Barko nga Bulawan
ni Dr. Alicia P. Magos
Ginbadbad sa Kinaray-a
ni Ritchie D. Pagunsan
Ang Baranggay ka Carit-an, Patnongon, Antique
Sa daray-ahan kang baranggay Carit-an makita ang bahul nga puno kang bubog nga ginapatihan kang kadam-an nga balay ni Prinsesa Olayrah kag balay nga durungkaan kang barko nga bulawan.
Ang Carit-an ang pinakabahul kag pinakaugwad nga baranggay kang Patnongon, Antique kag kilala sa anang puno kang bubog. Kang mga tuig 1960, makita ang bubog bisan traynta i-singko kilomitro ang karayuun. Tama ka bahul ang puno nga ang lawas mahakus kang kinsi ka tawo. Ang puno kang bubog ginapatihan nga ginharian ni Prinsesa Olayrah nga nagakabuhi antis kang disiotso nga siglo (18th century). Ang patay nga sapa marapit sa puno kang bubog ginapatihan nga aragyan kang barko nga bulawan.
Rugya ang isara sa mga istorya sa Carit-an:
Si Dionisio Otico, saysinta i-singko anyos ang idad kag retirado nga prinsipal kang sangka iskwilahan, naghambal nga sa likod kang andang balay may patay nga sapa nga nagaangut paagto sa baybay kag nagalapos sa puno kang bubog.
Sa kalawidun kang mga tinuig kang 1960, ang barko nga bulawan nabalitaan nga nagadungka marapit sa puno kang bubog nga ginapatihan nga ginharian kang mga ingkanto. Sa kahig kang puno amo ang pantalan kon diin nagadungka ang barko nga bulawan kon nagapalati ang bulan. Ang mga istorya parti sa barko nga bulawan tama ka popyular kang tyimpo kang mga Katsila kag padayon nga ginasugid bisan kadya. Ginahambal nga ginapanag-iyahan dya kang harianun nga pamilya halin sa Carit-an nga nakapamana sa harianun nga pamilya halin sa Yuropa. Ang barko nagabyahi sa maduro nga parti kang kalibutan piro pirmi nagabalik sa anang balay nga durungkaan sa Carit-an.
Ang Banwa ka Anini-y, Antique
Sunod sa baybayun nga dalan kang Dao, maagyan ang baybayun nga banwa kang Anini-y, sangka daan nga Katsila nga sityo sa Antique nga nagapabugal kang anang simbahan nga himo sa puti nga mga koralis. May darwa man dya ka maambung nga mga lugar: isla ka Nogas kag Siraan Hot Spring.
Ang isla ka Nogas kag ang Siraan Hot Spring pariho nga ginahambal nga mariit hay mayor dya nga mga syudad kang mga ingkanto.
Rugya ang isara sa mga istorya sa Anini-y:
Si Margarito Ilangga, saysinta i-kwatro anyos ang idad kag kabulig sa Siraan Hot Spring Resort, nagasugid kang pagkakita sa barko nga bulawan. Natabo dya kang Abril 1993, kang ang mga tawo sa Siraan kag kaiping nga mga baranggay nagdinaguso sa resort para magturuk kang mistiryoso nga kasanag nga nagtuhaw sa tunga kang puno kang lunok sa resort kag Punta Nasug (mataas kag turukladun nga bukid nga may darwa ka putok-putukan), nga mga darwa hasta tatlo ka kilomitro ang karayuun. Tatlo ka sagunson nga gabii, ang panung kang mga tawo nag-arabot sa resort para saksihan ang masilaw nga kasanag nga nagasiga nga angay kang mga kristal sa dahon ka puno kang lunok. Sa sulud kang tatlo ka adlaw, nakabati man sanda sa pagpanghulog ka mga angkla.
Si Noli Palarca, baynti syiti anyos ang idad nga surhano halin sa Anini-y, nagpamatuod nga ang barko nga bulawan sangka galyon nga himo sa bulawan. Ginapanag-iyahan dya ni Prinsesa Olayrah, sangka ingkanto nga tumanduk kang Carit-an, nga nakapamana kang harin-un nga ingkanto nga Yuropiyo. Ang tatay ni Olayrah ingkanto nga ginhingaranan Sota nga nagaistar sa Bukid kang Kanlaon, isla kang Negros. Ang barko nga bulawan pampasahiro nga sarakyan pangdagat nga nagadara kang mga kargaminto kag pasahiro paagto sa nagakalain-lain nga lugar parihas kang Yuropa kag Amerika. Ang mga ingkanto kag pinalakad nga nagasakay sa barko mga Yuropiyo, Amerikano kag sarisari nga mga rasa. Ginahambal man nga ang mga pasahiro naghalin sa lain-lain nga mga istado sa sosyudad. Ang iba nakita-an nga nagasuksok kang mga panaptun nga nag-uso kang tyimpo ni Rayna Victoria kag Elizabeth kang Ingglatira, angay ka ginasuksok kang mga harin-un nga mga tao sa diin nagainggat dya tungud sa bulawanun nga mga ribete. Ang mga trabahador nagasuksok kang ordinaryo nga mga bayo samtang ang mga tinawo kang barko nagasuksok kang puti nga yunipormi. Ang kalabanan ka mga karga amo ang mga tapi nga kahoy, lana kag mga prutas parihas kang ubas, peras (pears) kag saging.
Ang barko nga bulawan masami nga makit-an sa kadulum kang kagab-ihun. Masami nga nagatuhaw dya kon sirum, tungang-gabii ukon dalum ang kagab-ihun nga ang mga tawo nagakaturog ukon sa sulud ka andang balay.
- Katapusan –
Pamaan: Ang inyo nabasahan pinili kag pinaksi nga sugidanun sa sangka panalawsaw, “Binisaya nga Kinabuhi, Visayan Life, Visayas Maritime Anthropological Studies II, 1993-1995,” nga ginsulat ni Prof. Alicia P. Magos, Ph.D., ginkay-ad nanday Iwao Ushijima kag Cynthia Neri Zayas, kag ginbalhag ka CSSP Publications, College of Social Sciences and Philosophy, University of the Philippines (1996).