Ang Sambangi nga Sinilas
ni Bryan A. Adato
Ang bolan sa gwa masanag. Mabatyagan ang pagdapya ka maramig nga hangin bangud marapit ang kamalig ni Lolo Eping sa soba. Ang solo nga nagasadlab ginapalibotan ka mga sapatsapat nga nagalinupadlupad. Sa marayu, makita ang pono ka dapdap nga pono ka iput-iput, daw Chrismas lights sa Christmas Tree.
Kada toig, ogali ka anda pamilya ang magtiriripon, may iba nga halin pa sa syodad, may halin sa Cebu, Iloilo, kag Manila, piro sa Antique pirmi ginahiwat ang dya pagtiriripon bangud nga dya naghalin ang pinakaolang ka anda pamilya. Paborito ka tanan nga ipaliwatliwat kay Lolo Eping ang sangka istorya – istorya nga ginbahulan run ka tanan, mga tatay man okon nanay ka mga apo nga nagapalibot kana. Kon naman-an mo dya nga istorya bahul ang tsansa nga may dogo ni Lolo Eping nga nagapanalaytay sa mga ogat mo. Amo dya ang ana istorya.
Si Nonoy mabuut nga bata. Parasimba. Ginaimawan na pirmi si nanay na nga magsimba. Pirmi nagapangona sa klasi. Kon gabii, paratoon. Bisan solo lang nga porolawan ang ginagamit na. Bata tana nga may handum. Kon iba nga mga bata gosto mangin polis, abogado, maistro okon maistra, ana tana gosto mangin doktor agud makabolig pamolong sa ana kasimanwa.
Piro si Nonoy daw pariho lang ka iban nga mga bata. Nagasipal man kon kis-a. Hambal ni Nanay na, dapat balansi lang ang tanan – sa pagsipal man okon pagtoon. Si Nonoy, paborito ka ana mga bogto hay mabuut nga klasi ka bogto. Kon sogoon, nagapati. Piro sa tanan na nga bogto marapit gid tana sa magorang na nga bogto nga laki. Hay man-an mo, darwa lang sanda nga laki.
Sangka adlaw, nagplano ang darwa nga manakup ka isda sa soba. Kang sa soba run sanda, hay may pagkaoslibadun si Nonoy, ginbasyahan na ka tobig si Manong na. Nagakawili gid tanda sa pagsipal. Nakapadlos ang sangka sinilas nga ginsoksok sa ana butkun.
“Nong, ang sinilas ko naholog,” singgit ni Nonoy sa ana bogto. Madasig ang ana singgit, piro mas madasig ang tobig. Kag borobohay, naanod, kag nadora sa anda panurukan ang sinilas. Wara ti mahimo si Manong na.
“Sigi lang mapabakal run lang kita ka bag-o,” sabat ni Manong na. “Iistorya ta lang kay Nanay kon ano ang natabo.”
“Hmmm, napinsaran ko lang,” hambal ni Nonoy, “ mayad sigoro kon itablug ko run lang ang sambangi bay. Agud nga kon sin-o man ang makakita ka dya nga sinilas magamit na.”
“Mayad nga bata. Mayad ba, napinsaran mo ra, Noy? Hosto ang napinsaran mo nga ra. Malipay gid ka ra si Nanay.”
Kag gintablug ni Nonoy ang nabilin nga bangi. Nakita na nga nagsonod ang pola nga sinilas. Daw isda nga naglokso. Daw barkobarko nga papil nga nagasaka-panaog sa tobig ka soba. Nagagamay samtang nagaparayu. Ginlamon man ka tobig. Hasta nga indi run nanda makita.
Kag nag-oli ang magborogto.
Piro, ano gid man ang natabo sa sinilas? Ang masonod ang gin-istorya ni Lolo Eping sa ana mga apo.
Sa sangka ginharian ka mga ingkanto, masinadyahun ang tanan. Nagaboroligay. Kon ang iban nga bata makita mo nga gamay pa lang maaram dun magbolig sa anda mga ginikanan, ang mga ingkanto may anda-anda nga huray sa mga orobrahun sa kalibotan. May mga ingkanto nga nagapatobo ka mga pananum, sa pagpamolak, kag sa pamonga ka mga pono. Sa paghuyup ka hangin. Maman-an mo ra kon baskug ang hangin kon doro nagabolig, kon mahina gani, buut hambalun nga may nagapahoway man. May mga ingkanto sa pagsirak ka adlaw, sa paglubas ka balangaw, may nagapanahi ka ana doag, sa paglubas ka bolan, sa kalopaan, kag amo man sa katobigan.
Sa logar ka mga ingkanto ka Katobigan, may mag-asawa nga nagapalibug tungud hay may pinasahi tanda nga bata. Pinasahi, hay duna sa mga ingkanto ang mangin masinadyahun kag makig-imaw sa ibang mga ingkanto. Kapin pa sa mga bata nga duna kananda ang magsipal. Maglowas sa amo ra pag-inogali, pinasahi man ang bata nanda hay, kon tanan nga ingkanto ka tobig nagabayo ka doag nga asol nga nagasilingsiling kon masirakan ka adlaw, ana tana ka dya nga bata doag ka malapsi nga lao nga may pugtakpugtak nga asol sa ana pakpak. Sa amo ra nga kolor na, ginpangaranan tana nga Balanaw.
Duna sa mga bata nga ingkanto nga indi parangaway kon may kinalain sa anda isigkaingkanto. Wara man tana ginaaway tungud lain tana. Pirsonal na nga disisyon nga indi magsipal imaw kananda, tungud nga nagatingala tana sa ana pagkapinasahi. May sangka ogali pa gali si Balanaw, mahilig tana sa mga bagay nga tomalagsahun.
Sa anda balay, mas luyag na pa magduyu kag magsipal imaw sa mga pagkabutang sangsa pariho na nga bata. Sa anda kalibotan, ang mga pagkabutang nga wara ti kabohi sa logar ka mga tawo, nagaholag kag nagahambal, sa anda kalibotan, kag ang anda pagsinarayo daw sa ana ka tawo. Ang dya nga mga pagkabutang bukun ti tomalagsahun. Halimbawa, may mga pinggan, kotsara, kag tinidor sanday Balanaw nga nagairistorya kana. May takori sanda sa balay nga may gipik sa kilid piro manami magkanta. May rilo nga bisan guba run ang labug na nga alima, nagasinggit kada aga agud pokawon si Balanaw.
Istorya ni nanay na, kang gamay pa tana, mga gamit dya ka tawo nga wara run nanda ginagamit, okon nalipatan, okon gosto nga ilipatan. Amo ra nga kon tawo kaw kag may pagkabutang kaw nga nadora, basi wara mo run ginagamit o ginapabay-an mo run lang, okon sa panurukan mo mga wara run ti polos, may mga ingkanto nga nakatoka sa pagpaniripon ka dya nga mga gamit.
Ang tanan nga mga natipon nga gamit, ginasulud sa baol. Kag ang dya baol ginagamit bilang paprimyo sa toigtoig nga paindis-indis ka mga ingkanto sa bilog nga Antique. Kadya, ang paindis-indis pagahiwatun sa Busay ka Madyaas sa Culasi. Doro nga klasi ang paindis-indis. Ang pinakamataas nga nibil ka sipal nagakinahanglan ka paghimakas bilang gropo, hay ginatogroan ka importansya ka mga ingkanto ang pag-iririmaw ka tanan.
Ang tatay ni Balanaw pirmi nagaintra, kang bata pa tana asta magsoltiro sa amo nga paindis-indis, amo ra doro tana ti natipon ka dya mga pagkabutang. Kag amo dya ang ginasipal kadya ni Balanaw. Kadya wara sa balay nanda si tatay na kay nagaobra sa konsiho ka mga ingkanto.
Sangka adlaw, samtang nagasipal si Balanaw sa anda hardin, may nagparapit nga mga bata nga ingkanto, nakadoag asul nga nagasilingsiling ang anda mga bayo.
“Mayad nga aga Balanaw, gosto mo magtawas kanamun?” hambal ka ingkanto ka Bobon.
“Matawas sa diin?” pamangkot ni Balanaw, ang mga ginasipal na nga mga pagkabutang nagaturuk lang, nagahulat ka ana isabat.
“May paromba abi ang Ogyon ka mga Engkanto,” dogang ka ingkanto ka Soba, “kag ginaagda ang tanan nga mga bata nga mag-abay.”
“Kinahanglan namun kang imaw, kag ikaw ang ona namun nga nadumduman. Hay man-an namun nga kang gamay pa si tatay mo mahilig man tana mag-intra kag tana gid ang sagadsagad kag nagapadaug,” sal-ut kang ingkanto ka Sapa.
“Pasinsya gid, ha? Indi ako makatawas abi hay imawan ko si Nanay. May ginapabahul bay kami nga pono ka lomboy. Kinahanglan na ka oran, amo ra nga kinahanglan ko nga boligan si Nanay,” ang sabat ni Balanaw.
“Ti, sigi, a. Panumduma lang anay,” hambal ka ingkanto ka Bobon. “Parapiti lang kami kon pwidi kaw. Masagap run lang anay kami ka iba.”
Kag naghalin ang mga bata nga mga ingkanto. Daw may pagkanogon nga makita sa anda mga itsora. Gosto gid raad nanda nga maimaw si Balanaw. Bahul gid daad ang tsansa nanda nga magdaug.
Sa sulud ka anda Sal-ang, ang tawag sa anda balay, nabatian ni nanay na ang pag-istoryahanay ka mga bata, kag ginpamagkot na si Balanaw. “Ano to Balanaw?”
“Wara, Nay. Gapanghagad lang tanda kon sarang kono ako mag-imaw kananda para sa paindis-indis sa Madyaas.”
“Ti, ano maabay kaw?”
“Indi goro, Nay. Mas luyag ko pa magsipal run lang dya sa balay. Kag magbolig run lang kanimo sa pagpabahul ka mga tanum sa raya.”
“Balanaw,” malolo nga hambal ni nanay na, “dapat nagasipal kaw man daad imaw sa mga kapariho mo nga bata. Bisan dya sa atun kalibotan, kinahanglan gid nga madapun kita imaw sa iba nga ingkanto. Kinahanglan nanda kita; kinahanglan man natun sanda. Lantawa ang pono ka lomboy. Indi lang kita nga ingkanto ka tobig ang makapatobo kananda, kondi kinahanglan man natun ang iba pa nga mga ingkanto: ingkanto ka oran, ka pagpamolak, kag pagpabonga. Naintindihan mo ako?”
“Huud, Nay.”
“Sigi, ikaw anay ang bahala dya sa balay. Maagto ako sa raya. Makigkita ako sa Diwata ka mga Pananum hay may ipamangkot ako nga importanti.” Ginharkan na sa olo si Balanaw kag dayon naglupad.
Samtang nagaisarahanun si Balanaw sa anda hardin, nagplano tana nga mag-agto sa soba nga marapit sa anda Sal-ang. Ginapanumdum na gihapon ang hambal ni nanay na. Sigi ana lupadlupad. Sa pinsar na, may ponto si nanay na.
Kang marapit run tana sa soba, may nabatian tana nga limug nga nagahibi, nga daw nagakanta man nga may kasubu.
“San-o kami makitaay ka bogto ko nga ginasagap? Makitaay pa kami ayhan? Sin-o magabolig, magatabang?”
“Sin-o ra?” pamangkot ni Balanaw.
Wara ti nagsabat. Ginasagap na ang limug. Sigi man gihapon ang nguynguy ka limug. Ginsagap na pa gid. Pagturuk na sa binit ka soba, nakita na ang sangka butang nga nagahibi. Sangka sinilas nga pola.
“Andut nga nagahibi kaw?”
“Ako gali sa To-O, ginasagap ko ang bogto ko, ang sambangi ko, si Wa-La.”
“Indi maghibi. Basi maboligan ta bay ikaw sa problima mo.”
Naghipos gamay ang sinilas dayon pamangkot, “Tood kaw?”
“Basi pa lang bay. Dali tawas kanakun maoli anay kag mangkoton ko si Nanay kar-on kon ano ang nami nga bohaton.”
“Sigi.”
Sa tatlo ka adlaw nga nagsonod, ginboligan na ang sinilas nga sagapun ang ana sambangi. Gintoltol nanda ang soba kon sa diin na nakita ang sinilas, ogaring wara man nanda makita. Ginpamangkot nanda ang marapit nga mga pono kag mga pispis kon may nakita sanda. Wara gid.
Kang anda pag-oli, nasog-alaw nanda ang bata nga ingkanto kang soba.
“Sa diin kamo halin, Balanaw?” ang ana nga pamangkot.
“Sa soba,” sabat ni Balanaw. “Ginasagap ko ang bogto ka amigo ko nga dya, si To-O. Lantawa bala basi may nakita kaw nga kaitsora na. Nalibot run namun piro wara gid kami ti nakita.”
Nagpaminsar ang ingkanto ka soba, kag may nadumduman. “Hmmm, basi bala haw imaw tana sa sulud ka baol nga primyo sa paindis-indis sa Madyaas. Kon amo ra, pwidi kaw mag-abay kanamun para madag-an natun ang padya.”
Nagpaminsar si Balanaw. Daw may ponto man ang kaistorya na. Mapasimpalad run lang sigoro tana.
“San-o gani to?”
“Sa sonod nga adlaw. Ti, ano maabay kaw? Masadyahan gid dya ang iba kon maman-an nanda nga maabay ikaw.”
“Sigi, maabay run lang ako.”
“Sigi, mahanas kita sa rum-an. Kitaay run lang kita sa soba!”
Sa adlaw ka paindis-indis. Masadya ang tanan. May mosiko. Pono ka sarisari nga kolor and palibot. Kon ang mga tawo may palopok kon may ginasaolog, amo man sanda. May mga nagasadlab, may nagaidlak, may nagasilingsiling. Doro ang mga pagkaun, lainlain nga klasi. Ang mga bolak nagaboroskag, mahamot ang palibot.
Kag nagbagting ang anda lingganay, ang manoglawag nagsinggit nga magaompisa run ang paindis-indis. Gintawag ang mga tiglawas kang kada gropo nga nag-abay. May ingkanto kang Kahanginan, Kalopaan, Kapispisan, Katamnan, kag ang anda gropo ni Balanaw, ang Katobigan.
May lima ka katapo kada gropo. Sa Katobigan, sanday Balanaw kag ang mga bata nga ingkanto ka Busay, Soba, Oran, kag Bobon.
Kada gropo mabaskug, kag daw handa gid ang tanan. Daw wara ti magpapyirdi.
Sari-sari ang sipal. May libil ang sipal, pabudlay nga pabudlay samtang nagabuhay. Pataastaas ka natipon nga pontos ang kada balay o gropo. Gani dapat madasig kag mapurus sanda. Ang masonod listahan ka anda ginasipal:
1. May kontisanay sa pagsalum sa busay, kag paonaona sagap ka gintago ka mayad nga mga ispisyal nga bato kang kada gropo.
2. May mga palantulantu kon ano nga klasi ka tanum basi lang sa pagdapug.
3. Paonaona komplito kag dakup ka mga sapat nga nalista sa dahon nga nagalupadlupad, gani dapat pasik maghulag kag madasig ang mata.
4. May paona hubad ka balagun nga nagahigot sa lawas ka lonok sa sangka pagbutung lang ka higot.
5. May paonaona obos ka mga pagkaun nga indi mo maman-an kon ano nga klasi ka mga sapat.
Sa orihi nakapoyan ang tanan, piro nasadyahan gid. Ang iba may nagisian kang pakpak, piro sigi man gihapon. Kang natapos run ang tanan, naghambal ang Lidir ka mga Ingkanto: “Bag-o igatogro sa madaug ang dya baol ka mga handumanan, ginapasalamatan man natun ang tanan nga nagtambong, sa tanan nga mga ingkanto dya sa bilog nga Bisayas. Pasalamat kita hay nangin mabinongahun ang dya nga pagtiripon. Sa tanan nga nagtambong, liwat, doro gid nga salamat.”
Ginhumlad na lang ang ana alima, kag golpi may dahon nga nagtohaw.
“Dya run ang ginahulat ninyo nga risolta ka atun nga paindis-indis. Ang nakatipon ka pinakamataas nga pontos kag nagdaug sa kadya nga toig amo ang mga ingkanto ka … Katobigan!”
Nagsinggit ang tanan.
Naglupad ang lima kag gindawo nanda ang primyo. Nagahawathawat nga nagalantaw sa ibabaw ka pono ka lonok si Nanay ni Balanaw kag si To-O. Nagapangamoyo sanda nga gani dapat sa sulud ka baol ang ginasagap nanda nga ana sambangi.
Si Balanaw ang nagbokas ka baol. Nagsiringgiyaw ang mga gamit sa sulud. Daw mga bata nga bag-o lang naghalin sa korong. Sarisari, may ispiho, may gonting, may bayo, may kolintas, may polsiras, may silhig, kag dorodoro pa. Ginlantaw ni Balanaw. Masubu ang itsora na. Ginturuk na si Nanay na kag ang Sinilas. Wara! Nag-ilung-ilung. Nakita na nga daw mahibi si To-O. Ginlantaw na liwat ang sulud ka baol. Wara gid man.
Hambal na sa ana kaugalingun, “Sigoro sagapun run lang namun sa iba nga soba okon busay.” Masubu man ang nabatyagan, para kay To-O, kag para man sa ana kaogalingon.
Kag hinali lang, may nagpakita nga pola sa idalum ayon ka baol. Ginhambalan na ang iban nga gamit nga maggirihit. Kag nakita na ang sambangi nga Sinilas, si Wa-La, nagakatorog. Dayon na pokaw sa nagatorog nga sinilas.
Nagbag-o ang itsora ni Balanaw – itsora kang kasadya. Dayon na butung kag alsa sa sinilas kag ginkompasan sa hangin. Kag nakita man ni nanay na kag ni To-O. Natapongawan ang wara pa ti kalibotan nga sinilas.
Nagsinggit si To-O kag dayon nagtombotombo. Namaradmadan run ang sangka sinilas. Nasadyahan man kay nakita na ang ana nga kapid.
Naglupad si Balanaw kag gindara na sa pwisto ni Nanay na ang sinilas. Nagsonod man ang ana mga amigo nga mga ingkanto.
Naghaksanay ang darwa ka sinilas. Nagasaramo ang anda baratyagun: daw mahibi piro masadya. Amo gid man ra sigoro kon mabulag kaw sa imo pamilya, bisan pa nga sa bugu lang nga tyimpo nga wara kamo magkitaay. Pati ang nagapalibot kananda nga mga ingkanto, masadya man. Nagsaraot kag nagkinanta.
Nagkanta ang darwa ka sinilas:
“Wara ti nagakabohi nga tana lang isara. Maabot ang panahon makitaay kita.”
“Wara ti nagakabohi nga tana lang isara. Maabot ang panahon makitaay kita.”
Masadya si Balanaw kay naman-an na kon ano ka importanti kana ang isigkapariho na.
Pagkita na sa magborogto, daw ginahandum na nga daad may bogto man tana. Ginlantaw na ang mga ingkanto sa palibot na, kag nakita na ang mga bag-o na nga mga amigo. Sa kadya, sanda anay ang kabigun na nga mga bogto.
Kag masadya nga nag-oli si Balanaw, si nanay na, kag amo man ang ana mga bag-o nga mga amigo. Nagakaradlawanay imaw ka mga nagarilinupad nga mga pispis kag iba pa nga sapat sa kahanginan. Nagaralagsanay sa tunga ka daragkul nga mga pono, mga balagun, kag mga gakaradlaw nga matahum nga mga bolak.
Nagahinalup run ang adlaw kang sanda mag-oli, piro may magamay pa nga sirak nga nag-igo sa lawas kag pakpak ni Balanaw. Amat-amat, nagadora ang daw malapsi nga lao nga doag ka ana lawas. Ang mga pugtakpugtak lang nga mga asol kaina kang aga sa ana pakpak, nag-amat-amat bahul hasta magrapta sa bilog na nga lawas. Napono ka asol ang ana kalawasan. Nagasilingsiling. Nagyuhum tana. Sa pinsar na, “Ako si Balanaw. Piro bukun run ako si Balanaw. Maman-an ko gid dya sa rum-an”
Sinaw ang ana panurukan sa palibot, daw manami lantawun ang mga ingkanto ka tobig nga nagarogoyon nga nagalinupad, kag nagabadlakbadlak sa tunga ka nagahinalup nga adlaw. Man-an na nga sa rum-an pagbogtaw na, ang soba kon sa diin tanda nagalupadlupad, malinaw gid ka tama.
- Kataposan -