Sa Pagtubu kang Tahud
ni Maria Milagros C. Geremia-Lachica
Litrato: http://www.kendahljanjubb.com/Commissions/Percy's_Chickens.gif
Nagakatinkatin tana kag nagalingling sa kawayan nga siklat marapit sa karsada. Nasiguro na nga indi tana makita ni kon sin-o man nga maagi tungud sa marabong nga mga dahon kang tampuranga. Nagkuub pa gid tana kang nabatian na ang lagatik kang mataas nga takon kang sapatos sa makitid nga semento nga aragyan.
“Dyan run tana,” hani ni Isoy sa anang kaugalingun samtang nagaparapit pa gid ang lagatik kang takon.
Harus punggan ni Isoy ang anang pagginhawa kang makita na ang mabilogbilog nga lawas kang bayi nga daw sa ginhiwa-hiwa sa duro nga bahin kag sarisari nga porma tungud sa pagtabon-tabon kang mga dahon. Ang bayi nagasuksuk kang bayu nga duag rosas kag makasirilaw sa panuruk. Ang anang hawak nakortihan kang sangka maitum kag daw daan run nga paha. Nagapilit sa anang lawas ang bayu kag ang hugut na nga paha nagapakita kang dugang nga katibsol sa anang balikawang. Si Mina.
Daw harus tandugun ni Isoy ang maputi kag matibsol nga mga paa nga ginapabugal kang bugu nga palda ni Mina. Madasig ang tikang ni Mina pauli sa balay nanda sa unhan. Sa kada na ka tikang makita ang paghabyog kang anang balikawang.
Nakabatyag kang kainit si Isoy kag ginpamalhas tana. Indi na maintyendihan ang anang kaugalingun. Nasimhutan na ang usbong kang anang lawas. Ginlingling na liwan ang nagaparayu kag daw nagapamaypay nga balikawang ni Mina.
“Narcisooo!” Nanguyus si Isoy sa pagsinggit kang anang tiya. “Narciso, dalia hay wara run ako ti tubig.”
“Dyan run, ‘Ding.” Dalidali nga nagtindug si Isoy kag ginhakwat ang plastik nga galonan nga ana ginsag-uban kaina antes mag-agi si Mina.
Bugtu ka nanay ni Isoy si Susing. Tana ang nagpabahul kay Isoy halin kang lapsag pa dya nga ginbilin ni Citas, ang libayun ni Susing nga nagtawas sa Kano rugto sa Olongapo.
Laon si Susing – indi tungud sa gusto na kundi siguro hay badlit gid man kang anang palad. Pero kon si Isoy pa ang pahambalun, “Bulag kag bungul lang siguro nga laki ang makasarang kay Manding Susing.”
“Hoy, Narciso, diin ruman ‘kaw nga buhu nagsuhut, ha?”
“Wara, ‘Ding, a,” sabat ni Isoy kag ginbutang ang galonan marapit sa tadyaw sa kilid kang andang banggerahan. “Ano abi hay kalawig kang pila sa bomba.”
“Wara gali ha? Kita ko ikaw kaina kang mag-agi si Mina. Hoy, panumduma ang imong iloy, ang imo ginhalinan. ‘Baw, kulang lang nga isugpon ko ang akun ginhawa para mabuhi ‘kaw kag matudluan kang mayad. Abi ang mga manok to ang atendera ay.” Daw gahapu-hapu ang tugda ni Manding na Susing nga dayon nagtalikud paagto sa dapog.
Wara ti huruhambal si Isoy nga nag-agto sa andang likud-balay. Daw harus masaulo na run ang pinanghambal kaina kang anang tiya. Namayha tana nga nakita gali ni Manding na ang anang paglingling kay Mina. Naugut man tana hay ginhambal gid dya kang anang tiya kaina, dayon daw gaindakal ang kaugut na kadya, kapin pa gid sa nanay ni Isoy.
“Mayad pa kamo,” hani ni Isoy nga daw may pagkahisa sa ginahuptan nanda nga mga manok. Gindab-ut na ang sangka munga nga nagapangitlog pirmi kag ginsipit. Ginhimas-himas na ang mapino nga balahibo sa liug paidalum sa hita kag marapit sa iritlogan. May pinasahi nga nabatyagan si Isoy sa paghimas-himas sa munga.
Lima man lang kabilog ang andang mga manok. Tatlo ang nagapangitlog, isara ang nagahilumhum kag isara ang sulog. Nagakawili pirmi si Isoy sa pagturuk kang andang pagtuka ka ginaling nga mais kag binlud, ang andang pag-inum sa gin-utod nga plastik nga litrohan kang Caltex kag ang daw makatiringala nga pagguwa kang mga itlog. Kag ginakawilihan na gid ang pagbantay ka ginahimu kang sambilog nga sulog sa mga munga. Namutikan na ang pag-amat-amat tubu kang tahud ka andang sulog. Nagapasulud tana sa ika-onse anyos kato kang naman-an na ang kinatuhay kang sulog sa munga paagi sa tahud.
Nadumduman na ang pagsaysay kato ni Mal-am Berning nga manugkalamay-hati sa bisita na nga daraga nga nagbakasyon halin sa Manila. Luwas sa paghimu kang ginasagap nga espesyal nga kalamay-hati, may isara pa gid ka kalingawan si Mal-am Berning kag ria amo ang paghuput kang mga manok nga burulang. Masag-ub daad kato si Isoy ugaring duro pa ang nauna kana. Gani rugto tana nagpungko sa idalum kang datilis marapit sa kilid-balay ni Mal-am Berning. Rugto gali si Mal-am Berning nagasikungkung kag nagahimas-himas kang anang pulahan kuno nga ilahas nga ginbaylo kang Ati sa mga ugis na nga pantalon. Nabatian ni Isoy nga interesado gid ang Tagala nga bisita kag nakapamangkut pa dya tuhoy sa malabug nga daw sipil sa kahig kang sulog. “Akay, ang sulog indi lubos nga sulog kon wara ang daw sipil nga dya,” pabutyag ni Mal-am Berning samtang ginapakita na ang kahig kang sulog. “Sa tahud ginatakud ang bulang.” Halin kato, ginaturuk pirmi ni Isoy ang tahud kang tanan nga sulog nga ana makita.
Harus kada aga nagabisita si Isoy sa mga munga. Ang tatlo ka nagapangitlog may mga pugadan nga nahuman sa malaka nga pagrara kang manipis nga mga samay kang kawayan. Ginhimuan na man kang burutangan nga poste kang kawayan ang mga alat nga pugadan. Sa oras kang pagpangitlog kang mga munga, dyan si Isoy nga nagalibut-libut sa pugadan sa pagtaratangra sa nagakatabu sa munga. Namutikan na ang pagsala-sala kang munga kon manugguwa run ang itlog, ang gamay nga pagliki kang ulo kag ang pagkablangko nga himutad kang mga mata ka dya nga daw nagaluha-luha sa kada malaka na nga pagpisuk. Daw naluoy si Isoy sa mga munga pero padayon ang ana pagpanilag kananda kada aga. Indi na maintyendihan pero may pinasahi tana nga kalipay nga mabatyagan sa pagturuk na sa nagaamat-amat guwa nga itlog.
“Hoy, Narciso, dalia run! Makaun ‘ta,” singgit liwan ni Manding Susing. “Dalia hay may agtonan pa kami ni Pila.”
“Diin kamo maagto haw?” pamangkut ni Isoy nga nagahangus paagto sa andang banggerahan sa pagpanghugas kang anang mga alima.
“Mangompra kami kar-on kang mga laswa para ibaligya sarum-an. ‘Baw, mayad lang hay buut man dya si Pila. Amo dya nga bata ang daw nami pangasaw-un sa urihi. Man, bakas.”
Si Pila imaw ni Susing sa puwesto sa tindahan kon adlaw nga Martes, ang adlaw kang tyenda sa andang sitio. Indi gid man maraw-ay si Pila kag kon ikumparar sa bulak wara pa gid dya makabuskag. Sa panuruk ni Isoy, bata pa gid si Pila bisan pa nga patas lang sanda sa edad nga trese anyos. Klasmeyt sanda kauna sa Grade One kag bangud magkaingud lang ang andang balay, pirmi sanda nagaimaw paagto sa eskwelahan. Ginasunlog sanda kato ugaring para kay Isoy, si Pila sangka klasmeyt lang nga nagauli dyan sa pihak nga balay. Indi maintyendihan ni Isoy kon andut daw wara gid tana ti gana kay Pila, maski man lang manglingling kana. Mahapus gani himuon ang pagpanglingling hay dyan lang sa pihak balay. Lain gid si Mina.
Hipuson si Isoy. Dya siguro bangud kang anang pagpakaubus pirmi sa pagkababaan ni Manding na Susing. Wara tana ti barkada sa andang sitio hay istrikta gid si Manding na Susing. Kon haros pa lang, gusto ni Susing nga ang tanan nga oras ni Isoy sa obra lang. Maniwang it panglawasun si Isoy kag indi gid man taas. Gani daw bata man gihapon ang pagkabig kana kang kalabanan nga ginakasubu gid ni Isoy. Kutub Grade Four lang tana hay nabudlayan run gid si Manding na Susing kang andang pangabuhi nga ginasarig lang sa pagbaligya kang laswa kag yangkut-yangkut nga mga butang kon Martes.
Halin kang matubuan kang buut si Isoy, nabatian na pirmi ang mga kumud kag buyayaw kang anang tiya, kapin pa kon may pangayuon nga baraklun ukon aramutan kang nagaeskwela pa tana. “’Baw, ano liwan ra nga aramutan? Ang gaga mo nga nanay ang may sala ka dya tanan. Daw ayam lang nga nagbilin kang anang totoy – mayad pa gani ang ayam hay nagapasuso pa. Pero si nanay mo, wara gani kadumdum magpadara bisan sangka lata lang nga Liberty.” Saulado run dya ni Isoy kag nasum-udan run daad tana ugaring wara tana ti mahimu kundi maghipus run lang.
Kang makapanaw run ang anang tiya, nakabatyag kang tuman nga kalinung si Isoy. Ana ang bilog nga hapon. Pagkatapus na hugas kang pinggan, nag-agto tana sa kuwarto kang anang tiya. Isara man lang dya nga kuwarto kang balay bangud si Isoy sa papag kang anda gamay nga sala nagaturog kon gabii. Nagluhud si Isoy kag gindab-ut ang sangka karton sa idalum kang papag nga ginaturogan ni Manding na. Ginbuksan na dya kag ginbaluskay ang nahantal nga daan nga mga peryodiko kag magasin. “Seksi nga mga bayi,” hutik ni Isoy samtang madasig ang anang pagbaluskay kang pinanid kang magasin. Daw masaulo run ni Isoy ang mga pangurba kang lawas ka mga modelo kang bayu-pamparigos.
Nasalapuan ni Isoy ang karton kang ginsugu tana kato ni Susing nga mangita kang inugputus ka uga nga ginpakyaw nanda sa taga-Estancia. Likum kay Susing, ginabalik-balikan gali ni Isoy ang mga magasin kon nagaisaranhun lang tana sa balay. Marayu ang panilagan ni Isoy kon ikumparar sa mga kaedad na tungud talagsa man lang tana makapabanwa hay tana pirmi ang ginabilin sa andang balay. Talagsahun man ang ana paglantaw kang sini hay wara run pag-uso ang pagpaguwa kang sini nga libre parehas kauna. May telebisyon run tuod pero mayha man tana magsaka sa balay kang iban. Kag isara pa, ginpaandaman gid tana kang anang tiya nahanungud sa pagpanumbalay para makalantaw lang kang telebisyon.
Gani ang karton sa idalum kang papag ni Manding na Susing daw nangin “balaan” nga butang para kay Isoy. Lubos nga ginaangkun ni Isoy ang dya nga “pagkabalaan” bangud tana lang ang nakamaan ka dya kag ana dya ginabalik-balikan bangud sa pinasahi nga kalipay nga ana mabatyagan kag ginahandum – pinasahi nga kalipay nga madangat man kon kis-a sa paghimas kag paglantaw sa mga munga. Dya tanan kutub nakita na si Mina.
Kar-on ginabaluskay na ang mga magasin kag ginahimutadan ang mga bayi sa litrato – mas guapa pa sanda kay Mina kag makita na pa gani ang iban nga bahin kang anda kalawasan nga wara na pa makita kay Mina, pero lain gid si Mina. Indi mahangpan ni Isoy kon andut wara run ang pinasahi nga kalipay nga ana nabatyagan kato sa kada pagbisita na sa karton. Daw nagluya ang lawas ni Isoy samtang ginahipid na pabalik ang mga magasin pasulud sa karton.
Nagguwa si Isoy kag nagpanilag. Wara gid ti tawo sa karsada. Nabatian na ang matunog nga hambal sa radio. Drama ang ginapamatian pirmi nanday Manding Bidang kag daw bungul tana kon makapatukar. Human run sa ulo ni Isoy kon ano ang ana pagahimuon.
Gin-agtunan na ang andang mga manok sa likud-balay. “Magpakabuut kamo kadya hay may misyon ako,” ang mahinay nga hambal ni Isoy samtang ginatrangkahan na ang gamay nga kudal nga nagalibut sa likud ka balay nanda. Naglusut dayon tana sa kawayanan sa kilid kang andang lote. Nagalingas-lingas tana pero madasig ang ana tikang.
Si Mina ang anang ginapaminsar. Naman-an na nga kon mga alas tres sa hapon, nagaagto si Mina sa bomba sa pagsag-ub kang anang inugparigos. Matawhay ang bomba kon hapon. Ang nakapanglaba sa aga nagahulat run lang kang pagmara kang andang hinalay kag nagapahuway pa sanda sa amo ka dya nga mga inoras.
Nagkuub si Isoy sa kamunsilan nga ginalatagan pirmi kang mga nagapanglaba kag nagpangalihid pa gid tana sa hinantal nga kahoy ni Mal-am Tonyo, ang andang kapitan del baryo. Nakita ni Isoy nga buta run ang surudlan ni Mina kag nagahakwat run dya kang balde paagto sa andang balay. Nagpahimuyung lang si Isoy.
May mga kanipaan sa likud-balay nanday Mina hay may gamay nga sapa. Marapit sa kanipaan ang anda burubanyo nga nahuman parehas man kang kalabanan sa andang sitio. Masami nga sako lang ang dingding ukon karton kag malaka nga sulidap. Kalabanan wara ti atup kag ang iban wara gid gani ti banyo.
Halin sa kamunsilan, nagpangalihid si Isoy paagto sa likud ka balay nanday Mina kag rugto tana nagpuesto sa kanipaan marapit sa banyo. Nanguyus kag daw kinulbaan tana kang nabatian na ang paghirihi ni Mina sa nagasunlug nga limug kang sangka laki. “Si Kardo Balo gali,” sa hunahuna ni Isoy. Nakita na nga si Kardo run ang nagahakwat kang inugparigos ni Mina. Pamatyag ni Isoy daw wara dayon makapitik ang anang dughan kang ginpasugtan ni Mina si Kardo nga magsulud imaw kana sa banyo. Samtang nagapanilag tana sa darwa sa sulud kang banyo, nabatyagan ni Isoy ang pagparanginit kang anang kalawasan. Basa ang naidalum nga bahin kang anang lawas sa pagkuong sa kanipaan pero ang anang naibabaw nagapamalhas.
Gabii. Malinung ang palibut pero si Isoy wara gihapon maturugan. Masaku ang pagpitik kang sintas sa anang hunahuna, daw may pagsunlog nga nagabalik-balik ang mga hitabu kang hapon nga ra. Daw indi makapati si Isoy. Si Mina … kag si Kardo. Daw ginapanuruk pa ni Isoy si Mina nga nagsuksuk kaina kang aga ka anang masilaw kag duag rosas nga bayu. Makasirilaw nga rosas tuod – kag nabatyagan ni Isoy ang amat-amat nga pagpangalapkap kang anang kaugut.
Tuman kalawig kang gabii para kay Isoy. Nagbangon tana. Ginbaliskad na ang anang nagaisaranhun nga ulonan kag nagbatang liwat. Ginpiyung na ang anang mga mata kag gintangday na ang sangka butkun sa anang dahi. Si Kardo kag si Mina … Ang munga. Ginwaslik ni Isoy ang anang alima nga daw gusto na man daad iwaslik ang sa anang hunahuna. Ang anang kaugut indi lang kay Mina natuon kundi pati man sa anang kaugalingun. Ang munga … Pinamalhas si Isoy. Nakabatyag tana kang kahuya kag pagkangil-ad sa anang kaugalingun. Naglisu tana kag magbarikutot. Kaagahun run kag maturogan tana.
Kaagahun. Adlaw kang tyenda gani dulum-dulum pa kag nagbangon si Susing. Nagakaturog pa si Isoy sa anang papag. Nagsindi kang kingki si Susing kag ginbuksan ang pwertahan kang andang kusina. Dumiretso tana sa dapog kag nagdaig kang kalayo para makapabukal kang tubig nga inugtimpla na sa kape. Dayon, gin-agtunan na ang mga munga sa pag-usisa kon may nakaitlog run.
Ang darwa may dyan run pero ang isara daw nagapaluya. Gindab-ut na dya kag ginhikap ang iritlogan kon may paraabuton pa nga itlog. Pero nanguyus tana. May dugu.
“Narcisooo! Abaw, Isoooy! Ang munga ta …”
- Katapusan -
* Ang "Sa Pagtubu kang Tahud" nabalhag sa Ani 19 (Kinaray-a) kang Coordinating Center for Literature of the Cultural Center of the Philippines. Dya ginlikwat sa Ingles ni Glenn Sevilla Mas "Rite of Passage," nga nagdaug kang ikatlo nga padya sa English Full-Length Play, 2004 Don Carlos Palanca Memorial Awards for Literature. I-klick ang butones sa idalum para basahun.
