Sa Kasisidmun
ni Roselyn C. Arnaez-Abuela
Ikarwa nga Padya 2007
Sa Barangay Ikol-ikol, ang adlaw naga amat-amat run ka piyung, kadungan kang paghuni kang mga sirum-sirum sa kahilamunan kag kang mga kikik sa mga kakahuyan. Ang mga manok naga umpisa run ka panangra kang andang mahapunan kag nagabagting run man ang lingganay patimaan kang nagahirapit nga kasisidmun. Maramig-ramig ang pagdupuy-dupuy kang hangin nga ginasautan kang mga dahon kang kahoy sa kabanglidan.
Sa amun balay sa idalum kang mangga sa kilid kang banglid, nagabalik-balik ako sa paglaaw sa akun mga apo sa tarbisanyo. Kasisidmun run, andut wara gyapon sanda nakauli? Sa hinali lang nagbukas ang gawang kag nagapurupundahay saka sa balkon kanday Bulak kag Toto.
“Bisa kami, Lo.”
“Santo iho, Santo iha. Diin kamo naghalin man? Kaina ko pa kamo ginahulat?” ang usisa ko sa mga bata.
“Rugto kanday Popong, Lo. Nagsipal kami panaguay. Ha! Wara gid takun ka agi bantay,” ang padayaw nga sugid ni Toto.
“Ta, hala dasiga nyo. Panghugas run kamo kag maghimus hay mayapon run kita. Pagkatapos yapon, may istorya pa gid ako kaninyo,” ang engganyo ko kananda.
“Tuod, Lo? Sige, sige mahimos run kami. Dalia, Toto! Ang hagad ni Bulak sa anang libayun.
Ako si Tasyo, kag si Bulak kag Toto amo ang akun pinalangga nga mga apo. Kada sirum, pagkatapos yapon kag antis magturog, naandan run nanda nga magpamati kang akun sugidanun.
Pagkatapos yapon, nagpungko ang darwa sa akun tupad.
”Ano to ang istorya mo, Lo, haw?” ang pamangkot ni Toto nga naga hawat-hawat ang ginhawa.
“Ang istorya ko parti sa kama-kama. Ha … ha … uhu! Uhu! (ubo)” kag ginburukuy liwan ako kang akun ubo.
“Kama kama? Aguy, Lolo, daw karadlukan man tana imo ngara …” ang saligbat ni Bulak nga ginatabunan ang uyahun kang palad pero nagagwa man ang mga mata.
“Ang istorya ko parte sa sangka bata nga sirum run wara pa gihapon makauli sa andang balay. Pamati bala kamo. Sangka adlaw …”
“Noy! Nonoy! Uli run! Sirum run dya. Ikug-ung run ang baka mo kag magpahuway!” ang tawag ni Karding kay Nonoy.
Si Karding amo ang tatay ni Nonoy.
“Ay, sa diin tana to si Nonoy man? Naglawig lang to kaina kang baka na …” Kag nasug-alaw ni Karding si Edwin Abno.
“Ti- ti-tiyoy, ma-mayad nga si-sirum. Si-sin-o giginasagap mo?” ang pamangkot ni Edwin kay Karding samtang nagahiriwud ang lawas sa paghambal
“Ay, Toy Edwin, ikaw gali? Nakita mo si Nonoy? Kaina ko pa tana ginasagap.”
“Ah, si-si N-nonoy? D-daw rugto man to ka-kaina nagabantay kang b-baka na. N-naga batang-b-batang sa i- ibabaw kang ka-kahon! Rugto ba-bala sa ta-tadlung kang ma-mangga sa i-inyo lu-lunghasog. Naga- ka-a-kara kanta pa gani t-to ka-kaina.”
“Ti, diin run bala tana nag-agto? Handut nga hasta kadya wara pa gyapon kauli? Basi masug-alaw mo, palihog kuon kana nga mauli run, ha?” pangabay ni Karding kay Edwin.
“H-huud Ti-tiyoy!”
“Salamat gid, Toy.”
Sige panaw kag panawag ni Karding kay Nonoy hasta nga nasug-alaw na si Lagring Laon, ang tsismosa sa andang lugar, nga nagapas-an kang kahoy nga inuggatong.
“Nong Karding, ginasagap mo si Nonoy? Nakita ko tana kaina dyan sa banglid pagpangahoy ko. Ginbangut na ang baka sa puno ka niyog kag magpanaw pauli sa balay nyo. Ugaring may nakita ako nga may nagasunod kana nga darwa ka magagmay nga mga tawo. Daw mal-am man ang isara gani, hay labug run bungut na”, ang sugid ni Lagring nga daw ginapanumdum na gid ang ana nakita.
“Ha? Sin-o nga darwa ka tawo bay ra kag may bungot pa? Basi … basi kon ano run to natabo sa bata ngato man?” daw gaistorya lang sa kaugalingun nga mitlang ni Karding.
Dali-dali na nag-uli si Karding sa andang balay. Ginsugid na ang naman-an na sa anang asawa nga si Mayak.
“Ano? Rugyan sa lunghasog naglawig si Nonoy kang baka?" Gamurudlo gid ang mata ni Mayak sa pagpamangkot.
“Amo man ra hambal ni Edwin Abno,” sabat ni Karding samtang sigi panglaghap kang kon ano ang ginasagap. Dayon nagbuul kang naog si Karding sa sako kag magsindi kang mitsa kag bitbitun panaog sa balay.
“Hoy, Karding! Diin kaw maagto? Anhun mo ang naog kag mitsa nga ria?” usisa ni Mayak.
“Ah, basta! Pabay-i lang ko bala!” Kag madasig nga nagpanaw si Karding, wara bara-balikid.
“Hulata ako! Hoy! Haay, rugto run lang ako gani masagap kay Nonoy sa bantud. Indi ayhan nagpahuway si Nonoy sa kamalig? Rugto sa kamunsilan?” palibog kang ulo ni Mayak.
Dali-dali nga nagpanaw ang mag-asawa sa pagsagap kay Nonoy sa mga nagakalain-lain nga lugar. Si Karding bitbit ang mitsa kag naog, nagdiretso sa lunghasog kag naglibot-libot sa puno kang bahul nga mangga nga nagasinggitan.
“Ibalik nyo ang bata! Kon indi nyo pag-ibalik, sunugon ko dya ang balay nyo! Nakabati kamo? Sunugon ko dya ang balay nyo!”
Kag nagpanihol ang hangin. Ang mga sanga kang mangga naga-uyug kag ang mga kawayan naga-igut kag nagalubyok-lubyok sa unahan ni Karding.
“Indi ninyo ako mapahug! Ibalik nyo ang bata ukon sunugon ko ang balay nyo?!” pamahug nga hambal ni Karding. Gulpi lang nakasandad si Karding. “Uhu! Uhu! Uhu! (ubo). Asus! Kag ginpatidan nyo pa ako? Natulun ko lamang ang maskada ko hay. Uhu! Uhu! Uhu! Pwe!" gindupra na ang ginaum-um nga maskada. "Mauli ako ka dya sa balay! Pag-abot ko rugto nga wara pa gihapon ang bata ko, balikan ta kamo dya. Tandaan nyo! Wara ako nagalahug!"
Kag nagpauli si Karding sa andang balay. Pag-abot na,ginsug-alaw tana ni Mayak.
"Karding! Dalia!”
“Ano ang balita? Nakita run si Nonoy?” ang pamangkot ni Karding nga may paglaum sa anang mga mata.
“Nakita kuno ni Nene sa idalum kang karusa. Nagakaturog!” sugid ni Mayak.
“Paano tana nakasuhot sa idalum kang karusa kag magturog? Bisan gani manok haruson nga makasuhot dyan, bata pa? Indi ayhan ang nakita ni Lagring nga magagmay nga mga tawo amo ang mga kama-kama didto sa lunghasog? Kag insakto gid ang panagupnup ko nga ginsipalan da si Nonoy, di bala? Hadluk da lang ra mawad-an kang balay amo ra nga ginbalik da si Nonoy,” ang sabat ni Karding.
Anda ginhulat nga makabugtaw si Nonoy kag ginpamangkot kang matuod nga natabo.
“Ang matandaan ko lang, nagahinalup run ang adlaw kag ginguyod ko ang baka pauli. Pagkatapos, ginkug-ung ko sa puno kang niyog dyan sa may banglid. Nagapaagto run ako dya sa balay pero may nagasunod kanakun nga darwa ka bata. Ginhagad nanda ako magsipal. Nagtawas man ako kananda,” ang saysay ni Nonoy.
“Paano ikaw nakasuhot kag magturog sa idalum kang karusa?" padayun nga pamangkot ni Karding.
“Ambay, wara ako kamaan,” sabat ni Nonoy.
"Nanamian siguro sanda kanimo, amo ra nga ginsipalan da ikaw. Mayad gani hay ginbalik kaw nanda. Kon wara, basi kon gindara run timo sa andang ginharian sa idalum kang lupa,” ang paathag ni Karding.
“Hay, salamat sa Diyos! Gin-ubayan pa gid man ikaw kang imo Anghel de la Gwardya. Amo ra nga sa sunod gani, Noy, timprano mo pa ibangut ang baka ta, ha? Pagkamaan mo nga dali lamang magsalup ang adlaw, mauli kaw run,” ang pahanumdum ni Mayak kay Nonoy.
Nakita gid man kang mga ginikanan na si Nonoy. Umpisa kato, timprano pa ginabangut ni Nonoy ang andang baka sa turil sa andang balay antis ang kasisidmun.
“Lolo, may kama-kama pa hasta tulad?” ang pamangkot ni Bulak.
“Ginapatihan nga duro ang mga idalmunun ang nagagwa sa paghingalup kang adlaw. Kon kasisidmun gani, bukut lang kama-kama ang nagagwa kondi pati man mga kapre, tayhu, kag iba pa nga engkanto sa binit-binit. Gani kamo, dapat sa balay run antis maghingalup ang adlaw” ang paandam ko sa mga bata.
“Ay, si Lolo man tana ginapahug pa kami. Nahadlukan lamang takun hay,” ang hambal ni Bulak nga ginadukduk ang kaugalingun sa tupad ko.
“Man-an nyo, mas delikado kadya nga panahon. Indi lang kama-kama kag iba pa nga mga engkanto ang nagagwa sa kasisidmun. May mga malain nga mga taho parehas kang mga kriminal, takawan, reypist, kag adik sa druga. Wara ti pili nga biktimahun, bata, mal-am, bayi ukon laki. Mas delikado nga masiruman kamo sa dalanun. Gani, kinahanglan nga mag-andam gid kamo. Ti, naintindihan nyo ako? Mapasirum pa kamo kon mag-uli sa balay?” ang pasintud ko kananda dara pahug.
“Indi run, Lo, eh. Basi kon pakitaan pa bala kami haw, hadluk takun,” sabat ni Toto, dayon pasabak kanakun.
"Ha! Ha Ha! Mayad hay nabuul nyo ang liksyon.”
Antis maghingalup ang adlaw sa pag-abot kang kasisidmun, dapat ang mga bata sa sulud run kang andang balay.
- Katapusan -
* Litrato: http://cnx.org/content/m18856/latest/005_maths_4.jpg.
