Barko nga Bulawan
ni Dr. Alicia P. Magos
Ginbadbad sa Kinaray-a
ni Ritchie D. Pagunsan
Ang Banwa ka Dumangas
Ang baranggay Lublub isara sa kwarinta isingko ka mga baranggay ka Dumangas. Bisan dosi ka kilomitro ang karayuun sa baybay, nagapanag-iya ang baranggay kang Suba ka Linaw nga may ana man nga huray kang makataranhaga nga sugidanun kang barko nga bulawan.
Antis ang Ikarwa nga Gyira Pangkalibutan, duro ang mga pangayaw nga mamumugon ang nagaabot halin sa norti nga bahin ka Iloilo kon tyimpo kang tag-arani ka paray. Pagkatapos obra sa taramnan, ang dya nga mga mamumugon nagaparigos sa Suba ka Linaw. Tungud mariit ang suba, duro ang nagkaramatay sa pagkalunod.
Suno kay Lola Matea Dolar, sitinta i-nwibi ang idad kag ritirada nga maistra halin sa Lublub, sangka kasisidmun kang mga tuig 1930, may sangka grupo ka mga pangayaw ang nagapaagto sa pangpang ka suba sa likod kang balay na kang may nabatian sanda nga pamito kang barko. Nagdali-dali sanda dalagan paagto sa suba kag halin sa marayu, nakita nanda ang barko nga bulawan nga manogpanaw. Anggid dya sa barko kang “Compania Maritima,” sangka pampasahiro nga barko paagto sa Manila kag Negros kang mga tuig 1940. Ugaring tungud marayu sanda, wara nanda makita ang mga nagasakay ukon ang mga karga. Pagkatapos kang gyira, kang nangin mahigku kag natabunan kang mga liryo ang suba, nadura ang barko kag wara run dya makita.
Ang masunod ang pinakabantog nga istorya sa Lublub:
Ang mariit nga Suba ka Lublub
Si Jose dela Cruz, mga singkwinta anyos ang idad, sangka pintor kag iskultor, nagaistar sa baranggay Lublub. Kilala tana sa baranggay nga may bata sa ingkanto sa kalibutan kang mga idalmunun. Kang mga nauna nga tuig kang 1960, ginahambal nga makapanaw si Jose sa babaw kang mga matag-as nga kawayan nga indi mabatian kag indi masamadan. Nagtuon man tana sa “Derlas School of Meteorology,” sangka ingkantado nga iskwilahan nga ginapanag-iyahan ka ingkanto rapit sa bahul nga puno ka lunok kon diin kauna nagadungka ang barko nga bulawan.
Nakita mismo ni Jose ang barko nga bulawan. Suno kana, pampasahiro dya nga barko nga nagalapos sa Suba ka Linaw kag nagadungka rapit sa lunok sa likod ka balay ni Matea Dolar. Ugaring bangud nagrabong ang mga liryo sa kalawigun kang mga tinuig, indi run makalubas ang bahul nga barko nga bulawan. Gani nagdungka dya sa likod kang Dumangas Emergency Hospital. Halin rugto, nagasaylo ang mga ingkanto sa gamay nga baruto paagto sa durungkaan ka Lublub. Kalabanan ka mga pasahiro, mga istudyanti kag bisita ka “Derlas School of Meteorology.” Ang gamay nga baruto masami nga nagaabot sa gabii, sa tyimpo kang paugsadun. Maduro ang mga bisita sa iskwilan kang amo dya nga tyimpo hay amo dya ang tion nga ginahiwat ang mga aktibidadis.
Ginapamatud-an ni Lola Pinang, nubinta i-singko anyos ang idad kag nagaistar sa Dumangas, nga ang Suba ka Lublub kag ang likod kang Dumangas Emergency Hospital ginakabig nga mariit kag ginaistaran kang mga idalmunun.
May sangka bayi nga athag pa ang mimorya nga nakadumdum kang istorya kang bata pa tana. May sangka maambung nga Katsila nga ang ngaran na “Bas” nga nakakita kang bahul nga barko nga bulawan nga may ngaran “Don Quintin” nga nagdungka sa andang pantalan sa probinsya sa Espanya. Bahul ang pagkatingala ni Bas sa manggad kang tag-iya, kag kang matuipan nga may maanyag dya nga daraga nga bata, nagsakay tana sa barko paagto sa Pilipinas. Sa durungkaan ka Lublub sa Dumngas, nahimtang ang bulawan nga balay ni Don Quintin. Kang urihi, ginpangasawa ni Bas ang bata ni Don Quintin kag may anda man sanda nga mga bata, nga ang isara nakita ni Lola Pinang. Ginlaragway na ang bata nga matahum, nga Kinatsila ang itsura.
- Sundi ang kasugpon -
Sunod: Ang Banwa ka Estancia
Pamaan: Ang inyo nabasahan pinili kag pinaksi nga sugidanun sa sangka panalawsaw, “Binisaya nga Kinabuhi, Visayan Life, Visayas Maritime Anthropological Studies II, 1993-1995,” nga ginsulat ni Prof. Alicia P. Magos, Ph.D., ginkay-ad nanday Iwao Ushijima kag Cynthia Neri Zayas, kag ginbalhag ka CSSP Publications, College of Social Sciences and Philosophy, University of the Philippines (1996).