Manong Maistro
ni Cor Marie Villojan-Abando
Ikatlo nga Padya
Mabohay na run nga ginhulat ang dya ona nga adlaw ka bakasyon. Ana gid ginpriparahan dya ang ona nga adlaw hay ana ipatoman ang handum sa mga bata nga ipabatyag ang importansya ka pagsolat, pagbasa kag pagkanta. Ompisahan na anay sa anda porok nga ginatawag porok Kapayas kag mayad lawas pati run sa iban pa nga porok ka anda baryo.
Dosi anyos pa lang si Manong Apen, piro bahul gid ang handum na para sa mga bata nga patas kana, ilabi run gid sa mga bata sa anda baryo nga ginatawag baryo Laum.
Wara run nagpaboyanboyan tapos makahimus ka ana baratangan. Nagrigos kag nagpamahaw, dayon ginbisitahan ang ana traysikad nga nagaduyu sa tambi ka anda balay. Ginlimpyohan ang lawas kag ginlongilongi ang manibila kon wara ti dipirinsya. Ginpisilpisil ang tatlo ka mga rowida kon bota pa gid man dya ka hangin hay basi alang-alangun sa karsada.
Ginkarga ang mga libro kag ang iban pa nga kinahanglanun nga mga gamit kag dayon tolod ka ana traysikad paagto sa siminto nga aragyan. Kang nakita tana ka mga bata, dayon kana nagparapit kag nagpamangkot, “Manong Apen, diin ikaw maagto?”
“Maagto ako didto sa onahan, sa dalum ka pono ka mangga, sa haron na ako mabasa ka akun mga libro nga Kinaray-a. Ti, sin-o kaninyo gosto magtawas kanakun?”
“Ako, ako!” nagasinggitan ang mga bata nga nagasoronod sa ana likod paagto sa pono ka mangga.
“Sigi, dali kamo hay maistoryahanay ta didto!” panghagad na sa mga bata nga daw nagayapayapa sa mga istorya ka libro nga basahun na kananda.
May tatlo ka mga bata nga babayi nga nagsakay sa bakanti nga porongkoan ka ana traysikad. Pag-abot sa pono, ginpabinit ni Manong Apen ang sarakyan, ginbuul ang bangkito nga ana porongkoan, ginhumlad ang dara nga banig kag didto nagrolompagi ang mga bata samtang ginaompisahan ang pag-istorya ka Alamat ni Nogas kag ni Anini.
“Madayonay sanday Nogas kag Anini? Kaslun gid man tanda?” ang mahawathawat nga pagpamangkot nanda kang ginaistorya run ni Apen ang kataposan nga bahin ka sogidanun.
“Pagpamati lang anay kamo, hay sa dya kataposan nga parti ka istorya, indi nyo gid dya malipatan.”
Kag natapos gid man ang pag-istorya. Ang iban nasadyahan sa kataposan nga bahin ka istorya kag ang iban, nagahambal nga dapat may bata run dayon sanday Nogas kag Anini. Samtang ang iban nabitin lang.
“Manong Apen, sa sonod iistorya mo liwan kanamun ha? Gosto ko liwan mabatian ang matam-is nga pag-istoryahanay nanday Nogas kag Anini,” bilin ni Nene, pito ka toig nga bata, antis maghinayhinay paoli.
Nagburublaganay si Manong Apen kag mga bata nga may kasadya, nalipay gid tana hay napabatyag na sa mga bata ang importansya ka pagbasa.
Dayon nanghimus dya ka ana mga libro para makapadayon sa onahan nga porok, ang Porok Kamoti.
Gosto na ipaambit sa mga bata nga patas kana, kon ano ang mahimo ka mga todlo patas sa pagdrowing kag pagsolat. Ang pagdrowing sangka bagay nga ginahiligan na, amo ra nga masami sa ana mga notbok mabokadan ni nanay na ang ana mga ginaimbinto nga mga itsora ka tawo kag lainlain nga mga disinyo ka litra nga kon sa Ingglis ang tawag doodles okon doodling.
Pag-abot sa Porok Kamoti, dayon nagparapit sa ana traysikad ang mga bata.
“Manong Apen, Manong Apen, nami imo traysikad ba. Sa diin ikaw maagto? Andut may dara timo nga blakbord haw?” ang pamangkot ni Iko, ang bata nga pirmi nagalagaw sa anda porok sa pagpangayaw ka sipal ka targit-targit.
“Gapangita daad ako ka bata nga hilig magdrowing hay mapaimaw ako kana didto sa dalum ka pono ka samlagi kag magkoriskoris.
“Madrowing? Ako! Ako! Tawas kami!” Nagharagaday ang mga bata kag nagtombotombo samtang nagasonod sa traysikad paagto sa pono ka samlagi.
Ginhumlad liwan ang banig kag didto nagmansig lompiga ang mga bata, mansig buul ka papil, lapis kag krayola sa kahon nga dara na. May nagahapa kag nagalompagi basta makahimo lang ka mga laragway nga naluyagan nanda. Iban gasabak ka mga papil nga daw ka siryoso gid ka anda ginaobra.
“Sigi, kon sin-o ang may matapos nga drowing kaninyo, may primyo kanakun ha. Indi dya panaminami, basta may laragway nga mapakita kanakun. Masolat ako dya sa blakbord ka mga bilog, kwadrado, bolan kag trayanggolo kag kamo run lang bahala kon ano kara ang inyong madogang sa kada korti nga nasolat dya sa blakbord.
Amat-amat natapos ang pagdrowing ka mga bata nga may kasadya sa kada isara hay kada drowing nga ginapakita kay Manong Apen, may baylo nga lapis, papil kag dolsi. May nagdrowing ka balay, may drowing ka itsora ka bilog nga pamilya, kabokidan, baybay kag kabolakan.
May nagparapit kana nga bata nga babayi, nga mga syam run ang idad kag nagasinyas samtang ginpakita ang ana papil nga may drowing ka oyahun ka bata nga nagayuhum.
Dayon nagparapit si Ikoy, pito ka toig nga bata nga wakalan, apo kang kagawad ka anda baryo. “Manong Apen, si Manang Ida ko dya gali, magorang ko. Indi tana makahambal kag midyo indi gid makabati, piro gosto na gid magtoon magdrowing. Ang drowing na kono, amo ang bata nga nalipay gid hay nakamaan magdrowing,” ang isplikar ni Ikoy ka gosto ipaathag ka ana magorang kay Apen.
“Sigi ‘Koy, lihog ko lang sinyas kay manang mo nga salamat gid sa ana pag-intra kanatun bisan malisud sa ana sitwasyon. Piro nasadyahan gid ako hay rudya tana kag sa sonod kabay pa makaintra liwan tana.” Dayon gindaw-an na si Ida ka ispisyal nga primyo, sangka karton kang krayola.
Dayon ginsinyas ni Ikoy sa magorang ang minsahi ni Manong Apen kana kag nagtangotango, dayon nagtombotombo sa kasadya.
Natoblag man si Manong Apen sa nakita nga sitwasyon ni Ida, piro bahul gid ang ana pasalamat hay intirisado gid dya makamaan ka bisan ano, bisan pa paagi lang sa sinyas ang ana pag-istorya.
“Ti, man-an nyo run kon paano magkoriskoris kag kon ano pa ang pwidi magamit sa atun mga alima?”
“Huud, i, Nong,” sabat ni Iki. “Ang akun tana gindrowing nagaimaway kami ni Tatay, Nanay, kag ako. Gosto ko run mag-oli si Tatay halin sa sakada. Ti, bisan sa drowing lang, kami komplito nga gaimaway.”
“Baw! Kanami gid ka drowing ni Iki, nagakaptanay ka anda mga alima ang ana bilog nga pamilya.”
“Ang pagsolat lang kag pagdrowing, sangka paagi man nga makilala kita, amo nga kinanglan aram kita magsolat ilabi run ka atun ngaran okon hayo para makilala kita okon makapaotwas ka atun gosto ipaambit kapin pa sa atun nanay, tatay okon mga bogto.”
Nakatapos gid man ang tanan sa pagpaambit ka anda mga abilidad sa pagdrowing. Ang bilin ni Manong Apen amo nga ipadayon ang pagkoriskoris hasta magsagad ang abilidad, hanasun ka mayad okon magpraktis gid hay talinto ria nga indi mabakal.
“Manong Apen, Manong Apen, ti sa diin ikaw maagto tapos kadya bay?”
“Madiritso ako sa sonod nga porok, sa Porok Balonggay. Ti, rudya lang anay kamo?” Kang nahimus run ang ana mga gamit, nagpasalamat si Manong Apen sa tanan nga mga bata kag nag amat-amat sikad paagto sa pihak nga porok.
Pag-abot ni Manong Apen sa Porok Balonggay, may mga bata nga nagatirinompok sa karsada, nagalompyang kon sin-o ang ona bantay sa anda sipal nga lagsanay.
Kang nakita tana, nagpuut ang anda sipal, nagparapit kana, kag dayon nagpamangkot ang mga bata, “Manong Apen, andut may dara timo nga radyo haw?”
“Matoon ako magkanta didto sa idalum ka pono ka abokado. Sin-o kaninyo kaaram magkanta?”
“Ako! Ako!” dayon nagbayaw ka anda mga alima ang mga bata. Pag-abot sa pono ka abokado, gimhumlad ang banig, gintongtong ang radyo kag ginpatokar ang mga pili nga pangbata nga mga kanta.
“Sigi, mga bata ha, ang masonod nga kanta parti sa atun banwa, masonod kita sa kanta ha. Hulas dya kantahun hay sa Kinaray-a man ang mga linya. Sigi sonod kamo ha?”
“Ikaw, ako, mga Antiqueño
Kabahin kag may sarabtun sa tanan
Dunang manggad nga ginbogay
Atun tipigan kabataan, makaagum man.”
Ginbayaw ni Manong Apen ang ana mga alima kag ginkompas sa hangin, samtang nagakanta, dayon nagsoronod ang mga bata, hasta matapos ang tokar.
“Ti, batian nyo to? Amligan ta kono ang atun dunang manggad,” hambal na sa mga bata.
“Ano ra haw, Nong, ang dunang manggad?” pamangkot ni Tintin, ang walo ka toig nga bata nga babayi may polyo. Nagtindug gid dya sa ana ginapongkoan nga daw ginatokso ka ana maistro sa anda klasi. Si Tintin ang may pinakamatonog gid nga limug sa pagkanta ka Antiqueño, nga daw kabisado na gid ang bilog nga kanta.
“Amo ra ang atun mga kabokidan, ang atun mga soba, kadagatan, pati run ang kaparayan kag kakahoyan. Amo ra nga andaman gid natun hay kon maobos ria tanda, wara run ti mabilin kanatun kon kita magdaragkul, kapin pa sa mga bata man nga gasonod kanatun.”
“Tandaan gid ra namun, Nong,” hambal ka bata nga si Dodong nga nagatangotango.
“Manong Apen, indi bala ang mga kakahoyan kag kaparayan amo ra tanda ang gatogro kanatun ka pagkaun?” sabat ni Ontoy.
“Huud, ‘Toy, gatogro ka pagkaun, kag doag man sa atun palibot, kapin pa ang mga kaparayan natun nga gatogro ka bugas nga atun ginakaun.”
Kang naobosan ka anda mga pamangkotanun, nag-amat-amat oli ang mga bata. Tungud timprano pa man ang oras, nagpabilin anay tana sa haron ka pono ka abokado kag ginkaun ang igma nga ginpabalon ka ana nanay. Napinsaran na nga magdiritso run lang anay sa sonod nga porok, ang Porok Tagabang, pagkatapos makapahowayhoway.
Kang nahimus na run ang ana mga gamit, nagsakay tana sa ana traysikad kag naghinayhinay pasada paagto sa Porok Tagabang. Pag-abot na sa amo nga porok, may mga bata nga nagatororompok sa binit kang karsada, may gapaopas ka damang kag nagataksi ka tansan. Sa onahan nga bakanti nga loti, may gasipal ka pikyaw kag tomba-patis. Nagnaog anay tana kag gingoyod ang ana traysikad.
Nakilala dayon tana ka sangka bata, “Manong Apen, Manong Apen, rugya ikaw haw?” si Dandan ang bata nga iyado ka ana magorang nga maistra.
“Ay, Dandan, ikaw gali. Ng-agto lang ako rudya para mamasyar kaninyo kag magsipal. Toay ako sa pono ka lomboy mapaharon kag magsipal ka paktakun.”
“Ay, ano ra haw ang paktakun?” nangalot gid si Dandan hay naglibug ang olo sa tinaga nga ginhambal ni Apen kana.
“Ang paktakun amo ra ang palantu-lantu okon lantuanay kita,” ang pagpasanag ni Manong Apen kay Dandan.
“Hmmm, amo ra gali. Ti, pwidi ako ka ria dyan makaintra?” dayon nga pamangkot ni Dandan.
“Huud, i, mga hulas lang man nga paktakun, mga paktakun dya nga gintodlo ni Lolo ko kay Nanay ko kang gamay pa tana, kag gintodlo man ni Nanay kanakun. Sigorado ako nga natodlo run man dya kaninyo sa iskwilahan okon sa inyong balay.”
“A, ti, sigi bi, lantawun ko kon may masabat ako kanimo,” ang nagakalangkag nga sabat ni Dandan. “Piro indi lang kita, Nong, sa dalum ka lomboy kay raku didto dapak kag pala pagsipal namun kahapon.
Gintodo ni Dandan ang pono ka tsikos nga lapad ang haron. Ginpabinit ni Manong Apen ang ana sarakyan kag dayon ginhumlad na ang ginbitbit nga banig kag ginhagad si Dandan, pati run ang iban pa nga mga bata nga nagtarawas nga magpongko para maman-an kon ano ang paktakun nga ginatawag.
“Sigi, ompisahan ko run ka palantulantu ha? Dya ang ona: Kon indi pagpokawun, nagabugtaw. Kon pokawun, nagatorog. Ti, ano bay?”
Golpi lang naglinung. Ang mga bata nagakororisung samtang nagahanihani. Brobohay may nagbayaw ka alima. Si Ram-ram, ang syam ka toig nga libayun kang klasmit ni Manong Apen nga si Mida.
“Huyahuya!” singgit ni Ram-ram.
“Abaw, sakto gid ka tama. Ti, dya pa gid ang sara: Halog sa bayong, gutuk sa gawang.”
Nag-istoryahanay ang tanan, nagasararampok ang mga kiray sa daw budlay nga paktakun. Wara nagbohay may nagbayaw ka ana alima, “Payong?” daw nagadohadoha pa nga pagsabat ni Dandan.
“Abaw, sakto pa gid! Sigi bi, lantawun ta gid kon diin ang inyo ikasarang. Dya ang ikatlo nga paktakun: Matiporon nga bolbolon, mapola kon borikatun.”
“Mama! Mama!” ang dururungan nga sabat ka mga bata.
“Daw sala kamo bay, indi man bolbolon ang mama,” ang hambal ni Manong Apen sa mga nagagirinahud nga mga bata sa pagpalibug ka sakto nga sabat sa ikatlo nga ginpapalantu.
“Ako! Ako!” singgit ni Lukas nga apo kang kapitana ka anda baryo. “Istiwitis!”
“Abaw, sakto gid si Lukas! Paano mo naman-an nga istiwitis ang sabat?” mangkot ni Manong Apen.
“Nadumduman ko hay gagamit si Lola ko kara kon magraha kag gintodlo na man kanakun ang paktakun parti dyan kara,” sogid ka nasadyahan nga bata.
Nagtangotango ang ana mga imaw.
May nagahiriwud kag nagapangoy-ab run, sigoro nakabatyag run ka gutum sa pagpalibug ka mga paktakun ni Manong Maistro.
“Ti, hasta lang anay rudya kara kita. Sigi, mga bata, mamahaw kita anay.”
Ginpagwa ni Manong Apen ang sangka poyopoyo ka tinapay nga ginpabalon kana ka ana nanay kag nagkiranaun tanda nga daw nagapiknik sa baybay.
“Manong Apen, salamat gid sa pagtodlo mo kanamun. Nadogangan ang amun naman-an, pati run sa paggamit kang Kinaray-a, kag nabosog pa kami ka imong tinapay nga gindara,” sambit ni Dandan.
“Ay, sos, ah! Wara it kaso ria, bakasyon man kag gaduyu lang man ako sa balay. Imbis magsipal sa bantud okon wayang, napinsaran ko lang maglagawlagaw sa atun baryo kag maglibotlibot sa kada porok hay bohay run man ako nga wara ka tokad-dolhog. Gin-imaw ko run lang dayon ang akun sikad hay basi magtuktukun lang ang ana lawas ka duyu.”
Nagpasalamat si Manong Apen sa kada isara ka mga bata kag ang mga bata amo man kana. “Nong Apen, sa liwan pa gid ha? Makitaay liwan kita sa sonod simana hay patirawun kaw man namun ka amun mga paktakun nga dara,” singgit ka mga bata samtang nagaamat-amat paoli sa anda mga panimalay.”
Sa paghinalup ka adlaw, nagasikad si Manong Apen paoli sa anda balay nga bota gid ang dughan kang kalipay. Wara pa nasimanahan nga natapos ang anda klasi, piro daw naobos na run ka libot ang bilog nga baryo nga ana pinalangga.
Sirum man ang palibot piro kasanaaw ka ana pamatyagan sa pagpakig-imaw sa mga isigkapariho na nga mga bata sa paggamit kang kaaram kag abilidad nga duna sa tagsa-tagsa.
- Kataposan -