Lusong kang Kabuhi
ni Abraham M. Checa
Bag-ong kutat lang gid ang bagyo, kag ang tubig baha nag-amat-amat run hubas sa ugsadan ka mga pamalay nga marapit sa tulay. Gindiklara nga wara run it bagyo kag pwidi run makabalik ang mga kabataan sa iskwilahan, abay ang magurang ni Gilbert nga si Lambert nga naga-iskwila sa ikarwa nga grado.
Ugaring lain tana ang ginkawilihan ni Gilbert. Sa idad nga anum ka tuig, nabanga gid dya magsipal bisan tana lang gid isara, ilabi run gid ang pagsarasagnoy sa tubig-baha hay marapit ang anda balay sa ginungan.
Duro ang ana nakita nga nagaanod nga mga bagay nga ginadara ka tubig kag ang isara nga pinakamakatiringala nga ana nakita amo ang nagalutaw nga lusong nga ginakabudan ka duro nga mga kalampay. Ang iba nagahimakas nga masaka amo nga ginabutung nanda ang iba nga sa ibabaw kag dungan sanda nagahulog sa tubig. Hadlukan man gali ang mga sapat nga dya nga malumus, bisan pa nga ang anda kabuhi nasandig sa tubig. Ang nagaibwal nga tubig man gali ang magautas ka anda kabuhi.
Marimis kag mananam ang kalampay kon ilangkay sa ginat-an nga tambo kang kawayan. Paborito gid nanda ni manong na Lambert kon amo dya ang naplastar sa yahong.
Sa ana lamharun nga idad wara makamarasmas si Gilbert ka ana ginahimo. Ginlagas na ang nagaanod nga lusong bisan taga-iruk na run ang tubig kag sa amo to nga oras nadumduman na nga mangayo sa solo nga maka tabang.
“Nay! Nay! Buligi ako, Nay! Sa diin kaw run, Nay? Dara dayon ka baldi hay gapangagat ang mga kalampay sa sulud ka akun bulsa!”
Nagaparigos gid si Adelfa kang mabatian na ang singgitan ka anang bata nga daw marayu run. Abi na sa sulud balay lang nagasipal ugaring sa ana pagtamwa sa bintana nakita na si Gilbert nga nagakabud sa nagalutaw nga lusong sa tagadughan nga baha.
Indi maman-an ni Adelfa kon ano ang ana dakpun sa todo na nga kulba hay sa ana panurukan ginaanod run ang ana bata paagto sa gibungan, ang madalum nga parti ka suba nga rapit run sa dagat.
Dali-dali nga gin-ubit ni Adelfa ang ana patadyong, dumalagan sa magal-umun nga tubig basta lang mahingagaw salbar ang bata na nga si Gilbert.
Pagkalab-ot na sa ana bata, nahangusyan si Adelfa sa ana pagdakup sa lawas kang ana bata hay ginkarapulan dya ka pagkaduro nga mga kalampay. Ang iba sa lusong nagapangyabut piro may isara gid nga nagakutot sa ana talinga nga daw di-baterya nga aritos. Bisan nagaiwud sa kalam kag sakit, wara gid ginbuy-an ni Gilbert ang lusong hay rugto ang anda darapli!
“Maisug nga bata,” pinsar ni nanay na tungud sa amo ka lamharun nga idad wara nakabatyag kon ano ang kahulugan kang kamatayun.
Pagkalab-ot nanda sa midyo manabaw nga parti ka baha, gin-uba ni Adelfa ang ana patadyong, ginbalu ang pihak nga buho ka patadyong, ginsulud ang mga kalampay, kag dayon pas-an ka lusong. Pagkalab-ot sa anda balay ginbubo na sa labador ang ana mga dara, ginhunos ang lusong, ginhukas ang mga kalampay nga nagapanghawid pa sa patadyong, ginwaswas sa hangin agud mahukas ang mga lagtuk kang mahigku nga tubig, samtang nagaturuk lang si Gilbert nga naurungan.
“Wara kaw ti bayo, Nay, haw?” pamangkot ni Gilbert nga bahul gid ang ana pagkatingala.
Urihi dun makamarasmas si Adelfa ka ana kahimtangan kag naghimo ka rason agud indi lang makatugro it malisya sa bata.
“Man-an mo nga sa sobra ko nga kulba kang nagpanawag kaw, nagtalang-talang ako. Imbis gani nga baldi ang darhun ko, ang akun napurutan arinola nga may ihi pa,” dayon nag-utuy-utuy kang kadlaw si Adelfa samtang ginahukas na ang napungil nga kagat ka kalampay sa talinga ka ana bata.
“Bay-i lang hay dyan kamo kara nag-agi ni Nonoy mo. Pagkalab-ot ka siyam ka bulan, nakita nyo ang kalibutan!
“Ay, gali, Nay? Maswirti gali kami ni Nonoy hay iba nga aragyan ang amun ginlutsan. Kon nagtalang tamun, sigurado nga basin ang gintup-an namun!”
Naula ang karadlawun ni Adelfa, dungan tugro ka habon nga hamot kay Gilbert.
“Parigos run to!” sugo ni nanay na. “Ako ang ma dason hay mamunlaw pa gid ako. Pagkailis mo bayo, hatdan mo si Lola mo kang kalampay kag tabako nga ana ginamaskada.”
“Anuhon ta bay ang kalampay nga nabuul ta?” pamangkot ni Gilbert samtang nagaparigos.
“Anhon pa, kundi igat-an sa tambo,” sabat ni nanay na.
Naraha dun ang tinola pag-abot ni Nonoy halin sa iskwilahan. Samtang nagakaun sanda, sigi ang istorya ni Adelfa kay Lambert parti sa lusong kag mga kalampay.
Tam-an gid ka simpli ang pangabuhi ka mga ginikanan ni Gilbert. Wara ti bahul nga propyidad nga sarang ipanubli sa andang kabataan. Si tatay na simpli nga barbiro. Amo dya nga obra ang ana nga ginpili kon ikumparar sa konstraksyon. Tungud putot indi makaagwanta kon mataas nga tawo ang ana paris hay kon may iduhol tana sa abaga ka ana imaw, nagatihin tana. Kon tana gani ang mapas-an, nagasalup tana kag pamatyag na nagadugang ang ana pagkaputot.
Manami tana ang pang-alot hay ang buhok wara nagauntat ang pagtubo. Presidente man ka mga drayber, Obispo ukon simpli nga pari, sarang masugo basta ang ana ulo sarang makaliso. Kon kis-a gani ginapatawag pa tana ka pari sa parokya agud magserbisyo. May isara pa ka abilidad si tatay na, hanas dya maghuyup ka trumpita kag sakropon. Nangin myimbro ka pinili nga mga musikero kag nakatawas sa mga atleta ka probinsya sa West Visayan Meet kag amo dya ang sangka bugal nga ana ginaistorya sa ana kabataan.
Sa lamharun nga idad nanday Gilbert kag Lambert, anda kis-a ginamitiran ang mga instruminto pangmusika ka tatay nanda. Si Gilbert, sa idad na nga anum ka tuig, gintistingan na ang trumpita ugaring bisan anuhon na ka panukod ka ana likod sa dingding kag pagmuromudlo ka ana mga mata para may pwersa ang paghuyup, wara gid nagahuni, hay ang hangin nga dapat mabuga sa baba, sa ana aratrasan nagalusot!
Wara gid maglawid ang mga kagamitan ngato hay ginbaligya ni tatay nanda antis tanda maglapak sa hayskul.
Si Nanay Adelfa simpli man nga probinsyana, nagaangkun ka pinasahi nga kaambung tungud sa pirot na nga mga mata nga daw haponisa. Tyimpo gyira pa kato kang si Adelfa, sa ana idad nga kinsi anyos, nagaangkun run ka pagkagwapa nga ginahandum ka mga soltiro, isara run dyan ka ria ang kapitan ka mga haponis nga kaimaw ka ana mga soldado nagaagto sa balay ka daragita kag nagahatud ka binarita nga tsokolati. Pwirti gid nga kulba ka ana mga ginikanan kon makita nanda nga nagapaagto ang mga hapon. Ginatago nanda si Adelfa sa ginbaruron nga amakan ukon ginatakluban ka tabungos agud indi makita ka mga hapon hay basi ibul-un nanda. Ginabantog kato nga mapintas dya nga mga pangayaw kag nagapamatay ukon nagapanglugus ka mga kababainhan. Piro, ang naluyag kay Adelfa, lain nga klasi ka opisyal. Gusto na lang man gali nga makita ang itsura ni Adelfa hay sa anda nasyon, may kaidad tana nga anggid ang itsura kay Adelfa. Amo ria ang rason kon andut ginapangita na ang daragita. Piro bisan mayad nga tawo, indi gihapon madura sa pinsar ka ana mga ginikanan ang mga kaharadlukan nga mga ginapanghimo ka mga haponis amo nga kon makalumbus run tanda, ginakupkupan tana ka ana mga ginikanan nga nagatururo ang luha sa kalipay kag daw nakaguwa ang mga balabaw nga naglinagumba sa anda mga dughan bangud wara it malain nga natabo sa anda pinalangga nga bata.
“Palangga mo kami ni Manong Nay?” pamangkot ni Gilbert.
“Ay sus, sobrasobra gid, e, kapin pa hay natawo kamo nga mga gwapuhon bisan kon kis-a sarawayun,” ahus ni Adelfa. “Indi ako katurog sa pagtabog ka lamuk agud indi kamo makagat, pati ang pagpaknit kang kagat kang kalampay nga napungil sa imo talinga,” sabat ni nanay na samtang ginakuyaban tanda ni Lambert ka abaniko. “Nagaluslos gani ang karsunsilyo ni tatay ninyo ka paningkaras makakita ka kwarta agud makakaon kamo it mayad kag mangin mapuslanun kamo nga mga hinimo ka atun Ginoo.”
Buta kang kalipay kag palanggaanay ang nagligad nga mga tinuig asta makalambot si Gilbert sa ikan-um nga grado. Darwa pa ka libayun ang nagsunod nga puro bayi ang nagdugang kang kasadya sa anda panimalay. Kon wara lang raad nag-abot ang mapintas nga pagtiraw sa anda kabuhi nga sa manghud nanda nga pangidadun, nag-utas ka anda raad masanag nga paraabuton.
Bag-ong abot si nanay nanda Adelfa halin sa pagbulanti ka tabako sa mga lugar nga adlaw ka tyinda. Ginpanagtagan na ang ana apat ka bilog nga mga kabataan ka bitso-bitso nga ana dara. Nagaparamuti kato si Adelfa kag pwirti ka luya. Haros nagaduroy lamang dya paagto sa anda baratangan hay masakit kuno ang ana ulo kag kalawasan. Paagto gid to sa paskwa kang magmasakit si Adelfa kag may paraabuton pa nga programa sa iskwilahan nanday Gilbert.
Disyembre 19, adlaw ka programa nanday Gilbert. Magasuksok tana ka bisti ni Haring Baltazar kag may korona sa ana nga ulo.
“Nay, kar-on run sa hapon ang amun programa kag isuksok ko run ang bisti kang sara sa tatlo ka hari,” padumdum ni Gilbert sa ana nanay.
“Natahi ko run ang suruksok mo kag ang korona. Bisan masakit ang akun ulo, gintuman ko ang nabutang sa drowing, gamit ang atun di-mano nga makina.”
Nagabaton kon kis-a si Adelfa ka mga tarahiun kon libri ang ana oras kag kon wara ti bulanti ka tabako.
“Nami, Nay, ba ang akun korona,” sambit ni Gilbert samtang ginatul-ong ang korona sa ulo. “May puni nga dahon ka hilamon nga ragiwriw, gingunting ang mga siit kag ginpapitlan ka nagainggat nga kolor bulawan nga papil. “Malantaw kaw, Nay, ka amun programa?” pamangkot ni Gilbert.
“Indi gid ako kadara ka akun lawas bisan ginpainum ako ni tatay mo ka bulong,” masinurub-un nga sabat ka ana nanay nga nagalangut ang kalag hay indi maimawan ang bata.
Nagmatomato run lang si Gilbert mag-agto sa anda iskwilahan bisan mabug-at ang ana pamatyag hay indi tana makita ka ana mga ginikanan sa ibabaw ka intablado. Amo run to gali ang tion nga mahambal na nga si nanay na mayad pa ang wisyo.
Pagkadason nga adlaw gindara sa hospital si Adelfa hay indi maintyindihan ang ana ginabatyag kag ang apat na ka mga kabataan naurungan sa nagakaratabu sa anda nga nanay.
Petsa 24, kang nag-agto si tatay nanda Fredo kag si Lambert sa hospital, bahul ang anda pagkatingala nga si Adelfa sa guwa run ang mga gamit, napiud run ang ana banig kag nagapungko sa katri, nagahulat sa bana.
“Ayad run ako kag bukun it hospital ang makabulong kanakun. Mauli run kita,” sambit na.
Ginbaydan ni tatay Fredo ang baraydan sa hospital. Hambal kang doctor, may tumor sa utok kuno ang asawa ni Fredo piro indi si Adelfa magbaton ka bulong. Kon indi na pag-itablug, ana dya gina-ula sa salug ka hospital.
Amo man dya ang pitsa kang kaadlawan ni Christie, ang agot nga libayun ni Gilbert kag nagaidad tatlo ka tuig. Ginhakus sanda tanan ni nanay nanda pagkaabot gid halin sa hospital. Ginharaharkan na gid ang agot na nga bata nga dapat raad nagasilibrar ka ana kaadlawan. Nagapanangis si Adelfa nga daw sa nagapaalam. Malinung kag tam-an ka luya ang paskwa ngato sa anda panimalay ikumparar sa tanan nga mga nagligad nga paskwa. Kauna, amo dya ang pinakamasadya nanda nga adlaw hay luwas sa bisperas kang kaadlawan ni Hesukristo, kaadlawan man dya ni Christie. Darwa gid ang ginasilibrar nanda.
“Ipatya ninyo ang sulo, ipatya ninyo ang sulo,” singgitan ni Adelfa, nga mga alas-dos it kahapunanun pa lang. Nagapamati sa radyo ka mga kanta pangpaskwa ang apat ka mga kabataan samtang nagabantay sanda kay nanay nanda nga nagabatang sa katri. Nagbungkaras si Gilbert kag ana ginpatay ang radyo. Naglibug ang ana ulo kon ano buut hambalun ka anda nanay hay wara ti bisan sara nga nagasiga nga bombilya bangud masanag pa ang adlaw. Ginsirado lamang ni Gilbert ang bintana sa kwarto kag wara magbuhay, naturugan liwan ang anda nanay.
Adlaw ka paskwa. Ginpukaw ni Fredo ang ana darwa ka bata nga laki kang mga alas-tris it kasanagun.
“Agto kamo anay kay lola ninyo Lourdes kag sa inyo tiya nga si Adelia kag kun-on nyo nga maagto anay rugya hay si nanay ninyo patay run!” nagautal-utal nga sugo ni Fredo sa mga kabataan nga laki.
Nagakaptanay si Gilbert kag ang solterito na nga magurang samtang ginatultol ang dalan paagto sa balay ka anda lola kag tiya. Ang nagatururamos nga mga luha sa anda mga mata dara kang kasubu bangud sa pagkadura ka anda nanay, nagpadugang pa gid kang kadulum ka anda ginaagyan.
“Paano run lang bay ang manintuk mo pa nga mga kabataan? Sin-o bay ang madipara ka anda mga kinahanglanun hay ginbayaan mo run kami? Indi man tana mapatihan ang imo gulpi nga pagbiya ba sa idad mo nga sobra lang traynta,” ang paranambitun ni Adelia nga nagaatubang sa bangkay ni manang na. Ginakupkupan ni Gilbert ang libayon na nga si Christie kaingud si Krisna nga sunod kay Gilbert nga pariho man nga naganguynguy. Amo dya ang pinakalawid kag pinakamasakit nga paghibi ni Gilbert hay nagasirinamo ang anda mga aratubangun nga mga panghangkat bangud wara run ang nanay nga magaatipan kananda. Ginasumbagsumbag pa ni Gilbert ang ropero nga buta ka ralabhan kag brubhay kupkup sa ana mga libayun nga indi na maman-an kon paano atindirun.
“Buligan ko kamo nga darwa. Kami ni Nonoy Lambert ang matuytoy kaninyo,” bungat ni Gilbert.
Ginlubung si Adelfa nga wara ginbalsamar ang ana bangkay. Duro ang nagkumpanyar bangud maduro ang mga kaabyanan kag mga binuligan si Adelfa kang buhi pa. Nangin huringhuring pa nga ginpalakad kuno si Adelfa bangud nga daw katingalahan nga darwa ka adlaw run nga napatay, wara nag-igdas ang ana lawas kag sarang pa mauntay kag makuru ang ana mga butkun. Ginkumpirma ka siruhano nga pinalakad si Adelfa ugaring wara pagpati si Fredo hay disparatis kuno.
Padayon ang pag-iskwila nanday Gilbert kag ana mga kabugtuan. Tanda nga mga magurang ang nagbulus sa mga hirikuton sa sulud balay nga kato ginaobra ka anda nagtaliwan nga nanay: himus ka pagkaun, panglimpyo ka balay, pangahoy sa binit ka suba kag panglaba ka mga bayo nanda tanan. Si Fredo wara gid madurai ka paglaum. Padayon sa gihapon ang ana obra bilang barbiro sa anda banwa para may inogdarawat ka bugas kag inogbakal ka dapli nga pirmi lang linaga nga itlog ukon inasal nga isda tungud kulang ang tyimpo maghimus ka sinabawan.
Natapos ni Gilbert ang elementarya nga may mataas man nga grado. Pagkahayskul, nangin ikaapat tana sa pinakamataas nga marka sa iksamin nga ginatugro para mabaton sa iskwilahan. Sa limitado nga pangita ni tatay na, kon kis-a ginapanaw na lang pauli ang lima ka kilomitro kon hinali na magasto ang inugpliti para sa mga kinahanglanun sa iskwilahan.
“Mangasawa ako,” hambal ni Fredo sa ana kabataan, pagligad ka sangka tuig nga nagtaliwan ang ana asawa nga si Adelfa. “Bisan indi na matupungan ang ikasarang ka nanay ninyo, kabay nga maintyindihan ninyo ang atun kahimtangan nga nagakinahanglan ka sangka nanay sa atun balay,” paathag ni Fredo.
“Sin-o bala kami nga mamalabag sa gusto ni tatay tungud bataun pa tana kag kinahanglan na ang hulid sa baratangan bisan bukut maramig ang tyimpo,” pinsar ni Gilbert.
Ginkasal ang anda tatay sa anda madrasta nga bisan isara ka nagtambong wara it hinalung-ung kon matuod gid man ang anda paghigugmaanay sa isara kag isara.
Padayon ang pag-iskwila ni Gilbert. Sigi man sa gihapon ang ana pagpangahoy. Kon daragkul ang mga inutod, ginatangday na ang mga dya sa ginpakulub nga lusong agud madali magmara kon ibutang sa tarap-anan. Nangin obligasyon ni Gilbert nga magtig-ang sa kasanagun pa lang. Nagadabadaba run tana ang kalayo sa anda darapugan antis pa magbagting ang lingganay ka simbahan para sa misa kang kasanagun. Naputos run tana ang ana balon, piro si tatay na kag ang ana bag-ong-daan nga asawa, nagapanimuron pa bisan magin-ut. Mahambal nga bag-ong daan ang ikarwa nga asawa ni Fredo tungud mara run ang paranggasan ni manding nanda! Bukut dya it kutso-kutso hay duro ang makatugro ka mga prowiba. Dugang pa, indi ria makasarang magsulat ka bisan mala-balyina nga A! Naputo gani ang ginpundar nanda nga tyanggi hay sobra pa ang ana ginasinsilyo sa ana nabaton nga bayad. Wara lang ginasapak nanday Gilbert ang dya nga abilidad ka anda manding. Importanti tana nga ang hal-o ni tatay nanda may han-usan nga lusong nga ang anda manding lang gid ang solo nga nagapanag-iya. Amo diya ang mitapora ka istorya parti kay manding nanda.
Manogtapos si Gilbert sa hayskul kang nagpamaligya tana ka gas kon adlaw nga Dominggo kag tyinda sa anda banwa. Ang ana kalabanan nga mga suki nagaistar sa nabukid nga parti ka banwa. Nakapiyanpiyan gid man ang ganansya ka ana baraligya. Salbar run ang pliti na para sa bilog nga simana, may inogsulud pa tana sa ana alkansiya nga kawayan nga ana ginatago sa ulut ka ana mga bayu. Ugaring wara dya nagabuta hay ginalugit gali ni Christie ka hirpin kag ginabakal ka kuyamkuyamun. Gani, gintugro na gid lang tanan sa ana libayun pagkatapos magpromisa ang bata nga indi run tana mamuul ka bukun ana.
Natapos gid man ni Gilbert ang hayskul nga may kadungganan. Si tatay na pa ang nagsibit ka ana ribon.
Bakasyon run sa iskwila kag duro gid man ang tyimpo para makapriparar para sa kolihiyo piro wara dya malambot ni Gilbert.
“Indi ikaw anay, Toto, makaiskwila sa kolihiyo hay indi gid makasarang ang akun kinitaan kon darwa run kamo ni manong mo ang maiskwila. Paunahun ta lang anay tana kag sa sunod-tuig lang timo.”
Nagtango lang si Gilbert kag nagpasugot.
“Pa-Baguio ikaw kon gusto mo, hay may nag-abot nga rugto naga-obra kag nagapanghagad kon matawas ikaw kana samtang indi pa ikaw makaiskwila. Kalitan mo anay guro bisan santuig lang. Kon indi ikaw makasaho, sulat kaw lang hay pangitaan ta ikaw ka inugpliti pabalik,” ang pang-ingganyo ka ana tatay para nga indi man magbug-at ana baratyagun bangud indi makaiskwila.
“Ako pa ang indi magpasugot,” sabat ni Gilbert nga wara’t duga-duga. Naumpawan ang ana pamatyag pagkabati na ka oportyunidad sa syudad.
Lagilagi nga naghimus si Gilbert ka ana mga gamit kag ginsulud sa malita abay ang kard kag diploma hay basi may tsansa nga mapadayon na ang ana handum nga makabuul ka kurso kag makabulig sa ana mga libayun sa urihi. Pagkadason nga adlaw, nagpanaw run si Gilbert paagto sa bantog nga syudad sa Benguet, kaimaw ang ana kasimanwa nga si Daniel.
Bapor pa-Manila ang una nanda ginsakyan. Pagkalambot sa Manila, nagtinir pa anay sanda it sangka adlaw agud maglagaw sa malapad nga syudad kag magsulung ka sini nga si Daniel ang naggasto.
Magdason adlaw, nagsakay run sanda sa pangpasahiro nga trak, paagto sa Baguio. Samtang nagapanakayun, gin-istorya ni Daniel nga sangka weyter tana sa primira klasi nga ristawran. Elementarya lang gani tana ang natapos na kag nagabatobato lang magsabat ka ininglis kon mag-istorya sa mga kostomer nga puti ukun pirot it mata.
“Bagay gid to kanimo nga obra hay maluwas nga gwapo ikaw, nakatapos pa ikaw it hayskul. Basi bay mauyunan pa timo ka atun amo nga katsila. Indi pa natun malantu ang imo kapalaran,” dugang pa ni Daniel.
Pagkatapos ka anum ka oras nga byahi, nakaabot gid man sanda sa syudad. Nagkaun anay sanda kag nagpahuway. Pagkaaga, ginpakilala run ni Daniel si Gilbert sa anda nga amo. Bayi nga mistisa katsila ang nag-atubang kananda.
“Mayad nga aga, Mam Consuelo” dungan nanda nga sambit sa pulong nga Ingglis. “Si Gilbert, Mam, ang akun nahagad nga maobra rugya sa inyo ristawran,” madasig nga hambal ni Daniel dayun tudo kay Gilbert.
“Gradwado gali ikaw sa hayskul,” muno ka anda amo samtang ginabasa ang bio-data ni Gilbert. “Sa iba nga pwisto ko ikaw ipaobrahun kag rugya timo maistar sa balay. Libri ang pagkaun mo hay may manoghimus man kag ipalimpyohan ko ang stock room para mangin imo kwarto nga parahuwayan. Umpisa sarum-an, tudluan ikaw ka sekretarya kon ano ang imo orubrahun.”
Sa mamugu nga istorya, nabaton si Gilbert bilang Stock Clerk kag nagpasalamat tana kay Daniel. Napyirdi na pa ang nagpatigayon kana hay nagaarkila tana to ka kwarto, nagabakal ka ana pagkaon, kag nagabayad pa ka kuryinti kag tubig.
Sa una nga mga inadlaw nabudlayan gawa si Gilbert sa ana nga obra. Sarisari nga tamanyo ka mga karni ang ana ginapanglista kag tanan halin pa sa iba nga pungsod. Luwas sa mga karni, may dyan pa nga mga irimnun, di-lata, lainlain nga klasi ka mga groserya, kag pati ang mga sinako ka bugas nga ginagamit sa ristawran. Si Gilbert ang nagabaton kag nagatago, pati ang manomano nga nagalista ka nagaguwa-sulud nga mga gamit. Wara pa kato mauso ang silpon kag kompyuter amo nga ginalista gid sa notbuk ang tanan.
Bukut magasto sa labada kag habon-hamot ang dya nga lugar hay talagsa lang ginabalhas ang mga tawo, abay man si Gilbert nga nadugangan ang ana pagkamistiso bangud ang klima nagapadugang ka ana pagkaputi. Sa ana una nga swildo, nagbakal tana ka personal nga mga gamit ilabi run ang midyas kag gwantis hay maramig gid man sa kagab-ihun. Nalipay si tatay na Fredo sa pagbaton na kang sulat nga may naipit nga kwarta para sa ana mga libayun.
Daw ginahunos lang ang mga inadlaw kag mga binulan nga gintinir ni Gilbert sa lugar nga maramig. Nauyunan man ka ana amo ang mga obra ni Gilbert kag indi malikawan nga ang iba nga mga tinawo sikrito nga nagasabit sa ana posisyon. Maluwas nga duro ana nangin amigo, palangga pa tana ka mag-asawa nga tag-iya mismo hay nakita nanda ang katandus ni Gilbert. Nakita ka mag-asawa nga si Gilbert nagabulig panglimpyo ka anda awto, nagapamunyag ka mga bulak kag kon ano pa nga mga yangkutyangkut nga orubrahun bisan bukun ti ana obligasyon.
“Praktis bala ikaw ka maniho ka awto,” hambal ka drayber nga si Jacinto. “Masal-an pa timo nga tag-iya hay gwapo pa timo sangsa atun amo nga laki. Maitum pa abi tana, abaw, pwidi gid nga masal-an nga drayber mo tana kon ikaw ang mapungko sa likod na!” lahug pa ni Jacinto.
“Indi gid takun magmitir kag wara ako it handum sa amo dya nga obra hay naga-unay ang nganga ka akun baba kon makaptan ko ang manibela,” sabat ni Gilbert piro ang matuod na nga rason ang hilaw nga pagkamatay ka ana tiyo nga si Russel, sangka bitirano nga drayber ka trak ka mga sopdringk.
Buta kang karga nga sopdringk ang anda sarakyan kato kang sa durulhugon nga parti ka dalan, nahurus ang prino ka sarakyan. Sa wala nga parti pil-as, kag sa tuo nayon, bukid. Mayad gani hay wara it pamalay. Bisan anuhon na ka lapak ang prino indi gid maghawid, gani ang solo nga ana ginhimo amo nga ibunggo sa kilid ka bukid ang madasig nga pagdulhog ka sarakyan. Ang apa nga ana timbang, daw sa malumpat, piro urihi run hay nagbaliskad gid ang trak sa todo nga pagkabunggu sa bukid bangud sa kadasigun nga dara ka dalan nga durulhugon. Tanan nga ruwida sa ibabaw kag ang ana tiyo nagabarikutot sa idalum ka manibela nga ang ana mga kahig puro nagaalsa. Amo man ang pahinanti nga apa. Maluwas nga nagakabit ang kahig sa nabuka nga bintana, nagabarikutot man kag daw nalunggu ang ana liug. Istorya pa ka mga nagtabang, nakasinggit pa dya ka tinaga nga, “Na – na – na – nay!” Nagdinalagan ang mga pumuluyo pagkabati nanda ka mabaskug nga lagpok kag linupok ka mga botilya. Lagilagi nanda nga gintabangan si Russel kag ang apa nga pahinanti nga isara lang gid ang nahambal kag wara run maliwan. Ugaring bisan ano ka mainandamun, kon disgrasya ang magaabot, indi gid makalikaw. Wara gid ti swirti ang darwa. Amo nga bahul gid ang hadluk na magkaput ka manibila.
“Ako ang mapaiskwila kay Gilbert sa kolihiyo,” hambal ni Mam Consuelo kay tatay na Fredo kang gulpi dya nga nag-abot sa syudad kaimaw ang tatay ni Daniel. Abi ni Mam Consuelo abatun run ni Fredo si Gilbert para paiskwilahun, piro indi gali! Nakabaligya ka darwa kabilog nga baboy si Tay Lucio, ang tatay ni Daniel, kag ginhagad na si Fredo nga malagaw sa Baguio nga tana ang magasto.
“Mayad pa timo, Tay, ba nakalambot sa maramig nga lugar nga wara it gasto,” dayaw ni Gilbert sa ana tatay.
Bilang pasalamat, ginlagaw ni Gilbert ang darwa ka mga tatay, pati run si Daniel, sa mga parke, kwiba, asta sa balay bakasyunan ka presidente ka Pilipinas rugto sa syudad. Duro gid nga kalipay ang balon ka darwa ka mal-am sa anda pag-uli hay maluwas sa kwarta nga tugro ka anda mga kabataan nga soltiro, duro nga mga rigalo ang gintugro ka ama nanda. Pasalamat na kuno sa mayad nga pang-obra ka anda mga kabataan.
Pag-abri-klasi, nag-iskwila gid man si Gilbert sa University of Baguio sa kurso nga komersyo. Obra sa aga kag iskwila sa tapos igma asta sa gabii, amo dya ang opisyo ni Gilbert adlaw-adlaw. Libri ang tanan nga kinahanglanun ka soltiro, halin sa yunipormi asta sa uruli. Ugaring, kaduro man ka gindugang sa ana obligasyon sa obra, gindunganan pa ka ana pagtuon, daw nagsalangisag man ang ana paminsarun. Natam-an pa gid tana kang nag-umpisa nga nagsaku pagpitik ka ana dughan bangud gintawag tana ni paghigugma. Matuod gid man gali nga wara ginapangita kag nagaabot lang gulpi ka ana kon may maigo run ang pana ni kupido.
Klasmit ni Gilbert si Sherlyn, sangka maambung nga Ilokana. Pariho kana, nagaobra man dya kon aga kag nagaiskwila kon gabii. Mabuut nga bayi si Sherlyn, tipikal gid sa sangka Pilipina. Nagadungan sanda pirmi sa paghalin sa yunibersidad kag ginahatud dya ni Gilbert sa paradahan ka sarakyan pauli sa anda balay. Samtang nagapanaw, masami nga nagakalipat si Sherlyn kag dawa na pirmi ikaptan ang butkun ni Gilbert kon mag-istorya ang soltiro kang karadlawan. Likum sa daraga, ginakuryinti gali tana ang soltiro kag ginapaupok na lang dya sa mahugut nga pagpisil sa alima kang ginadumtan na nga daraga. Wara run gani nakamitlang ka mga tinaga nga “Ay lab yu.” Basta, tanda run.
Buta ka inspirasyon kag kasadya ang darwa ka nagahigugmaanay. Bisan sa oras ka obra, nagatawag sa telepono si Sherlyn nga nangin kabangdanan para madakpan si Gilbert nga nagaparapalta sa obra. Kahigayunan dya nga wara ginpalampas ka mga nahisa kana tungud may nanugid kay Mam Consuelo.
Personal nga ginpatawag sa opisina ka ana ama si Gilbert.
“Ano gid bala ang plano mo sa kabuhi? Tapuson ang pag-iskwila ukon mangasawa?” ang imbugada lagi nga sug-alaw kay Gilbert ka ana ama nga ginakabig na run nga nanay.
“Maiskwila, Mam,” sabat na dayon kuub.
“Kon amo, indi anay pagdali hay duro ang bayi sa kalibutan. Ako ang mangita ka bayi nga imo pangasaw-un!”
Wara run nakasabat si Gilbert piro sa ana pagpati, ang paghigugma wara ginatugro sa tinuga nga indi magbaton.
Gintuman gid matuod ni Mam Consuelo nga mangita dya ka bayi para kana. Si Mitos, bata ka ana amiga nga imaw nanda sa nigosyo.
Madalum ang panagitlun ni Gilbert kang ginpakilala tanda ka bayi hay daw pinabay-an dya sa kusina. Alima na pa lang mabug-at run nga kon iumul na, daw di-primira nga lahing ka niyog nga garata! Ang ana lawas indi run dapat nga ikatingala. Bahul gani ang baryo, ayhan pa ang probinsya? Kon imo dya mapangasawa, may lunan run ikaw, may kurtson pa. Ugaring kon bumaliskad ang sitwasyon, basi maubusan ikaw ka hangin kag indi makaginhawa.
Sa pinsar ni Gilbert, indi gid tana kay Mitos, hay kon ikumparar kay Sherlyn, subra gid sa pilo ang dipirinsya. Maluwas nga palangga na si Sherlyn, ang ana lawas kag pigura tana ka ana nobya daw pang Miss Universe ang kurba.
Sigi ang tago nga rilasyon ka darwa nga nagahigugmaanay. Saksi pirmi ang Burnham Park sa anda mga plano nga bukun pa it sigurado.
Ika-lima run ka tuig ang pagtinir ni Gilbert sa syudad nga nagdihon ka ana personalidad kag baratyagun, imaw ang mapintas nga mga disisyon. Nagtingub si Gilbert sa balay nanday Sherlyn hay pamatyag na, tama run ka gutuk ang ana ginaobrahan para sa mga butang nga gusto na himuon para sa pinalangga. Nagahibi si Mam Consuelo kang magpaalam si Gilbert.
Naman-an ni Fredo nga naghalin run si Gilbert sa ana ginaobrahan tungud sa sulat nga padara kana abay ang bag-o nga adres kon sa diin nagatininr ang ana bata.
Sirum run kang mag-abot gulpi si Fredo sa ginaistaran ka bata. Bukut lagaw kondi pamalayi ang tuyo na bangud nagapuyo ang darwa nga wara ti bindisyon kang kasal. Ginkasugtan ka mga ginikanan ang pitsa ka pagtambi-palad ka anda mga kabataan.
“Diin kaw bay, Tay, nagbuul ka kwarta nga ginbalon mo?” pamangkot ni Gilbert nga may bahul nga pagkatingala.
“Gintugruan ako ni Manong mo pagkamaan na nga wara run ikaw it obra. Ibilin ko kuno kanimo ang iba. Palangga ta bay kamo tanan amo nga bisan isara indi pwidi nga pabay-an.”
Pagligad ka darwa ka bulan, nagbalik sa Baguio si Fredo para sa adlaw kang kasal imaw ang ana ikarwa nga asawa. Pag-abot lang nanda naman-an nga indi pa madayon ang kasal bangud kang nagligad nga apat ka adlaw, nag-abot ang tiligrama halin sa manong ni Sherlyn nga naga pangabuhi sa Davao nga nangabay nga iatras anay kuno ang kasal hay maabot sanda pagkaligad ka darwa ka bulan. Daw gintakluban kang kalangitan si Fredo.
“Indi run kami makabalik sa amo to nga pitsa hay, maluwas nga marayu ang dya nga lugar, bahul run nga tyimpo kag kwarta ang amun nausik sa paagto kag pabalik,” ang paathag ni Fredo sa hilaw nga mga balayi. Pati si Gilbert kag si Sherlyn nagkupkupanay nga nagaturo ang anda mga luha, hay indi madayon ang kasal.
Sa adlaw daad kang kasal, nagsimba run lang ang magnobyo kag ginlagaw ang darwa ka mal-am sa syudad agud malugpayan lang ang kasubu nga anda nabatyagan.
“Mapanaw run kami,” lisinsya ni Fredo sa bata kag ana parangasaw-un sa adlaw ka andang pag-uli. “Kamo gid lang ang bahala sa inyo mga plano. May mga libayun pa ikaw, Gilbert, nga nagairiskwila man kag indi ko man sanda sarang mapabay-an. Ibilin ko kanimo ang dapat raad igastuhon sa inyo kasal kag kabay nga makakita kaw dayon ka mayad nga obra, nga sarang ninyo ikabuhi.”
Nagalumawlumaw ang mata nga ginharkan na ang darwa nga amo man ang hiribiun.
Bisan buta gali ka paghigugma sa kada isara, nagabuhin man kon nagangurub ang busong sa kagutum. Kulang gid ang kinitaan ni Gilbert sa ana pag-ekstra- ekstra sa gasolinahan. Pati ang pagtuon ni Sherlyn nauntat man hay ang gamay na nga swildo, ginagasto na pa sa apat na ka mga libayun. Dugangan pa kay tatay na nga para inum nga kon indi gani makatughong, bisan langgaw indi na pagpatawadun.
“Maobra ako sa Manila hay kuon ni tatay patigayunan kuno ako ka akun tiyo nga superbisor sa paktorya ka gatas,” bungat ni Gilbert. “Kon makaobra ako, padarhan ta ikaw agud mapadayon mo ang imo pag-iskwila.”
“Sugot ako basta indi mo ako paglipatan, ha? Panumdumun mo gid pirmi, Gilbert, nga ikaw ang akun kabuhi, kalipay sa tion kang kasubo, kag himaya kon ikaw ang kaingud ko. Rugya lang ako nga magahulat kanimo sa atun paraiso,” sabat ni Sherlyn nga may bahul nga kasubu.
Nadayon gid man ang pag-obra ni Gilbert sa Manila. Nangin manog-isip tana ka mga kinarton nga gatas. Bukun bag-o bangud haros pariho lang ka binayaan na nga obra. Ang kinalain lang, mas duro ang tawo nga kalampay ang pag-inugali. Kon sa ibabaw gani ang isara ginakagat kag butungun hay gusto man makatongtong sa ibabaw, ano pa, dungan sanda mahulog sa idalum.
Bisan bahul gawa ang gasto sa Manila, wara pag-untat ang padara ni Gilbert kay Sherlyn lakip ang mga tinaga kang kahidlaw ka sangka nagahigugma.
“Umpisa nga naghalin ikaw, naggamo ang amun pagsinarayo. Pirmi si tatay nagatinunto kon magbais sanda ni nanay amo nga pirmi lang ako nagahibi. Bul-a run, ay, ako rugya kon masarangan mo hay matawas gid takun kanimo kag magahulat asta san-o,” ang mapinalanggaun nga sulat ni Sherlyn. Ang pinakaurihi nga sulat nga ana nabaton.
“Uli rugya anay sa Antique kag tapusa ang imo kurso. Akawntant run si manong mo Lambert kag manami ang obra. Mabulig tana ka gasto kanimo bisan nga may asawa run dya. Nabaton run man namun paagi sa koreyo ang imo transkrip halin sa Baguio. Sigurado mabaton ikaw bisan sa diin man nga kolihiyo. Bug-usa ang imo huna-huna hay ang pagpangasawa magahulat lang tana ria.”
Sulat ni Fredo sa bata.
Nakauli gid man si Gilbert matapos ang anum ka tuig nga pagparayu sa lupa nga ana natawhan. Paano run lang si Sherlyn hay milyamilya run ang anda karayuun sa isara kag isara? Pamangkot nga natanum sa ana paminsarun.
Nagaidad run si Gilbert ka bayntidos pagbalik na sa kolihiyo. Gamay run lang gali ang nabilin na nga mga asignatura kag matapos na run ang kurso sa sulud ka sangka tuig. Naatrasar lang dya tungud sa sabdyik nga Religion nga dapat gid bul-un kag mapasaran.
Daw binuy-an nga kabayo si Gilbert sa ana pag iskwila liwan. Bangud parasaot, duro nga mga paindis-indis sa pagsaot ang ana gin-intrahan. Nangin Mister Matso man tana sa anda banwa nga ang primyo kwarta kag longnik nga wiski. Ang kwarta ana ginbulsa kag ang wiski gintugro na kay tatay na nga nagatagay man kon kis-a kaimaw ang ana mga tiyo nga paralingin.
Sangka bis, gin-imbitar tana imaw ka darwa ka mga daraga nga masaot sa anibersaryo ka sangka kooperatiba. Bisita nanda ang gobernador ka probinsya kag iba pa nga mga lidires. Ang intablado nga anda sautan nahuman sa salug nga playwud kag may pagkahuyang dya.
Todo gid ang tumbo ni Gilbert sa sonata hay natung-an dya ka darwa nga todo man ang saot. Ugaring sa kon ano nga disgrasya, sa sobra nga atras-abanti ni Gilbert, nakasanggab ang buol ka ana sapatos sa ulo ka naglabaw nga dos nga lansang. Natumba dya kag duro nga istrilya ang nakita na. Sa gihapon sigi ang tokar ka sonata, gin-alsa ni Gilbert ang darwa na ka alima, gindawo ka darwa ka bayi nga sige man ang iwul-iwul, kag dayon butung kay Gilbert para makabangon. Kang nakatindug, sa gihapon nga nag-iwul-iwul si Gilbert asta matapos ang sonata. Nagtirindug kag nagahurugyaw ang mga nagalantaw dara ang pamalakpak hay abi nanda abay ang lagbung ka ana ulo sa saot bangud ang anda hulag nagsanto man sa sonata.
Pagkapanaog sa intablado, nagpungko si Gilbert sa siya kag ginbilid kon ano ka bahul ang bukol na sa ulo. Amo man pagparapit ka Gobernador kana. Nangamusta dya dara pakumkum ka kwarta, “Ibakal ka pamahaw nyo kag bulnga ang bahul nga bukol sa imo ulo. Nunu-i dayon ka yilo.”
Nakatapos gid man si Gilbert sa ana kurso, nakapasar sa examin sa serbisyo sibil kag nakaobra. Wara gid sa gihapon si Sherlyn nakasabat sa mga sulat nga ana ginpadara amo nga nagdisisyon lamang dya nga mangasawa ka sangka impliyada nga imaw na man sa opisina kag haros araanggid man kay Sherlyn ang itsura.
Mapinalanggaun man si Slybeth nga ana asawa. Ilo run man sa ginikanan kag may magamay nga taramnan nga ginbilin ang ana mga ginikanan amo nga nagdisisyon gid lang sanda nga mangabuhi sa lugar ni Slybeth para maatindir ang taramnan. Gindara gid ni Gilbert ang lusong nga ana handumanan. Ginbawi na dya hay ginahimo lang ni manding na nga biris-akan kang kahoy nga garatong.
“Andut wara haw ikaw nag-opisina?” pamangkot ni Gilbert sa asawa nga nagabatang sa sopa.
“Nagalingin ang akun ulo kag nagaparanuka ako. Wara pa ti sulud ang burugasan ta,” sabat ni Slybeth nga nagapirung ang mga mata. Lantu run ni Gilbert kon ano ang ginabatyag ka ana asawa. Sigurado nga mangin tatay run tana!
Bitbit ang garab, ginsagnoy ni Gilbert ang dalan paagto sa anda taramnan bisan bag-o lang uba ka ana sapatos. Naggurut ka paray nga urubasun, ginpas-an pauli, ginlinas kag ginpain ang matimgas nga mga bunga. Kang nakabuul run ka pira ka hakup nga paray, nagdaig tana kang kalayo, ginbutang ang paray sa karaha kag gingarut ka lugay asta pwidi run ibugasun. Gamit ang hinuraman nga hal-o, ginbayo na sa lusong, nga ginakarapulan kauna ka mga kalampay, kag gintahupan para mapain ang panit ka paray. Dayon na ginbalinonasan ang bugas kag gintig-ang, samtang si Slybeth nagapanilag lang.
“Sagad gid man ikaw mag-obra sa uma hay namit ang sabor ka kan-un nga binayo mo,” nagayuhum nga hambal ni Slybeth pagkatapos nanda kaun.
“Ako pa nga hadlukan magdrayb piro sagad magkambya sa kwarta-matsa!” inapot man ni Gilbert.
Darwa run kabilog ang anda kabataan kang nagbakasyon si Daniel sa anda lugar. Ginsagap na gid si Gilbert, ang kasimanwa nga ana ginakabig nga suud nga amigo sa Baguio. Nagabarak lang ang pamangkot ni Gilbert kay Daniel.
“Kamusta run si Sherlyn? Nakapamana gid man bala? Wara na haw ginsabat ang akun mga sulat?”
“Wara kaw haw kamaan nga kang nagligad nga anum ka tuig, may mabaskog nga linog sa syudad. Duro ang nagkaramatay kag isara sa linibo nga gin-isip si Sherlyn. Nagatudlo gid tana kato sa ikalima nga panalgan ka yunibersidad kag haros tanan na nga mga istudyanti napatay kag duro ang rarung. Nakilala lang si Sherlyn tungud sa I.D. nga nasab-it sa ana liug. Naman-an ko man nga wara tana it bana hay nagapamangkot tana kanakun kon ano run ang imo sitwasyon. Kag ang mga sulat nimo nga ginapadara, ginagisi gali ni tatay na kag sunugon. Indi na gusto nga ikaw ang mapamana ka anda bata hay basi indi kuno tana makabulig sa ana mga libayun,” ang indi maharaw nga sabat ni Daniel.
“Makaluluoy man ba,” bungat ni Gilbert nga nagaturo ang luha.
Mga tatlo run ka dikada nga naghalin tana sa tupad ni Sherlyn piro buhi pa ang ginatagotago nga nabilin na nga handumanan kay Gilbert: ang ana litrato nga nagayuhum kag ang mga nagakadunot nga sulat sa ana nga kahita.
“Nagapagwapa ako rugya hay basi islan mo ako kon makakita ikaw ka mas maambung pa kanakun. Wara’t bisan sin-o nga makasal-ut sa imo lugar sa akun tagipusuon kundi ikaw kag ikaw lamang asta sa urihi nga pitik ka akun dughan,” ang mga urihi nga tinaga ni Sherlyn nga ana gid napamatud-an.
Sa gihapon ginabalikbalikan ni Gilbert ang dya nga bahin ka ana nagligad bisan duro run ang mga bukay nga buhok sa ana ulo kag ritirado run dya.
Bitbit ang tasa kang kapi, ginlantaw ni Gilbert ang malapad nga taramnan nga buta ka mga aranyun nga paray dayon na ginhanduraw ang mga masadya kag masubu nga inagihan sa pangabuhi. Sa gihapon, pariho kang kalampay nga hugut ang kabud sa lusong, ana ginakumkum pa ang daw sa buhi nga litrato ka sangka bayi nga nagtugro kana ka indi matupungan nga inspirasyon.
“Lolo Bert! Lolo Bert! Tawag ikaw ni Lola Bing. Masimba run kuno kita!” singgitan ni Freddie, ang kamagurangnan na nga apo nga pito ka tuig ang idad.
Pariho ka pagbutlak kag pagsalup ka adlaw, anggid gid man ang kabuhi ka tawo: may bag-o kag daan, may puno kag punta, may lusong kag hal-o, kag kon himo sa pangkalibutanun nga butang pariho kang kahoy, nagakadunot kag mahimo nga mauntat ang tanan; piro kon ang tanan nasandig sa pagbuut kag gugma ka atun Manogtuga, asta san-o wara dya it katapusan.
- Katapusan -
Pamaan:
Ang dya nga sugidanun wara naabay sa mga nahusgaran nga pasakup tungud urihi run dya nabaton.