Andut Ginligaw si Madalig Kamalig
ni Jesus C. Insilada
Ikarwa nga Padya
Mabug-at ang baratyagun ni Madalig Kamalig samtang ginahakwat kang mapurus nga mga manogligaw. Indi na mapunggan nga magkinusamud kag magkinurisung. Andut kinahanglan pa tana nga ligawun?
Mabatian na ang hinuringhuring kang mga kawayan nga anda maagyan.
“Manami run daad ang plastar ni Madalig Kamalig,” muno ni Butung Dalusan.
“Nagatungtong tana sa alimpudwan ka bungyod. Tana ang rayna ka malaka nga pamalay dya sa Sityo Tuyung,” sugpon ni Kawayan-Buntiraw.
“Nagaatubang tana sa sidlangan. May dara dya nga swirti. Tana ang una nga ginaulit kang kaagahun, gani bilog nga adlaw ang ana pagyuhum,” saligbat ni Bulu.
“Andut kinahanglan pa ikaw nga ligawun?” nagaranug nga pamangkot nanda tanan.
“Salamat.” Amo dya nga tinaga ang ana nabungat. Wara tana ti matugro nga sabat. “Salamat,” sulit na pa. “Kang nagtalang dya sa Sityo Tuyung si Bagyo Yolanda, wara ako ginpabay-an ka mga puno kang kawayan sa bungyod. Ginputos nanda ako ka anda mga layon, mga siit, kag mga dahon gani wara ako natindakan ka bagyo panaog sa bungyod.
“Paalam!” durungan nga singgit ka mga puno kang kawayan nga dugang nga nagpabug-at ka ana baratyagun.
Nagpadayon panaw ang mga manogligaw. Nalubsan nanda ang malapad nga kasagingan. Nalubsan pa gid nanda ang kakugnan. Dason, nadangat nanda ang kamanggahan.
“Mapundo ta anay,” singgit ni Tatay Igaw dayon tagub ka ana binangon. Nagapanggahit tana ka matag-as nga mga hilamon, mga tigbaw, kag magagmay nga kahoy sa binit ka dalan, agud mahulas ang pagtikang ka mga manogligaw.
Ginpatindug ka mga manogligaw si Madalig Kamalig sa ingud ka magapa nga puno ka mangga.
“Diin nanda ikaw dar-un, Madalig Kamalig?” hani kana ni Daragku Mangga sa maaslum nga tono ka ana limug.
“Wara ako kamaan. Rugto basi sa patag,” sabat na nga ginturuk ang mga manogligaw nga nagapinungko sa nagaurulbo nga mga gamot ka mangga. Sa anda pagpahuway, nagpamahaw sanda ka ibos kag naghigup ka mainit nga taho. Si Ditas Laon nga libayun ka nagapaligaw ang naghanda ka dyang pamahaw ka mga manogligaw.
“Ikaw gid pirmi ang ginatangra ko rugto sa bungyod. Sa sobra ko nga tangra kag sa paghandum nga matupungan ang kataas ka imo nahamtangan, ako run ang pinakamataas nga mangga dya sa kilid ka dalan. Masubu lang ugaring nga bakanti run tulad ang alimpudwan ka bungyod. Wara run ikaw rugto nga pirmi lang nagayuhum turukun. Nasubuan gid ako sa imo pagbiya,” pautwas ni Daragku Mangga kang ana kasubu.
“Kon nasakitan ang binayaan, mas masakit para sa nagabiya,” sabat ni Madalig Kamalig. “Mas masakit para kanakun nga nabilin sa alimpudwan ka bungyod ang akun palayas. Indi ko run makita liwan ang nabilin nga darapugan. Nagawawaw kaina kang bayaan ko ang akun tambi. Nagalangut daad ang kalag ka kurungan ka mga manok nga magsunod ugaring indi pwidi.”
Husto lang mag-ulung-ulung si Daragku Mangga.
“Paalam,” singgit ni Madalig Kamalig.
“Paalam. Indi kaw gid namun malipatan.” Ginkumpas ni Daragku Mangga ang ana mga sanga sa hangin sa pagpaalam.
Ginhakwat tana liwan kang mapurus nga kalalakihan. Sa pira ka bisis nga tukad-dulhog sa mga bungyod, sa indi maisip nga pagliko sa mga dalanun, kag sa indi maibitar nga pag-atras-abanti, nagakiwi run tana. Nagayambi nga nagakurisung tana kon turukun.
Nag-urulung-ulung ang mga puno ka niyog nga maagyan. Nagapamangkutanay sanda kon andut kinahanglan pa ligawun si Madalig Kamalig. Kang tuya pa tana sa alimpudwan ka bungyod, sa pagkadalig ka ralantawun sa ana palibot. Sa ana likudan, nagabundak ang mataas nga busay. Sa nawala nga bahin, makita ang malapad nga kanyugan. Sa natuo ruman, makita ang nagapamiraho nga kamaisan. Sa ubus, malagtum sa pagtubo ang kaparayan.
Nagpadayon ang pagligaw kay Madalig Kamalig asta naagyan nanda ang mal-am nga puno ka apitong sa pangpang ka suba.
“Mahangpan ko kon andut kinahanglan ligawun ang balay halin sa manaba nga pangpang ka suba paagto sa pukatod sa oras kang pagbaha. Mahangpan ko kon andut halinun ang kamalig halin sa nagakatiphag run nga kaingin paagto sa bag-ong pundar nga kaingin. Mahangpan ko kon andut ligawun ang balay parayu sa nagagutuk nga katiringban dara ang plano nga makasagod kang kahayupan. Pay dya nga pagligaw kay Madalig Kamalig, indi ko mahangpan,” kumod ni Mal-am Apitong nga nagatubo sa mataas nga pangpang samtang ginaturuk si Madalig Kamalig nga ginapatabok kang mapurus nga mga manogligaw.
Indi maisip ni Madalig Kamalig kon makapira run sanda magtabok sa suba. Indi na man maisip kon makapira na pamangkuton ang kaugalingun kon andut kinahanglan pa tana nga ligawun. Mangilala ruman tana kang dyan sa ana palibot. Indi tana makasaho mag-ingud sa bag-o nga mga balay. Daw indi tana makaginhawa sa tunga ka nagaginutuk nga mga pamalay. Sara pa, namayha tana mag-ingud sa mga balay nga human sa bato kag may atup nga sinas. Piho gid, indi run tana ang rayna ka mga balay sa lugar nga pagadar-an kana.
“Rapit run lang kita,” singgit ni Tatay Igaw nga samtang nagaikit nga nagaikit ang mga pamalay, mas nagapagsik nga nagapagsik.
Katapusan nanda nga pahuway sa ingud ka hurulatan-pasirungan sa dulunan ka Sityo Takasan kag Sityo Patag.
“Sa diin pa kamo naghalin? Sa diin kamo maagto?” kapid nga pamangkot ni Sirung Hurulatan nga sa tono ka ana pamangkot, wara na ginapaabot nga ang sangka kamalig ligawun halin sa bukid padulhog sa patag. Sa ana pinsar, indi run uso ang kamalig dya sa Sityo Patag. Uso run dya ang balay nga simintado kag may atup nga sinas. Kon sabagay, pinsar na, uso lang dya para sa mga makasarang. Paano tana ang mga imol nga wara pa inogpatindug ka hanggud kag mapag-un nga balay?
“Sa Sityo Tuyung kami naghalin. Wara ako kamaan kon sa diin nanda ako dar-un,” kapid man nga sabat ni Madalig Kamalig nga tulad nasaw-ahan run tawgun nga madalig.
“Sigi, diritso. Kabay sa pagadar-an kanimo, masapwan mo ang sabat andut kinahanglan ikaw nga dar-un rugto,” paghingapus ni Sirung Hurulatan nga mas matam-is ang pag-abiabi sa bag-ong panaog nga mga nagasakay sa barko nga taga-Sityo Patag.
Ginbalikid ni Madalig Kamalig sanday Nonoy Roy kag Toto Dan nga nagasakay sa karosa nga ginaguyod kang karbaw nga si Bakiya. Ang ginapungkuan nanda mga sako ka bugas kag napupo nga mais. Sa kilid kang karosa, nagakabit ang nahigtan nga mga manok. Amo lang dya ang madara nanda nga mga hayup. Nabilin sa Sityo Tuyung ang anda mga baboy, mga kanding, kag mga baka. Naghandum tana nga makasakay kag makaobra man sa barko sanday Nonoy Roy kag Toto Dan agud sa anda pag-uli halin sa lawud, indi lang si Sirung Hurulatan ang matam-is nga mag-abiabi kananda kondi ang bilog nga Sityo Patag. Handum na man lang dya para sa darwa ka bata. Sanda gihapon ang masunod kon ano ang anda handum sa kabuhi. Bisan ang anda nagtaliwan nga si Nanay Pansay wara ti nabungat kon ano ang gusto nga propisyon para sa mga bata. Basta ang marahalun, suno sa anda Nanay Pansay, makatapos sanda sa anda pagtuon kag mangin mapuslanun sanda nga katapo kang katiringban sa urihi. Andut nahangpan dya ka ana mga bata nga kang ana bayaan, apat ka tuig pa lang ang subang kag darwa pa lang ka tuig ang agot?
Nasubuan si Madalig Kamalig kang nadumduman na nga nag-untat sa pagtuon si Nonoy Roy. Tama abi ka rayu ka iskwilahan halin sa Sityo Tuyung. Makatalagam kana magpanaw nga isahanun, kapin pa kon maabtan ka gabii sa dalan. Nakulbaan gid si Tatay Igaw kon maabtan tana ka baha sa suba.
Sa likuan, namangkot si Madalig Kamalig sa posti ka sulo kon may ano sa unhan, andut magahud kag masadya ang tanan.
“Amo ria ang sintro ka Sityo Patag,” sabat ni Maanyag Kasanag nga duro ang mga bugto nga nagairidas sa kilid ka dalan.
Nagtangotango si Madalig Kamalig. Napinsar na nga basi gusto ni Igaw nga dya sa patag maistar hay dya ang tanan nga kasulhay. May kuryinti dya tana. Marapit sa plasa. May mabaklan nga tinda. Marapit sa simbahan. May hospital nga madalaganan sa tion ka ital-ital sa ikamayad-lawas.
“Dya run kita,” singgit ni Tatay Igaw nga ang ana matam-is nga yuhum wara pagtahaw.
Nakabatyag tana kang kaimon kang nadumduman na nga basi gusto ka ana balo nga agalun nga dya maistar sa patag agud makakita ka bag-o nga asawa. Saksi tana kon daw ano kabudlay nga magtindug nga tatay kag nanay sa darwa ka bata. Indi na pa mapat-ud kon amo gid man dya ang rason andut kinahanglan gid tana nga ligawun.
Amat-amat tana nga ginbutang sa lupa kang mapurus nga mga manogligaw. Ginbugsok tana sa purupukatud nga baralayan. Indi tama ka taas ang ana nahamtangan. Indi tama ka sangkad ang ugsadan. Indi na malikawan nga ikumparar ang ana ginhalinan nga lugar sa bag-o na nga ginaplastaran. Ano ang rason andut kinahanglan tana ligawun dya sa patag?
“Malipayun nga pag-abot,” malulo nga bugno kana ni Dungganun Buruthuan.
“Salamat sa imo matam-is nga pag-abiabi. Ako si Madalig Kamalig. Nagaistar kanakun ang sangka balo nga tatay nga may darwa ka bata nga lunsay laki,” pakilala na sa ana kaugalingun.
“Ginakalipay ko gid nga sa pagbukas ka klasi, may darwa ruman nga madugang sa kabataan nga ginatudluan dya agud mag-aram, mangin mayad ang pagbinatasan, kag agud ang anda handum sa kabuhi matuman.” Nagaawas-awas ang kalipay ni Dungganun Buruthuan sa pagpanugid.
“Ay, amo dya gali ang hanggud nga rasun andut kinahanglan ako nga ligawun halin sa Sityo Tuyung padulhog dya sa Sityo Patag. Mayad hay indi run mabudlayan sa pagtukad-dulhog si Nonoy Roy. Indi run tana magpalta ukon mag-untat sa pag-iskwila. Imaw run sanda ka ana libayun maiskwila hay manogtapak run sa una nga halintang si Toto Dan.” Indi maghuraw ang pagyuhum ni Madalig Kamalig sa ana natukiban.
“Darayawun ang anda tatay nga ginabaylo ang pangabuhian sa Sityo Tuyung para sa pagtuon ka ana mga bata,” malipayun nga tambing ni Dungganun Buruthuan.
Matapos mapatindug sa bag-o nga baralayan si Madalig Kamalig, nagkirinaun run ang mapurus nga mga manogligaw. Kaangay may silibrasyon sa kamalig. Mahamot ang kan-un nga gindaplian ka tinola nga manok nga minunggohan kag inubadan.
Makita sanday Nonoy Roy, Toto Dan, kag Tatay Igaw nga nagalaaw sa maligwa nga bintana. Ginabukad ka magurang ang ana libro nga ginatamdan ka libayun. Ginapugo sanda ka anda tatay sa masangkad na nga mga butkun.
Sa panuruk ni Dungganun Buruthuan, mas nagdalig pa gid ang bag-ong ligaw nga kamalig nga nagbalik ang tama ka tam-is nga yuhum.
- Katapusan -