Ang Pagpamalaye
ni Maria Milagros Geremia-Lachica

Mga Karakter:
Segunda (“Gunda”) Alcosaba, balo, mga 50 anyos, nagapanag-iya kang malapad nga uma.
Sixto “Itok” Francisco, 35 anyos, mangunguma nga may kalupaan tambi ka lupa ni Gunda.
Candelaria “Candeling” Alcosaba, 30 anyos, bata ni Gunda, mangunguma man, nagahulat pangaluyagan.

(Sa sala kang balay ni Gunda.  Mabatian ang pagpanuktok.)

Itok:  (  limug lang mabatian)Tagbalay, tagbalay….

Gunda:  (Laaw sa bintana)  Ay sus, ikaw man lang gali, Itok.   Dali, saka.

Itok: Mayad nga hapon, Manding Gunda (buul na anang kalo).

Gunda:  Mayad man nga hapon kanimo.  Nakadalang kaw ha?  Ti kamusta?

Itok:  Sa kalooy kang Makaako, mayad man a.  Ti ikaw?

Gunda:  A ti, amo dya e.  Pungku anay. (pungko sanda, turuk si Gunda kay Itok)   Abuu, andut- naka-long sleeve kaw kag nakatakong haw? (tudlo na sapatos ni Itok) ano may agtonan kaw nga punsyon?

Itok:  Wara a.  Ikaw ang tuyo ko, Manding Gunda.

Gunda:  Pero andut nga naka-long sleeve gid garing timo?  Bukun man dya ti Domingo?

Itok:  Man-an mo, amo dya ay (medyo dalum ginhawa).  Nag-agto ako rugya kanimo hay may pangayuon daad ako.  Halin kauna, dungug ko ang mangayo kanimo kang pabor kag halin man kauna -  (igham kag ubo gamay) Pasensya kaw lang ha, ginakunyag abi ako mong.  Mayad siguro (igham liwan) mainum anay ako ka tubig.  Palihog lang. (Guwa si Gunda kag may dara nga sangka baso nga tubig pagbalik).

Gunda: (kumod-kumod ) Mangutang ruman siguro dya ay.  Indi ko pagpautangun.  (Balikdun si Itok) Ti ano ang akun sarang mabulig, Itok?

Itok:  Man-an mo Gunda, amo dya ay Segunda, Manding Gunda – aw a, ay maan, daw sa mayha raad ako kadya pero hay rugya run gid man ako – ang buut ko hambalun- ikaw lang gid ang makabulig kanakun bisan pa nga daw indi ako angay kag daw sa wara gid ako daad it diretso nga magpangabay kadya kanimo...

Gunda:  Ay paghinugay run ka palibot-libot kag padapyos-dapyos pa.  Diretsuha run lang bala sugid mo.

Itok:  Huud, dali lang. (igham) Amo dya ay – nag-agto ako rugya hay malyag takun sa daraga mo nga si Candeling kag gusto ko tana pangasaw-un!

Gunda: (Nalipay gid) Anghel ikaw nga nagkunsad, Itok!  Abi liwata hay daw wara ako kabati haw.

Itok:  Dungug ko ang pagpangabay –

Gunda: (saligbat) Sus, nasadyahan gid ako, Itok.  (Haksun si Itok) Buhay run akun handum kadya. (pahid ka luha kuno abi) Ginakabig ko ikaw nga daw akun man bata.  Kabay nga kaluuyan ikaw ka Diyos.  Pero dyanay kaw, andut nga daw bal-a man takun ka tindug rugya man?  Naudum ako sa kalipay, naudum gid, Itok.  Tawgun ko anay si Candeling –

Itok:  Ti, ano bala, makasarig ayhan ako nga batunon ni Candeling ang akun ginapangayu?

Gunda:  Ay sus, kamayad kanimo nga tawo, amo ra postura mo (turuk kay Itok halin sa ulo panaog) indi na ikaw pagbatunon?! Anay kaw …(Guwa)

Itok: (Atubang sa nagaturuk) Ay ano man, daw sa ginakurum takun haw.  Ano man ramig gid man?  Haay…. mayad gid nga maplastar ko run dya.  Hay kon magsagi pa timo ka padalum ka pinsar mo mag maghulat sa ginatawag nga true lab, ay mawad-an gid timo.  Tutal, mayad man mag-atipan sa sulud-balay si Candeling, indi gid man tama ka raw-ay kag nakalapak sa Grade 6.  Ti, ano pa ang pangitaun ko?  Abaw a, nagabagrong ang talinga ko sa kakunyag ba (inum ka tubig).  Indi mahimo nga indi ako makapangasawa.  Una, treynta-i-singko anyos run ako.  Ikarwa, kinahanglan ko ang mayad nga manogsagod.  Maluya kuno ang akun korason.  Tam-an kanakun ka sensitibo.  Ang indi ko maagwantahan amo ang panurog ko.  Bag-o lang ako mapirungan, mabatyagan ko ang pagngut-ngut sa akun nawala nga kilidnga nagasabat sa akun nawala nga abaga pasaka sa ulo.  Ay, mayad run dya guro ko may hulid run ako. (sulud si Candeling)

Candeling:  Ay, ikaw man lang gali.  Kuon ni Nanay may manogdarawat ka paray.  Mayad nga hapon, ‘To Itok.

Itok:  Mayad man nga hapon, Inday Candeling.

Candeling:  Pasensyaha lang ako hay wara ako kailis.  Rugto ako maghalin sa taramnan.  ‘Ba, buhay man kag kapamasyar kaw rugya haw.  Pungko ta.  (pungko sanda darwa) Ti ano bay pamahawun mo?

Itok:  Sige, salamat lang.  Bag-o lang ako kaigma.

Candeling:  Haay…mayad lang nag-init run kadya ba.  Kahapon wara kami kapagarab hay tam-an gid ang uran.  Ti imo, nakaani kaw run?  Pigado gid siguro kadya nga cropping.  Anay kaw b’la, nakailis kaw haw?  Ano, mamaninoy kaw?  Daw gwapo gid kaw kadya haw?

Itok: (nakunyag) Man-an mo ‘Day Candeling, amo dya ay.  Pamati hay sugidan ko ikaw.  Manguyus kaw siguro kag basi maugut man pero (balikid sa nagaturuk) – daw ramig haw….

Candeling:  Ano haw?....ano?

Itok:  Dasigun ko lang dya.  Inday Candeling, halin kang gamay kita, kilalahay run ang atun pamilya.  Ang tiyo ko kag tiya nga nagsagod kanakun kag nagpaeredar kang mga kalupaan ko nga dya may bahul gid nga pagtahud kay anhing tatay mo nga to kag kay nanay mo.   Ang mga Alcosaba kag mga Francisco, halin kauna suud gid nga nagaamigohay.  Kapin pa hay ang akun lupa tambi lang ka inyo man.  Kon madumduman mo, ang akun banglid tambi kang kapihan mo.

Candeling:  Pasensyaha ako kon sala ang nabatian mo pero naghambal ikaw – akun banglid – daw sakup pa man ra ka amun?

Itok:  Ay, iwan-iwan timo man, ‘Day Deling.  Amun tana ria banglid.

Candeling: A ti, bag-ong balita kanakun ria.  Tungud sa ano abi nga nangin imo ria hay amun pa ria dyan?

Itok:  Tungud sa ano?  Ay, Inday Candelaria Alcosaba, halin nga natubuan ako ka pinsar, amun ria ang banglid.

Candeling:  Pasensyaha lang ako,Sixto Francsico, pero butig ria.

Itok:  Pamati bala anay, Candelaria Alcosaba.  Ang nasambit nga banglid ginaagawan gid man kauna pero nakamaan ang tanan nga amun ria.  Man-an mo, ang lola ka tiya ko nga to nagpasugot kauna nga ang tinawo ni apoy mo sarang makapatindug ka balay sa banglid nga wara’t renta.  Ti kwarinta anyos nga istar ka mga obreros ni apoy mo, wara gid pagsukta ka renta kang apoy ka tiya ko.  Ugaring sa urihi ---

Candeling:  Sala ria.  Si Apoy nakamaan nga ang anda’ng parte hasta rugtos a ubus sa kanipaan rapit.  Amo ria nga nasakup ang banglid.

Itok:  Ipakita ko bala ang mga papeles, Candelaria Alcosaba.

Candeling:  Basi galangu-langu lang ikaw, Sixto Francisco.  Sa sulud kang mga darwa ka gatos ka tuig, kami ang nagapanag-iya kang banglid nga ria.  Kadya lang takun nakabati nga imo ria.  Kunsabagay, pira gid abi ang bili kang banglid nga ria pero ang ginainitan ko lang nga daw wara run ti hustisya kon angkunun mo ang bukut ti imo.

Itok:  Pamati bala anay, patapusa ako ka hambal.  Ang obreros ni apoy mo ginpaistar ka lola kang tiya ko ---

Candeling:  A maan!  Lola, tiya! Wara takun ti labut ka ria basta amun ang banglid!

Itok:  Akun ria. Paathagan ta pa gid ikaw –

Candeling: (saligbat) Bisan darwa pa ka adlaw ang paathag mo, bisan pira pa ka long-sleeve isuksok mo, amun ria ang banglid!  Amun!

Itok:  Ay, Candeling Alcosaba, wara ako gakinahanglan kang banglid.  Ang akun lang tana ang prinsipyo bala haw.  Kon masugot kaw, batuna ria nga banglid bilang regalo ko kanimo.

Candeling:  Ano-ano timo man, Sixto Francisco.  Wara gid timo ti deber nga magtugru-tugru ka banglid nga ria hay bukun ria ti imo.  ‘Baw, mayad ang amun pagtratar kanimo bilang amigo kag iningud.  Nadumduman mo nga kang nagligad nga tuig, ginpahuram kabay namun kanimo ang amun treser bisan kinahanglan man namun daad.  Tapos kadya, daw makawat run ang pagdumdum mo kanamun!  Sa pagkamatuod lang –

Itok: (saligbat) Kon amo, ako pa gali ang makawat?!  Ay sus, basi malintian ‘kaw (dayon dakup kang baso kag mag-inum kag magsinggit)  Akun ang banglid!

Candeling:  (taas man limug)  Hoy, kon malyag kaw mag-eskandalo, rugto lang himua sa balay mo!

Itok:  Ay, kon laki lang kaw kag wara lang ako pag-abuta kang sakit ko sa korason, makatiraw ‘kaw gid p’ro.  Akun ang banglid!

Candeling:  Amun!

Gunda:  (Gulpi guwa kag magsinggit man) Akun!  Ano ang ginawangal na kadya?

Candeling:  Hamakun mo r’a Nay, ana kuno ang banglid natun!

Gunda:  Ay, Ontoy Itok, amun kabay tana ria parte.  Siguro nalipat ikaw nga may kaso pa kabay ang banglid nga ria, amo ra nga indi man kasukot si apoy mo sa mga obreros ni apoy ko.  Wara mo haw makita ang mapa?

Itok:  May mga papeles ako nga makapamatuod.

Gunda:  Ay, indi run ‘To…

Itok:  (singgit) A, himuon ko gid ang tanan!

Gunda:  Ay, ay, ay indi mo gani ako pagsiri-singgitan ha.  Mas gurang takun kanimo.  Dapat magtahud kaw kanakun.

Itok:  Ano panumdum mo kanakun hangag?  Dumdum mo, mahipus lang ako sa binit nga ginaagaw mo lupa ko – ay Segunda Alcosaba!  Manug-agaw ka lupa!  Kitaay ‘ta garing sa korte!

Gunda:  Korte gali ha – sigi … Amo gid man kamo ka ria nga magpamilya.  Pirmi lang gapangita ka gamo!

Itok:  Indi gani pag-umida ang pamilya ko ha.  Dungganun nga pamilya ang mga Francisco.  Wara gid makasuhan – lain ka tiyo mo nga na-estapa.

Gunda:  Ang pamilya Francisco mga omang-omang!

Candeling:  Tanan sanda!

Gunda:  Si lola mo nga may tiriring kag ang tiya mo nga si Maming ginpikot na man lang bana na kato.

Itok:  Si nanay mo tana kuyapun! (kaptan na dughan na) Aguy, sakit dughan ko.  Daw mabuka ulo ko!  Tubig!

Gunda:  Si tatay mo tana nga to, sungak-sungak sa punsyonan!

Candeling:  Mga tiya mo tsismosa!

Itok:  Kag ikaw intrigera!  Aguy, ang korason ko…. Hoy, duro kamaan nga namakal si Tiyo mo Manuel ka boto kang nagligad nga eleksyon!  Perdi pa!  Aguy, gaparanulum panuruk ko!  Diin run kalo ko man?

Candeling:  Butigun!  Tikalun!

Itok: Ang kalo ko – aguy, ang dughan ko!  Diin run ang gawang --- daw mapatay ako ---  (hinay agto rapit sa pwertahan)

Gunda:  (Gasunod kay Itok) Hala, panaw!  Indi run kaw magbalik-balik rugya!

Candeling:  (Gasunod sa likod ni nanay na) Sigi, kitaay lang ta garing sa korte!  Lantawun ta . . . . (Maluya kag daw gapanglubaybay si Itok paguwa).

Gunda: Ang panulay!

Candeling:  Ang wara’t pulos nga bal-a nga ra.  Mang-agaw pa ka lupa.

Gunda:  Ang hangag, kag mangisug pa mag-agto rugya hay malisensya kuno nga pangasaw-un na ikaw!

Candeling:  Ano!  Pangasaw-un na ako!

Gunda: Ay huud, amo to raad agto na rugya.

Candeling:  Ti wara gid timo dayon nagkuon Nay haw?!

Gunda:  Ay, amo to nga naka-long sleeve!  Kaluluoy man nga hangag!

Candeling:  ‘Baw, may namalyag run daad kanakun Nay kag gin-away mo pa!  Pabalika rugya! (pungko kag magwangal), dalia…pabalika rugya, Nay…abaw, daw  malunod ako… (daw natagban ka buut).

Gunda:  Sin-o pabalikun?  Hoy, naano kaw?  Abaw, dimalas gid ako!  Wara’t swerte gid!  Mayad siguro lab-on ko lawas ko, indi gani bitayun!

Candeling:  Daw mapatay ako, pabalika tana! -  Si Itok!

Gunda:  Yawa! Hinugay ka wangal! (dali-dali guwa kag magbalik burubway).  Mabalik ang sigbin!  Ay budlay gid kon may daraga ‘kaw… Ay, daw gutrun ko puwak ko a.  Ginbais kag gin-insultohan ta ang tawo kag ginpalayas pa gid, sunod pabalikun man lang gali!

Candeling:  Ikaw abi Nay, gin-insultohan mo tana.  Wara to daad mag-uli---

Gunda:  Ta, ako pa ang basula dyan.  Kon manginmatay gani ako, ikaw gid ang barasulon. (tuhaw si Itok sa pwerta)  Dyan run ang hangag!  Ta, ikaw istorya ka na. (Guwa si Gunda)

Itok:  Grabe ang sakit sa dughan kag kilid ko.

Candeling:  Pasayluha gid kami, ‘To Itok.  Nadumduman ko run, imo gid man gali ang banglid.

Itok:  Grabe ang kuba-kuba ka dughan ko. (pungko sanda) Nagsala kita.  Ang banglid ko --- anay, gakudug lasi ko.  Ang banglid indi gid man importante.  Mas importante ang prinsipyo.

Candeling:  Amo gid, prinsipyo.  Lain lang istoryahan ta a.  (balikid sa kilid) ano kadya mag-umpisa man…(tubang liwan kay Itok)  Ti ano, maentra ‘kaw sa derby?

Itok:  Huud daad, Inday Candeling, garing hay daw gasiburo ang greenan ko.  Kampyon kabay ria pag-derby sa Sibalom.  Sus, mahal ka ra bayad ko sa taga-Villa nga breeder kuno ni Mitra.

Candeling:  Pero mas kampyon siguro ang kay Nanay nga pulahan.  Wara garing sanda ka-engkwentrohanay  kang greenan mo mong.  Mas bilib ako sa pulahan.  Ginbaklan ra ni Nanay kang pollen bee nga vitamins.

Itok:  Ay, wara-wara tana ang pulahan ninyo nga ra sa greenan ko.  Ginataw-an ko run ra kang Squalene – sus marahalun tana ka ra vitamins na kag may ---

Candeling:  Amo ra garing budlay kanimo Itok Francisco hay indi kaw gid magpalupu sa istorya.  Kaina, gin-angkun mo man ang banglid nga imo.  Kadya liwan, mas nami pa gid ang greenan mo sa pulahan namun.  Pero sa pormal nga istorya, (pahambog) nakaagi run tana ra dara ni Nanay kasarang tuig sa Jaro derby mong.  Imo, Sibalom pa lang gani, siburo run.  Kundi pigaw!

Itok:  Ay sus, mal-it run gali tana ang pulahan ninyo e. Retirable run gali . . . aguy, daw gasaku run gid kuba-kuba ka dughan ko.

Candeling:  Ta, insultohi liwan manok namun ay!

Itok:  Ti tuod gid man.  Indi mo lang pag-akuon nga mapyerdi ang pulahan ninyo sa greenan ko.

Candeling:  Indi takun magpasugot! (sulud si Gunda)

Gunda:  Ti, umpisa liwan dya?

Itok:  May pamangkot lang ako, Segunda Alcosaba.  Nadara mo gid man ang pulahan mo sa Jaro derby?

Candeling:  Ano panumdum mo kanakun, butigun parehas kanimo?

Gunda:  Ti kon nadara gid man, maano kaw gid?

Itok:  Pasensyaha lang ninyo ako, nagadasig ang kuba-kuba ka dughan ko --- aguy, daw bombo.

Candeling:  Ay, kon pareho kanimo nga masakitun gali, indi angay nga magsagi ka lagaw kag magparapamulang.  Mahina gali…

Itok:  Wara timo ti labut karia hay akun man ria kwarta.

Gunda:  Daw sa agi kaw – (sumbadun na si Itok)  Aguy. Sakit dughan ko, kilid ko…

Itok:  Hipus run kamo, aguy, daw magisi dughan ko --- ang abaga ko … mapatay run siguro ako . . . . doktor! (nahugsoy si Itok sa purungkuan).

Candeling: Ay, maluya gid man . . .  ay naano ra man?  (singgit)  Sixto Francisco! Patay run!

Itok: (maluya) Lain gid pamatyag, indi ako kaginhawa!

Candeling:  (ginabuklas-buklas na ang butkun ni Itok) Abaw, ano ginhimo ta, Nay, napatay si Itok!  Doktor!  Doktor!

Gunda:  Sin-o napatay? (turuk kay Itok nga daw wara’t animo run) A patay gid. . .  ay sus Ginuo!  Paimna ka tubig!  Inum, Itok! (kaput ka baso nga may tubig) Indi run gali mag-inum hay patay run!  Abaw, ano man dya man?  Andut nga wara dayon ako nagpanginmatay man?  Diin ang kutsilyo?  Ang binangon?  (Hulag si Itok)  Ay salamat, buhi!  Inum! (inum si Itok)

Itok: Diin ako, naano ako?

Candeling:  Hay salamat, nabuhi!

Gunda:  Dali, pakasal run kamo.  Malyag run si Candeling ko!  (ginkaptan na kag tambihun ang mga palad ni Itok kag Candeling) Sugot tana! Dali hay mapakalinung ako.

Itok: (tindug) Ano dya?

Gunda:  Malyag run si Candeling kanimo.  Ti ano pa – dakpa run kag hagki – mga panulay!

Candeling:  Huud, ‘To Itok, malyag ako!

Gunda:  Hagki run!

Itok:  Sin-o? (Haksun ni Candeling kag nagharkanay sanda)  E, nami gali --- sus pasensya lang kamo.  Andut, nag-ano kita haw?  Ay huud gali --- ang akun korason --- baw, nalipay gid ako, Candeling Alcosaba!

Candeling:  Ako man, Itok Francisco, pero mapati kaw nga mapyerdi ang greenan mo sa pulahan namun?

Itok:  Amo ria ang indi ko gid mabaton, Candelaria!

Gunda:  Ta, umpisa liwan kamo dyan . . .   maan, manuba kita!

- Katapusan -

---

* Ang "Pagpamalaye" ginlikwat sa Kinaray-a halin sa "The Proposal" ni Anton Chekov.