Bangud sa Matris
Suno kay Victor Turner, ang dugo may nanuhay-tuhay nga simbolo (ginsambit ni Helman, 1986:19) kag amo ang pinakamabakud nga simbolo kang kabuhi (Kupfermann, 1979:53). Ang bayi nga nagaregla nagapatimaan kang ana’ng pagkahanda sa pagbun-ag kag pagsagod kang bag-ong kabuhi, sangka importante kag makataranhaga nga gahum kang kababainhan. Bangud sa ana’ng matris, ang bayi amo ang manogtugru kag manogtatap kang kabuhi. Ang ana’ng pagdugo ukon pagregla nagapahayag kang ana’ng gahum nga ginasandigan kang pinakagamot nga konsepto kang kabuhi kag pagpadayon kang sangka tribu ukon komunidad. Ugaring, ang dya’ng pagdugo ka bayi may kapihak nga ginatumud. Kon ginaangkun na ang gahum kang pagtugro-kabuhi, ginadara na man ang sangka pamahug sa kinabuhi kang sosyedad. Sa pagpaathag ni Valerio Valerie:
…ang dya’ng pagdugo halin sa sulud nga ginapagwa, ang kinaandan nga ginatago kag gani makataranhaga nga gahum kang pagtugro-kabuhi kang kababainhan nga ginabukad….
Ang matris nga amo ang ana’ng kabaskug nangin kapierdihan na man bangud ang ana’ng pagkamahuyang ginapakita sa kada na nga pagregla. Ang pagregla kang kababainhan nagapabutyag nga sanda mismo wara ti kontrol sa gahum nga pagtugro-kabuhi. Ang pagbatyag ka dya’ng pagkawara it kontrol ukon wara it mahimo patas man nga mabatyagan ka mga laki bangud ang anda’ng kabuhi nagasandig man sa gahum kang matris. Sa sentro nga bahin kang Panay, ang tumanduk nga tinaga sa regla amo ang “paramulanun” halin sa “bulan” - bulan sa ibabaw ukon bulan kang tuig. Ang pag-angut ka tumanduk nga tinaga nga paramulanun sa bulan nagasuporta ka teyoriya ni Valeri:
…nga ang pagkamabungahun kang bayi, angay ka paghulag ka mga bituon kag bulan, indi mapunggan. Ang pag-angut ka pag-ugsad-lati ka bulan nagapahayag kang sangka indi malikawan nga kapihak kang nagatugro-kabuhi nga gahum kang matris: ang kamatayun. (1990:262).
Ang pag-abot kang paramulanun ginapaanggid sa pag-ugsad kag paglati nga ginaturuk nga simbolo kang pagkabun-ag kag pagkamatay. Angay ka ana’ng pagdugo, ang bayi nahimo nga simbolo ka nagasantikanay nga konsepto kang kabuhi kag kamatayun.
Matuod, bayi lang ang may matris kag tana lang ang nagaangkun kang gahum sa pagbun-ag kang bag-ong kabuhi pero mahimo man ang pagkadura ka dya’ng gahum. Ang pagkadura kang mga bayi nga pinuno sa mga inaway ukon pagrebok ayhan bukut lamang sa pagpangapin kananda bilang manogbun-ag kang bag-ong kabuhi kondi laban sa pagtago kang pagkamahuyang kang tribu. Sa ana’ng katungdanan publiko bilang babaylan, ang matris ka bayi kag ang ana’ng gahum bilang manogtugru kag manogtatap kang kabuhi nabuyagyag man. Bilang babaylan, ang tribu ukon sosyedad nagapangatubang pirmi sa mahimo nga pagkadura kang dya’ng ana’ng gahum.
Bangud sa katungdanan na sa publiko bilang babaylan, ang pagkadura kang gahum ka bayi sa pagbun-ag kang bag-ong kabuhi mahimo magtuga kang pagparangluya kag darayon nga pagkamatay kang tribu ukon sosyedad. Gani kinahanglan maghalin ukon manginduraan tana sa publiko kag ang makagagahum nga ‘woman-exclusive” ukon “sinakpan kang puraw bayi lang” gintaw-an ka lain nga pagbasa nga nagatumud kang pagkamahuyang, amo nga gintikwang, gin-islan bilang pinuno. Ugaring nagapabilin ang bayi nga sangka mabaskug nga gahum sa likod, pirmi handa sa kon san-o liwan tana kinahanglan nga manogbun-ag kang kabuhi.
- Katapusan -
Listahan ka mga libro nga gingamit sa pagpanalawsaw:
Mga Pag-interbyu:
Geremia, Lolita, 65 anyos, retirado nga school nurse, Sibalom, Antique, Pebrero 1996.
Mulato, Santiago, 80 anyos, batid nga manunulat kag mangin-aramun sa Hiligaynon nga pulong, Iloilo City, Abril 1996.
Reforma, Rolando, 40 anyos, negosyante, Molo, Iloilo city, Septyembre 1994.
Vicente, Lucibar, 84 anyos, mangunguma, Sibalom, Antique, Hunyo 1994.
Geremia, Lolita, 65 anyos, retirado nga school nurse, Sibalom, Antique, Pebrero 1996.
Mulato, Santiago, 80 anyos, batid nga manunulat kag mangin-aramun sa Hiligaynon nga pulong, Iloilo City, Abril 1996.
Reforma, Rolando, 40 anyos, negosyante, Molo, Iloilo city, Septyembre 1994.
Vicente, Lucibar, 84 anyos, mangunguma, Sibalom, Antique, Hunyo 1994.
* Litrato 1: Halin sa http://www.5thvillage.me/babaylan.
* Litrato 2: Stephen Prestdao halin sa http://www.behance.net/gallery/Balyana-performing-Haliya/8392027.
* Litrato 2: Stephen Prestdao halin sa http://www.behance.net/gallery/Balyana-performing-Haliya/8392027.