan kang Sentrong Pangkultura ng Pilipinas nga nakatoon sa panulatan kang Bisayas Nakatundan. Ang amo nga tomo naglakip kang mga binalaybay sa Kinaray-a nanday Delos Santos, Maragtas Amante, Milagros Geremia, Ma. Felicia Flores, kag Jose Edison Tondares. Sa pinakauna nga higayon, nabasahan ang Kinaray-a sa mga pahina kang sangka nasyonal nga pamantalaan.

Sangka kadarag-an para sa mga lamharun nga manunulat sa Kinaray-a ang pagbaton kananda sa Ani 10. Nangin paratandaan dya para sa iban pa nga manunulat nga bukas run ang patag para sa Kinaray-a. Ang kadarag-an nga diya kang Kinaray-a dulot man kang sangka hitabo sa pungsod: ang Rebolusyon EDSA nga nagpahalin kay Marcos sa pwesto kag nagpapungko kay Cory Aquino bilang presidente kang Pilipinas. Sa pagbulus ni Cory, naislan man ang mga nagadumara kang mga institusyon kang gobyerno, lakip run ang Sentrong Pangkultura ng Pilipinas (CCP) nga gintukod ni Imelda kag nangin lugar lamang para sa sining nga pang-elitista. Pagkatapos kang EDSA nagbag-o man ang sitwasyon kang sining sa bilog nga pungsod.[26]

Ang bag-o nga pamunuan kang CCP nagtuon sa pagpatubo kang tunay nga pungsodnon nga sentro kang sining. Nagbukas ang CCP kang mga ganhaan para sa mga artist halin sa rehiyon. Isara run kadya ang CCP Literature Grants kang Coordinating Center for Literature. Paagi sa CCP Literature Grants may higayon ang mga grupo sa rehiyon nga makabaton kang ayuda para sa paghanas kag ang mga manunulat nga makabaton kang pundo para makatapos kang proyekto nga surulatun. Nakabaton kang grant kang 1998 ang Sumakwelan, nga amo ang nangin gawang para kay Geremia kag Delos Santos nga makatambong kang pinakauna nga paghanas sa pagsulat. Pagkasunod nga tuig, nakabaton man kang grant ang grupo kang mga manunulat sa Antique nga ginpamunoan ni Delos Santos, nga nangin dalan agud matukod ang Tabig/Hubon Manunulat Antique.

Ang kadarag-an kang Kinaray-a sa Ani 10 ginsundan pa gid kang tatlo ka pamantalaan nga nagalakip kang mga sinulatan sa Kinaray-a, tanan gin-edit kang bantog nga manunulat nga si Leoncio P. Deriada: ang Ani 19 (CCP, 1991), ang Patubas (NCCA, 1995), kag ang Mantala (NCCA, 2000). Taralupangdun nga si Deriada, sangka manunulat sa Ingles nga taga-Dumangas, amo ang tiglawas kang Bisayas Nakatundan sa mga komite sa CCP kag sa National Commission for Culture and the Arts (NCCA), kag bahul gid ang anang ginbulig sa pagkilala kang Kinaray-a bilang sangka bag-ong usbong nga pulong panulatan sa bilog nga pungsod.

Ang Ani 19 amo ang pinakauna nga antolohiya kang panulatan sa Kinaray-a, kag naglakip kang mga sanaysay, sugidanun, binalaybay kag dula. Ang mga manunulat halin sa Antique amo sanday Julian, Geremia, Delos Santos, Tondares, Flores, Leah Marlie Lourdes Pagunsan, Gerardo Antoy, Domingo Arnaiz, Joycelyn Bungay, Moi Magbanua, Albert Fred Magluyan, Feliro Questorio, kag Lucena Tondares. Agud malakip man sa isyu, bisan mga manunulat sa Iloilo nagsulat man sa Kinaray-a: Santiago Mulato, Antonio Aguilar Jr., Herminio Aquilisca Cahilig, Ma. Luisa Defante-Gibraltar, Rex Hidalgo, John Hingco, Raymundo Italia, Remegio Montaño, Rodrigo Ponte, Juliana Suarez, Jonathan Segundera, kag Melecio Turao. Ginlakip man sa Ani 19 ang mga manunulat sa Akeanon nga sanday John Barrios, Melchor Cichon, Herbert Tabares, Monalisa Tabernilla, kag Benny Tirazona. Ang hapin kang dyornal gindisenyo ni Abing Gumia kang Tobias Fornier.

Ang NCCA, bilang pungsodnon nga komisyon nga ginmandoan sa pagsakdag, pagpauswag kag pagpalapnag kang pungsodnon nga sining kag kultura may lihuk man paagi sa National Committee on Literary Arts. Sa pagpanikasug ni Deriada, nabalhag ang Patubas, nga nagtipon kang mga binalaybay nga nasulat sa Bisayas Nakatundan sa sulud kang 1986 tubtub 1994, kag pagkaligad kang napulo ka tuig nabalhag ang Mantala bilang sangka espesyal nga isyu tuhoy sa panulatan kang rehiyon. Naglakip diya kang mga sinulatan sa Kinaray-a, Hiligaynon, Aklanon, Filipino, kag Ingles. Ang mga pamantalaan nga diya nagdugan kang bag-o nga mga ngaran sa patag kang panulatang Kinaray-a: Armando Acido, Ritchie Pagunsan Dreamrose Barcebal-Petinglay, Ma. Aurora Autajay, Jelyn Odango-Alentajan, Remy Muescan, Samuel Cesar Rubido, John Iremil Teodoro kag Jasper Bungay kang Antique; Edwin Anayan, Jose Apura, Nieves Burao, Reynante Ciriaco, Fe Fernandez, Geron Gelpe, Rene Juanico, Antonio Joquiño Jr., kag Edgar Siscar kang Iloilo; kag Generoso Opulencia kang South Cotabato.

Ang mga libro nga diya nagtugro kang kahigayonan nga mabasa ang mga lamharun nga manunulat sa tupad kang mga beterano angay nanday Defante-Gibraltar, Hidalgo, Ponte, Italia, Siscar, Opulencia, kag Cichon. Si Gibraltar nga taga-Guimbal nobelista kang Yuhum, si Hidalgo anay kwentista kag ilustrador kang komiks sa Yuhum, si Italia nga taga-Dueñas beterano nga manunulat sa Hiligaynon, si Siscar tagdaug run kang CCP Literature Grant sa sugidanun, si Opulencia nabalhag run sa Hiligaynon, kag si Cichon premyado man nga mamalaybay sa Akeanon.

Ang pagdugang kang mga ngaran kang manunulat sa Kinaray-a patimaan lang kang pagbaskug kang panulatan sa Kinaray-a sa sulud lamang kang sobra lima ka tuig. Sa Antique, ang grupo nga Tabig labi nga nagpadayon sa paghiwat kang mga paghanas sa mga manunulat sa eskwelahan, kag ang mga myembro amat-amat nga nagbalhag kang mga tagsangka-pahina nga dyornal pambinalaybay angay kang “Dagyaw” ni Delos Santos, “Banga” ni Teodoro, kag “Dabu-dabu” ni Tondares. Ang parokya kang San Jose sa Antique nagbalhag man kang pahayagan nga Ang Parokya nga may malapad nga espasyo para sa binalaybay, lakip ang mga sinulatan nanday Aurora Autajay, Boyce Vescatcho, kag Celestino Dalumpines.

Mga pamantalaan kang Paranubliun Antique

Ang Paranubliun Antique sangka NGO nga natuyo kang tayuyon nga pag-uswag kang Antique paagi sa mga lihuk kultural. Natukod diya kang 1993 sa pagpaninguha man kang mga manunulat sa Antique, angay nanday Delos Santos, Tondares, Geremia, kag Flores, kag mga pintor nga may grupo man nga ginatawag Apo ni Sumakwel, nga ginpamunoan ni Pastor Evan Veñegas. Kang 1996, ginbalhag kang Paranubliun ang pahayagan nga Kanuyos, nga naglakip indi lamang kang mga balita tuhoy sa mga hirikuton kang organisasyon kundi pati kang mga sinulatan kang mga miyembro kapin pa kang mga PO ukon people’s organizations.

Paagi man sa mga grant kag ayuda halin sa iban nga institusyon, nakabalhag ang Paranubliun kang apat ka antolohiya: Ang una nga paindis-indis sa Kinaray-a (1994), Dag-on (1995), Salatan (1996), kag Dagya (2001). Ang mga antolohiya nga diya nagalakip kang mga tagdaug sa tuigan nga Padya Paranubliun sa Panulatan. Nakabalhag man ang Paranubliun kang darwa kag tomo kang “Pagbasa kag Pagkolor”, nga nagalakip kang mga sinanto pambata sa Kinaray-a. Ang coloring book nga diya gingamit sa mga day-care center sa mga banwa. Nakabalhag man ang Paranubliun kang darwa pa ka libro pambata: ang Hiniraya: Sugidanun ni Humadapnun kag Mali (1998), nga gintugroan kang award kang Philippine Board of Books for the Young, kag ang Alamat ni Nogas kag Anini (2001) nga gintugroan kang Alab ng Haraya award kang NCCA.

Kang 2003, ginbalhag kang Paranubliun ang Maaram: Studies on Antique, sangka tuigan dyornal nga may tuyo nga magpalapnag kang pagsulat tuhoy sa pangabuhi kang Karay-a, ilabi run gid ang nasulat sa Kinaray-a.[27] Kang 2004 ginbalhag ang una nga magasin nga lunsay Kinaray-a – ang Hiraya Magasin – nga nakatigayon kang apat ka guwa. Madinarag-un run raad ang Maaram kag Hiraya tungud may mga tagsakdag nga manogbasa kag sponsor, ugaring wara napadayon diya sa masunod nga tinuig tuga kang pagkambiyo kang pagdumarahan kang organisasyon.

Iban pa nga pamantalaan

Magluwas sa mga namitlang run nga pamantalaan, mabasahan man ang mga halimbawa kang panulatang Kinaray-a sa masunod nga mga dyornal panulatan kag antolohiya: Busay kag Unibersidad kang Pilipinas sa Visayas; The Augustinian Mirror, The LA Journal, Salaming kag SanAg kag University of San Agustin; Selebrasyon at Lamentasyon (UP Sentro ng Wikang Filipino, 1998); Tony Literary and Arts Journal (St. Anthony’s College, 2000); kag Ideya kang De La Salle University. Ang mga binalaybay tuhoy sa kaagian nanday John Iremil Teodoro kag Jasper Bungay mabasahan sa Ladlad 2: An Anthology of Philippine Gay Literature (Anvil, 1996). Ang mga binalaybay ni Ma. Milagros Geremia nalakip sa Fern Garden: Anthology of Women Writing in the South (NCCA, 1998) kag sa Babaylan: An Anthology of Filipina and Filipina American Writers (Aunt Lute Books, 2000) nga ginbalhag sa Estados Unidos. Ang mga binalaybay ni Delos Santos kag Teodoro nalakip run man sa mga antolohiya kag teksbuk pangkolehiyo angay kang Baul: A Collection of Philippine Literature for College Readers (Seguiban Printers, 1999), Filipinos Writing: Philippine Literatures from the Regions (Anvil, 2001), kag Philippine Literature: The Literature of Western Visayas (ed. Libertad Bayotas Chua, 2003), kag Text Poets Society ni Frank Rivera (UST Publishing House, 2006).

Sa tulad bukut run problema ang magpangita kang panulatang Kinaray-a. Sa tuyo nga mapamatud-an nga buhi ang panulatang Kinaray-a kag may katiponan ka mga sinulatan sa Kinaray-a nga sarang matun-an kang mga estudyante kag manaliksik sa panulatan, ginbalhag ni Delos Santos ang The Rise of Kinaray-a: History and Anthology of Contemporary Literature in Antique (Libro Agustino, 2003). Sa The Rise of Kinaray-a makita ang pagtubo kang panulatang Kinaray-a kag mabasa ang sari-sari nga produkto kang mga manunulat sa Kinaray-a halin kang 1998 tubtub 2003.

Magluwas kadya pira sa mga manunulat sa Kinaray-a ang nakabalhag run kang andang libro nga sarang mabakal sa mga bookshop kag sa internet. Si Delos Santos nagbalhag kang Mga Kanta ni Datu Lubay (2003) nga koleksyon kang anang mga binalaybay, kag Agi, agi may putay sa dahi (Hiraya Media Arts, 2006) nga koleksyon kang mga sugidanun. Si Milagros Geremia-Lachica nga nakabase run sa New Jersey sa Estados Unidos nagbalhag kang Ang Pagsulat Bayi (USA Press, 2006), kag si Genevieve Asenjo nagbalhag kang manipis nga koleksyon kang mga sugidanun paagi sa Ubod: New Authors Series kang NCCA. Ang taga-uma@manila kag iba pa nga pakigsapalaran (2005) ni Asenjo nagdugang sa mga sugidanun nga Kinaray-a.

Chapter 5: Ang mga manunulat sa Kinaray-a

Sangka adlaw kang 1988, sangka drop-out sa Unibersidad kang Pilipinas ang nagbisita sa anang propesor sa literatura. Ang simple nga pagduaw natapos sa sangka pagpang-agda para sa worksyap kang Sumakwelan sa National Arts Center sa Bukid Makiling, Laguna. Sa amo nga worksyap natanum ang mga binhi kang panulatang Kinaray-a.

Ang pagbun-ag kang Tabig

Nagdungan sa worksyap kang Sumakwelan sanday Milagros Geremia kang Sibalom, nga nagaobra bilang manaliksik sa Visayas Studies Program kang UPV kag si Alex C. Delos Santos nga estudyante pa lang sa St. Anthony’s College. Bilang darwa ka Karay-a sa tunga kang mga Ilonggo, nabugtawan nanda ang andang kakulangan sa pagpautwas kang kaugalingun bisan sa andang namat-an nga pulong. Rugto sanda nagpamat-ud nga mag-umpisa sa pagsulat sa Kinaray-a.

Sa pagtulod man ni Propesor Leoncio Deriada, nga anay tiglawas sa komite para sa sining panulatan sa CCP, nag-aplay si Delos Santos kang venue kag workshop grant sa CCP para sa masunod nga tuig. Tungud wara pa it grupo kang mga manunulat kauna sa Antique, gindara ni Delos Santos, sa bulig kang anang mga abyan, ang ngaran kang Homes, sangka grupo pangmusika nga nagakanta sa misa sa parokya kang San Jose. Sa bugu nga istorya, nagdaug ang Homes kang grant.

Mayo 1989 kang ginhiwat kang Homes ang una nga Kinaray-a Language and Literature Seminar sa SAC Grade School sa bulig kang lima ka libo ka pesos nga ayuda halin sa CCP. Nangin dinapit nga bisita ang mga manunulat nga sanday Santiago Mulato kang Iloilo kag Ernesto Nietes kang Antique. Pirambilog lang ang nagtambong, kag indi run kinahanglan mitlangun pa rugya kon sin-o tungud wara bisan sara kananda ang nagseryoso sa pagsulat, magluwas kay John Iremil Teodoro nga estudyante pa lang sa hayskul.

Ang venue grant nagtugro kang kahigayonan para sa mga manunulat nga maghiwat kang worksyap sa National Arts Center. Gintalana diya kang Septembre 1989. Sa liwan, pirambilog lang ang nangita kang lalang agud makatambong sa paghanas sa Bukid Makiling: sanday Delos Santos kag Moi Magbanua, nga pareho nga nagaobra run sa Manila, si Geremia, si Felicia Flores nga nagatudlo sa St. Anthony’s College, kag sanday Edison Tondares, Gerry Antoy, kag Leah Pagunsan nga mga estudyante pa sa St. Anthony’s College. Tungud wara man nakatawas si Deriada nga nangin masaku sa anang mga obligasyon sa UPV, si Delos Santos kag Geremia ang namuno sa mga sesyon, nga gintawag nanda nga “gus-abanay” tungud ang kada sara may higayon sa pagkakritiko sa kada binalaybay nga nahuman kang kada sara. Daw nagasanto gid ang tinaga nga “gus-ab” sa paglaragway kang proseso kang worksyap, tungud para makagus-ab kinahanglan may tarum nga mga bangkil kag kuko agud makabasa kang madalum kag mangin maaram nga kritiko.

Sa sangka semana nga tener kang mga lamharun nga manunulat sa National Arts Center, duro nga mga damgo para sa panulatang Kinaray-a ang nahuman kang grupo. Rugya nabun-ag ang Tabig Hubon Manunulat Antique. Tabig ang ginpili nga ngaran sa handum nga may surudlan kang mga bulawan nga ani kang panulatan sa Kinaray-a. Tinutuyo kang Tabig ang pagpalapnag kang pagsulat sa Kinaray-a.

Ang pagbun-ag kang Tabig nangin paratandaan kang mabaskug dagaya nga panahon kang pagsulat sa Kinaray-a. ang mga lamharun nga manunulat nagayapa-yapa tungud sa bag-o nga limug nga naangkun. Pagbalik sa Antique, ginpadayon nanda ang mga gus-abanay kag nagrekrut pa kang bag-o nga mga miyembro. Nagpangita sanda kang sari-sari nga paagi sa pagpalapnag kang andang mga sinulatan. Tungud kalabanan mga staff man, gingamit nanda ang The Anthonian sa pagbalhag kang mga binalaybay, nagpasundayag kang mga poetry exhibit, kag naghiwat kang mga pagbasa sa publiko.

Indi gid malipatan ang pinakauna nga poetry exhibit kang Tabig, ang “Sangka hakup nga Antique,” sa Audio-visual Room kang St. Anthony’s College kang Mayo 17-18, 1990. Indi lamang diya nangin tion sa pagpasalamat sa dagaya nga ani pagkatapos kang haros sangka tuig, kundi pasalamat man sa kadarag-an ni Milagros Geremia nga bag-o lang nagdaug kang CCP Literature Grant para sa binalaybay sa Kinaray-a. Amo diya ang pinakauna nga pungsodnon nga pagkilala para sa panulatang Kinaray-a. Nasundan lang diya kang 1992 kang si Delos Santos liwan ang nagdaug kang amo nga bugal.

Kang Disyembre 30, 1992 ginhiwat kang Tabig ang sangka publiko nga pagbasa sa Bistro Alberto sa Carretas St. Gintambongan diya kang mga drayber kang traysikel, mga istambay, kag mga propesyunal man nga suki kang irimnan. Rugto sa amo nga okasyon sanday Geremia kag Delos Santos, Dreamrose Barcebal, Felicia Flores, Milagros Geremia, Ritchie Pagunsan, Glen Mas, kag Edison Tondares. Antes natapos ang gabii, nahuman kang mga manunulat ang sangka binalaybay nga andang gintawag “Halad kang mga bag-ong babaylan sa bag-ong dag-on”:

“O gamhanan nga Bulalakaw
Ginaamba numn ikaw
Ginasamba it dinag-on
Gintamud mo, gin-ulikid.”

Dyang amun pangabuhi
Halin Enero tubtub Disyembre:

Nagbusong si Carlo/Diane,
Nagbuswang ang kabutigan.
Nagguwa ang comfort women
Ang Pepsi nga ang-349
Bumaliskad ang tansan,
Duro ang nawad-an.

Kang gutum kag tagbarangag ginsundan
Nagsabat ang eleksyon: Ramos ang botohon.
Si Robin Padilla indi magpalupu,
PACCman ni Erap wara’t nasulpu.

Si Rosa Mistica nagpahilabut man,
Si Satur Ocampo gintaw-an it kahilwayan.
Pero padayon kita nga preso it kadulum
Tungud kang power crisi nga naagum.

Binangungot si Fr. Boy Torre
Ang Binirayan hupa nga nga nag-agi,
Pero may paglaum pa ang banwa
Nabugtawan ni Tehankee
Double life nga sentensya.

Kang 1993, samtang ginaumpisahan pa lang ni Norma Javellana ang pagtukod sa Paranubliun Antique, ang mga miyembro kang Tabig ang una nga nagsuporta. Tinutuyo kang Paranubliun ang magtugro it gahum sa mga katawhan nga maangkun ang tayuyon nga pag-uswag paagi sa paggamit kang sining kag kultura. Ang Paranubliun ang nangin umbrella organization kang tanan nga grupong kultural sa Antique, lakip ang Tabig, Apo ni Sumakwel, kag iban pa.

Sa tulad, nagbinaragba run ang mga myembro kang Tabig. Nagrinapta run tungud sa sari-sari nga mga personalidad kag tinutuyo. Sa baylo kadya raku run nga mga lamharun nga manunulat ang nabuligan, may mga libro run sa Kinaray-a, kag indi run malikum nga bahul kag mataas run ang gintubo kang mga binhi nga ginsabwag kang Tabig. Nalab-ot run ang tinutuyo kang Tabig, gani tion run nga ibilin diya agud nga magpadayon ang mga miyembro-manunulat sa paglatas kang iban pa nga patag ukon pagsabwag kang iban pa nga binhi.

Ang mga padya sa panulatan

Si Milagros Geremia-Lachica ang una nga manunulat sa Kinaray-a nga nakilala sa pungsod paagi sa pagdaung kang CCP Literature Grant para sa binalaybay nga Kinaray-a kang 1990. Ang anang tagdaug nga koleksyon nga “Antique: Lupa kag baybay sa pinggan” nagpautwas kang kapigadohon kag mga problema pangkatiringban sa probinsiya kang Antique. Ang anang binalaybay nga “Lupa kag baybay sa pinggan” nagalaragway indi lang kang heyograpiya kang Antique kundi pati man kang proseso kang pagpanggas tubtub sa pag-ani kang paray, kag kon paano diya magtupad sa asin sa pinggan kang pobre nga mangunguma sa Antique:

Maarado
Mamanggas
Mag-abono
Manghilamon
Mangani
Mapahangin
Manglay-ang
Mapagaling
Manahum
Matig-ang
Para gid lang
Pinggan ni Nonoy
Masudlan

Pero kan-un pa lang diya
Wara pa maabay gani
Kon paano ang pagsarok
Kang baybay
Agud mahimo
Nga asin nga darapli

Kag sa pinggan ni Nonoy
Liwan magakitaay
Ang lupa kag baybay.

Kang 1992, nagdaug si Alex C. Delos Santos kang pareho nga grant para sa anang koleksyon nga “Dandansoy: Mga kanta kang pagbiya kag iban pa nga panghayhay” nga nagasaysay kang kabuhi kang mga sakada, mamumugon kag mga layas nga Antiqueño nga nagbiya kang probinsiya sa pagpangita kang andang kaaraydan. Ang 18 ka mga binalaybay nagapautwas kang kasubu kang nagabiya kag kang binayaan. Ang “Sulat” isara sa mga binalaybay sa koleksiyon nga maathag nga nagapautwas kang diya nga kasubu:

Nay,
Nabuy-an ko ang imo sulat pagdawu kang kartero
Tuman gali ka bug-at bisan sampanid lamang
Ang malauring nga tinta tama ka siri
Siguro nagtagos sa papel
Kag naghigku sa lamesa mo sa kusina
Pero sa ubus kang papel
Naglubad ang iban nga mga tinaga
Daw mga isla kon turukun
Ginpangita ko kon diin nayon ang Antique
Nay, indi ko run mabasa ang sulat mo
Raku pa nga mga isla ang nagturuhaw
Napuno run ang pahina
Kon ano man ang sugid mo parte kay Tatay
Kag akun mga libayun
Kaluy-an sanda kang Diyos
Nay, indi run ako pagsulati
Indi run natun pagpaayawan ang kartero
Kinii ang paggamit kang tinta
Agud indi mamantsahan ang lamesa mo sa kusina
Kag ang mga isla
Indi ko gusto nga makita ruman.
Nagapalangga,
Ang imo anak.

Kinahanglan man mitlangun rugya nga sa umpisa ang CCP Literature Grants bukas para sa Hiligaynon kag Kinaray-a, pero umpisa kang 1993 nagbukas ang CCP kang tuhay nga kategoriya para sa Kinaray-a. Sangka patimaan lang diya nga pagkatapos kang apat lang ka tuig ginkilala kang Sentrong Pangkultura ng Pilipinas ang panulatang Kinaray-a bilang mabaskug nga limug sa patag kang pungsodnon nga panulatan. Kang 1994 si Maragtes Amante, taga-Pandan kag sangka propesor sa Unibersidad kang Pilipinas, ang nagbaton kang grant para sa sanaysay sa Kinaray-a. Isara sa mga sanaysay, “Wanhaw ngapanglinti si Tatay” nabalhag sa Mantala: An Anthology of Philippine Literature 3 (NCCA, 2000). Pagkasunod nga tuig, si Geremia ruman ang nakabaton kang grant para sa bugu nga dula sa Kinaray-a. Ang mga dula nga “Ang pagkamatay ni Mr. Dela Cruz” kag “Umagad ni Ponso” mga dulang karadlawan nga puno kang tinarso nga duna sa Karay-a. Ang una tuhoy sa mga pagkinarankaran kang mga tawo sa baryo pagkabati nga napatay ang prinsipal, kag ang ikarwa tuhoy sa mag-asawa nga nagahulat kang pag-abot kang andang bata nga nars nga nakapamana kang Kano. Wara pa nabalhag ang mga dula nga diya, pero ang “Ang pagkamatay ni Mr. Dela Cruz” ginprodyus kang Teatro San Antonio kang St. Anthony’s College kang 2001.

Wara man naglawid ang CCP Literature Grants tungud sa kakulangan kang pondo kag pagbag-o kang mga proyekto kang tagdumarahan kang CCP. Pero sa bugu nga tion nagmadinarag-un diya sa pagpalapnag kang pagsulat sa mga rehiyon, sa pagsakdag kang mga nagatubo pa lang nga panulatan angay kang Kinaray-a, kag sa pagdiskubre kang mga bag-o nga manunulat.

Magluwas sa CCP Literature Grants, may mga local man nga padya panulatan nga ginhiwat, angay kang Premyo Aujero Italia kag Bigkas Binalaybay sa Iloilo. Pero kalabanan nga mga tagdaug rugya mga manunulat sa Hiligaynon. Sa Antique, gin-umpisahan kang Paranubliun paagi sa suporta kang Antique Integrated Area Development (Aniad) ang una nga Padya Paranubliun sa Panulatan kang 1994, nga may paindis-indis sa pagsulat kang binalaybay, sinantu nga pambata, kag drama. Kang 1995, ginbuksan ang sari-sari nga kategoriya angay kang banggianay, pagdayaw, kag komposo, magluwas sa binalaybay, kag masunod nga tuig gindugangan pa kang sugidanun pambata, maragtasun nga sanaysay, kag declamation. Pagkatapos kang tatlo ka edisyon, nauntat man ang Padya Paranubliun sa Panulatan tungud sa kakulangan kang pondo, pero paagi rugya nakilala ang mga manunulat nga sanday Sammy Rubido, Remy Muescan, Jelyn Alentajan, Argie Train, Wilmer Geronimo, Randy Tacogdoy, kag Goldelino Chan. Nagbalik man sa pagsulat ang mga magurang nga manunulat angay nanday Antero Obdamen kang San Remigio, kag Asuncion Juada kag Tito Ruelo kang San Jose.

Kang 1994, ginhiwat man paagi sa pagdumara ni Deriada ang All West-Visayan Poetry Competition bilang proyekto kang NCCA. Ang mga tagdaug sa Kinaray-a amo sanday Felicia Flores (“Pagbatiti kag pamilinbilin sa ginalauman”), Edison Tondares (“Mga damgo sa sungay kag tinday kag iban pa nga mga binalaybay”), kag Alex C. Delos Santos (Mga panahon nga napagkit sa uyahun ni Mal-am Enyong”).

Masubu nga ang mga padya panulatan angay kang mga namitlang wara nagbuhay. Importante ang mga padya sa pagtulod sa mga manunulat nga magsulat pagkay-adun ang pagsulat, tungud bisan matuod nga gamay lang ang premyo mas bahul nga insentibo ang padungug nga ginatugro para sa pagtinguha kang manunulat sa pagpamulalo kang anang kinaadman sa pagsulat.

Mga bag-o nga limug sa Kinaray-a

Ang mga bag-ong manunulat nahanas sa pagsulat sa mga pahayagang pang-eskwelahan. Sa Antique, makitaan kang kinaadman sanday Danilo Nabua, Cor Marie Villojan, Genevieve Arnaez, Francisco Javier III, Carlo Tamba, Liwayway Ambong, Stephen Checa kag Nestor Cancan Jr. nga may mga binalaybay nga nabalhag sa The Anthonian kag Hiraya Magasin. Sa Iloilo si Eman Lerona nga taga-Alimodian matandus man sa pagsulat kag sa pagpasakup sa mga paindis-indis angay kang Bigkas Binalaybay.

Diyang mga lamharun nga manunulat nakatuon run sa inagihan kang henerasyon nga nauna kananda. Nabaton run nanda ang panghangkat nga mangin limug kang andang panahon, kag ang kinahanglanun sa paggamit kang andang namat-an nga pulong. Nakatambong run sanda kang mga paghanas kag may paradarhan run kang andang mga sinulatan sa mga dyornal panultan, magasin, kag iban pa nga pamantalaan. Halimbawa, si Villojan nakatambong run kang mga pungsodnon nga worksyap sa Iligan National Writers Workshop (2000) kag sa UP Writers Workshop sa Davao (2001). Sanday Tamba, Checa, kag Ambong nakatambong run kang rehiyonal nga paghanas sa University of San Agustin, kag si Javier nagtapos kang AB English sa Central Philippine University.

Ang mga dyornal panulatan kag antolohiya, mga padya panulatan, kag mga paghanas sa pagsulat nagatugro sa mga masunod nga henerasyon kang manunulat sa Kinaray-a kang mga taraksan kag surundan kang mayad nga pagsulat. Kinahanglan diya sa padayon nga pagsagod kag pagbatiti kang mga manunulat sa Kinaray-a.

Ang pagtubo kang panulatang Kinaray-a natigayon tungud sa mga lihuk nga gin-umpisahan ni Leoncio Deriada bilang tiglawas kang komite sa panulatan kang CCP kag NCCA, ni Santiago Mulato nga nagsulat kang sanaysay tuhoy sa Kinaray-a kag nagpabugtaw sa mga manunulat nga Kinaray-a agud batonon ang panghangkat kananda, kag kang Tabig Hubon Manunulat Antique kag Paranubliun Antique nga naghawan kang dalan para sa mga manunulat. Ang pagbalik sa Kinaray-a sangka pagpanginpadlos sa gapos-kolonyal nga nagadumili sa Karay-a sa pag-uswag. Nabawi run kang Karay-a ang anang dila kag limug paagi sa pagsulat kang mga binalaybay, sugidanun, kag drama sa pulong nga anang namat-an. Lantawun ta kon tuman rugya agud mahukas ang anang mga gapos kag makalupad agud malab-ot na ang ugsad nga nagahulat kana.

Epilogo: Ang pagsanga kang panulatang Kinaray-a

Ang panulatang Kinaray-a nagsanga pa gid sa musika kag teatro. Tungud sa pagkilala kang mga manunulat nga Kinaray-a, ang mga musiko nag-umpisa man sa paggamit kang Kinaray-a sa pagsulat kang andang mga musika. Nangin bahul nga bulig ang paghiwat kang paindis-indis sa pagpili kang provincial theme song kang 1997, tungud raku ang mga musiko nga napiritan nga magsulat kang kanta sa Kinaray-a. May mga musiko man angay ni Sammy Rubido nga nakahanas sa pagsulat kang binalaybay, gani nangin mahulas ang paglaktud halin sa pagsulat kang liriko kang kanta kag paghimo kang musika.

Ginpauso kang Paranubliun Antique ang OKM ukon original Kinaray-a music, kag agud mapalapnag diya ginsugdan ang OKM Awards kang 2003. Angay kang Padya Paranubliun sa Panulatan, nangin paagi ang OKM Awards sa pagtulod sa mga lokal nga musiko nga magsulat kang mga kanta sa Kinaray-a. Labi sa tanan, ang pagprodyus kang CD kang OKM nangin tanda man sa iban nga komposer sa paghimo kang kaugalingun nga CD. Gani sa tulad, ang mga lokal nga musiko angay nanday Dante Beriong, Sammy Rubido, Noel Alamis, Mark Quintela, Edmund Infante, kag Katz Amerila may mga CD run kang andang mga kanta. Sa pagkamatuod, nalampasan pa kang mga musiko ang mga manunulat tungud paagi sa teknolohiya nangin mas mahapus kag madasig ang pagprodyus kang CD sangsa magsulat kang libro. Mas mahapus man ang pagpalapnag kang musika tungud may mga lokal nga estasyon kang radyo nga bukas sa pagpatokar kadya kag may malapad run nga tagparamati. Sa tulad mabatian sa Antique ang OKM indi lamang sa radyo, kundi pati sa mga baylehan, kag mga kabalayan. Sa pagkamatuod, mas duro pa ang nagabakal kang CD sangsa mga libro kang binalaybay kag sugidanun sa Kinaray-a.

[1] Basaha ang Introduksyon ni Leoncio P. Deriada sa Ani 19 December 1991. Manila: Cultural Center of the Philippines.
[2] Lantawa sa www.language-museum.com kag www.ethnologue.com.
[3] Curtis D. McFarland, “Subgrouping and number of Philippine languages or How many Philippine languages are there? (1994)” sa Bautista, Ma. Lourdes S., ed. (1996). Readings in Philippine Sociolinguistics. Manila: DLSU Printing Press. 
[4] Lantawa ang Table 1A: Enthonlinguistic Groups in the Philippines and their Extrapolated Numbers, 1980 Census sa “Bilingual communities: National/Regional profiles and verbal repertoires” (1985) ni Andrew B. Gonzales, FSC sa Bautista (1996). 
[5] Suno sa Natiional Statistics Office, and Antique may populasyon nga 471,088 kang 2000 census.
[6] Basaha si Santiago Alv. Mulato sa Ani 10 (1989) kag Ani 19 (1991), pareho nga ginbalhag kang Sentrong Pangkultura kang Pilipinas. 
[7] Texto ni F. Landa Jocano, “Labaw Donggon: Epikong Sulod” sa “Antolohiya ng mga Panitikang Asean: Mga Epiko ng Pilipinas,” Jovita Ventura Castro, et al. (Ed), Asean Committee on Culture and Information, 1984, pp 128-129.
[8] Mulato, 1991.
[9] Encarnacion Gonzaga, “Bisayan Literature (from Pre-Spanish Times to 1917). M.A. Thesis, University of the Philippines, 1917 p. 24, kag Emilio Zaldivar, “Sanday sin-o ang Silin-ohon sa aton Panulatan?” Hiligaynon, 28 November 1951, p. 51, ginmuno ni Ma. Cecilia Locsin-Nava, (2001). History and Society in the Novels of Ramon Muzones, Quezon City: Ateneo de Manila University Press, p. 41.
[10] Basaha ang sanaysay nga “Clemente Samulde (1910-1984), sarswelista” sa pahina ____.
[11] Ginsulat ni Padre J. Kaufmann, sangka misyonaryo nga Mill Hill nga nangin kura paroko kang Igbaras, Iloilo. Ginbalhag kang La Editorial sa Iloilo kang 1935. 
[12] Ginbalhag kang University of the Philippines Press kang 1968. 
[13] Basaha si Doreen G. Fernandez, “A Survey of Hiligaynon Literature,” sa Joseph A. Galdon, ed. Salimbibig: Philippine Vernacular Literature. Quezon City: The Council of Living Traditions. 1980. 
[14] Lucilla V. Hosillos, Hiligaynon: Text and Context, Quezon City: Aqua Land Enterprises, 1992, p. 7.
[15] Sa Filipino National Literature: Creation, Emergence, Contexts, Iloilo City: Seguiban Printers and Publishing House,  2001, pp 64-65, ginpahayag ni Lucila Hosillos nga “Kinaray-a is spoken in the rural areas and the hinterlands.” 
[16] Juanito Marcella, “Ang Panitikang Hiligaynon,” sa Efren R. Abueg, ed. Manunulat: Mga Piling Akdang Pilipino. Manila, 1970. p. 144. Ang lubad sa Ingles kay Alex C. Delos Santos sa The Rise of Kinaray-a (2003). 
[17] Santiago Alv. Mulato, “Ang Hiligaynon,” sa Ani 10, ginbalhag sang Sentrong Pangkultura ng Pilipinas, 1989. p. 7-8.
[18] Consuelo M. Damaso, “Hiligaynon Drama,” sa Philippine Drama: Twelve Plays in Six Philippine Languages. Quezon City: University of the Philippines, 1987. 
[19] Ma. Cecilia Locsin Nava, History and Society in the Novels of Ramon Muzones, Quezon City: Ateneo de Manila University Press, 2001. pp48-49.
[20] Namitlang ni Corazon D. Villareal, Siday: Mga tulang bayan ng Panay at Negros. Quezon City: Ateneo de Manila Press, 1997.
[21] Sa konteksto kang pagkamaaram ukon pagkamanogbulong, si Felicidad sangka “initiate” ukon bag-o pa lang nagatuon kang pamulong. Basaha ang panugdaun ni Alicia Magos tuhoy sa amo nga hitabo sa The Enduring Maaram Tradition (1992) pp. 117-120. 
[22] Russel O. Tordesillas, Olayra: Prinsesa kang Dagat., manuscript, ca. 1970s.
[23] Basaha si Alicia P. Magos, “Barko nga Bulawan: Tales of the Mythical Golden Boat of Panay,” sa Iwao Ushijima kag Cynthia Neri Zayas, eds., Binisaya nga Kinabuhi (Visayan Life), Quezon City: College of Social Sciences and Philosophy, University of the Philippines, 1996. pp 257-277.
[24] Halin kay Magos (1996).
[25] “The Russel Tordesillas Collection,” Ang Pagkitan December 1987, Newsletter kang The Visayan Studies Program, Unibersidad kang Pilipinas sa Visayas, Iloilo City.
[26] Basaha ang “Introduksyon” ni Leoncio P. Deriada sa Ani 19 – December 1991, Sentrong Pangkultura nga Pilipinas, kag ang anang papel nga “The Emergence of Written Kinaray-a Literature” nga ginbasa sa ikatlo nga Conference on West Visayan History and Culture sa Iloilo City kang 1994. 
[27] Mabasa sa Maaram: Studies on Antique (2003) ang mga papel sa Kinaray-a nga “Sa Kaaram: Literasi sa mga Ati” ni Felicia Flores, kag “Panuytoy sa Pagsulat kang Kinaray-a” ni Alex C. Delos Santos.

---

* Ang "Ugsad kang Kinaray-a" ginbalhag kang Hiraya Media Arts, 2007.