Ang Gamay nga Damang
ni Jessie M. Valenzuela
Ona nga Padya
“Sa diin run ayhan si Nanay ko man?” nagahiribiun nga pamangkot ni Edok. “Nay! … Nay! … Indi nyo man ako pagbayai, ay!” dogang na pa gid nga wawaw.
Kadungan ka pagtangso ka sip-on kag paghiribiun, amat-amat nga ginpamorot ni Edok ang pira ka panid na nga mga bayo kag karton nga makita na sa ana atobangan. Bisan wara pa maolian sa bokol na nga daw pandisal kabahul, sigi lang ang pobri nga bata sa pagpodyot sa kon ano pa ang pwidi na nga magamit sa mga nagarinapta na nga mga pagkabutang sa sulud ka anda balay.
“Katamad gid kanimo nga bata! Kon indi ko pa ikaw pagsogoon, indi pa ikaw magholag!” ang makaburungul nga singgit ni Manding Wening sa ana kaistorya, dungan batak ka ana nga patadyong. “Ginhambalan ko bay ikaw nga magsag-ub piro sigi tana imo paopas ka damang,” sogpon na pa gid nga may bitbit dun nga silhig para ipahug sa ana bata nga sobra ka tamad.
“Hala si Nanay mo, Dok, dalagan dun! Dasiga! … ” sogo dara tiklod nga hambal ni Budok sa ana amigo.
Hay rayu pa lang kag batiun run ang daw nagabagting nga siyagit ka ana nga Nanay, sa kahadluk, dasig nga nagtindug si Edok kag nagdalagan paagto sa anda kosina agud bul-un ang mga baldi bisan daw magkaradasma run sa paglompat sa mga tanum nga lamponaya sa atobang balay nanday Budok.
Antis magpanaw, ginbistahan na anay ang anda nga banga kag nakita na nga wara gid man gali ti sulud kag naobosan gid tanda ka tobig.
“Hala, mosahan gid ako ka dya ni Tatay mong,” hambal na kag magkalot run lang ka olo nga nagalungulungu. Sa ana nga kakulba kag kahadluk kay Iyoy Panggoy, nagdisisyon ang polo ka tuig nga bata nga magholag kag sondon run lang ang sogo ka ana nanay agud makabalik tana liwat kanday Budok para padayonon ang anda sipal nga paopas ka damang.
Kang rapit dun lang tana sa gawang, nagahinayhinay kag nagatihintihin nga ginlingling ni Edok si Manding Wening agud sigoradohon nga indi tana mabalbalan ka silhig. Pagkakita nga didto man sa gihapon sa pihak balay ang mal-am, daw lab-ot pa sa langit ang ngirit ka sarawayun nga bata. Amo dya tana pirmi ana nga opisyo ilabi run gid kon mamosa dun si nanay kag tatay na.
“Daw olianon bala si Nanay. Hambal ko nga huud dun gani, sogo man gihapon. Liwatun na pa gid?” nagapamorogso na nga mitlang. “Daad tana dun lang bala nagsag-ub kondi kaina pa nabota ang tobig. Timprano pa gani dya, sigi dun tana ka sirmon. Ay, ambay lang gid sa mal-am nga ra,” dogang pa gid nga kimod ni Edok kag nagpudagpudag paagto sa pwirtahan.
Piro orihi run kang naman-an ni Edok nga nagapasulud si Manding Wening kag nabatian gid ka ana nga nanay ang ana nga mga ginpangwakal.
“Abaw, Ontoy, parariklamo gid kanimo. Gusto mo kumusun ko baba mo?” hambal ni Manding Wening dara hampak ka silhig paagto sa diriksiyon ni Edok.
“Ay, mamaw!” siyagit ni Edok tungud nahangyus tana sa golpi nga pagbotwa ni Manding Wening,
Hay abtik ang bata kag nakapangaman, nakalikaw tana kag wara maigo ka silhig sa boli.
“Oops! Hahaha … Nanay, libat!” paugtas nga sonlog ni Edok kag magpaspas palagyo paagto sa awang.
Kang makarayurayu run gawa ang distansiya na sa anda balay, nagpondo sa pagdalagan si Edok kag nagbalikid liwat kay Manding Wening dayon sitsitan “Pssstttt, Nay! Nay!”
Kang nakita na nga nagbalikid dun ang kaina pa nga nagakonsomisyon nga mal-am, nagsaotsaot si Edok dara kompaskompas ka ana alima, dayon pa singgit nga naghambal, “Pigaw, ah! Sakit tohod mo, Nay, haw? Lagsa ko bala. Bleeee …” kag magpadiwal pa gid tapos magharakhak nga pagkatodotodo.
Bisan daw malopok run ang mga ogat sa liug ni Manding Wening kag nagabokal ang dogo tungud sa kaugut kay Edok, nagyuhum dun lang tana kag maghambal, “Hay, ang akun nga bata wara pa gid man masangkol bisan polo run ka toig ang idad.” Nagtalikod tana agud magsulud sa anda balay bitbit man sa gihapon ang silhig nga ogat.
Nagaduhung man gihapon si Edok sa mga nagkaratabo. Sa amo to nga ponto, nadogangan pa gid ang pagnguynguy ka bata kang napaminsar na ang ana nga pagpaugtas sa pinalangga na nga nanay.
Tungud ka malain nga panahon nga dara ka bagyo nga nag-ompisa pa kang nagligad nga simana, pati run ang sobra nga kasubu, gutum kag inoras nga paghiribiun, nagakurudug sa karamigun ang maniwang nga lawas ka bata. Lowas pa abi sa maramig nga huyup ka hangin, ang mga toro ka oran nga nagalosot halin sa atup ka balay kag nagailig sa naoklab nga bobong ang nagpadogang pa gid sa maramig na nga pamatyagan.
Manog-alas sais run abi sa gabii kag midyo dulum run gid ang palibot. Wara run maagwantahan ni Edok ang katoyo kag amat-amat run lang nga nagpirung ang ana mga mata. Nakatorog ang makarolooy nga bata nga nakatongtong ang mga alima sa bintana pagkatapos na sandig ka ana nga olo sa may dingding.
“Edoook! Edoook!” ang tawag ka mahinay nga limug nga mabatian halin sa kadulum nga amo man ang amat-amat nga nagpokaw sa bag-o pa lang natorogan nga bata. Ginmokra na ang ana mga mata kag ginturok ang bilog nga balay, piro wara man ti tawo sa ana palibot. Kapira na ginmisuk ang ana nga mata piro amo man sa gihapon, wara man tana ti may nakita bisan haron man lang ka tawo nga nagtawag ka ana nga ngaran. Abi na nagadamgo lang tana, gani liwat na nga ginpirung ang ana mga mata kag ginsaylo ang olo sa bintana agud isandig liwat para indi magsakit ana nga liug sa bag-o na nga pwisto sa pagtorog.
Wara lang bohay kang nasandig liwat ni Edok ang ana nga olo sa bintana, mabatian run ang madalum na nga pag-ginhawa nga nagapamaan nga mahamuuk run ang ana nga torog.
Kang nagapanaw run si Edok parapit sa awang, nasog-alaw na ang nanay ni Budok.
“Edok, diin ikaw maagto?” ana nga pamangkot.
Nagparapit ang bata kag dayon magbisa.
“Masag-ub ako, Maninay Ekang. Naobosan run abi kami ka tobig. Nangara abi si Nanay hay adlawun run, wara pa ti sulud amun banga,” ana nga sabat.
“Abaw, mayad nga bata! Kalooyan gid ikaw ka atun Ginoo sa imo nga katandusun,” dogang na pa gid nga hambal dayon kaput sa olo ni Edok kag gomonon ang bohok.
“Si Nanay abi, indi makahulat. Masag-ub man gid ako piro ginlagas na gid takun ka silhig,” riklamo na pa gid.
“Ay, ay, ay! Ontoy, ti paano ra abi makatig-ang si Wening kon wara kamo ti tobig nga gamitun?” sogpon nga sabat ni Iyay Ekang.
“Hala, Maninay, ano tig-angun na karaa hay wara man ti bugas?” pilosopo na nga sabat.
Imbis nga maglawid pa ang istorya, wara run lang nagsabat ang mal-am kag nagdiritso nga nagpanaw paagto sa anda nga balay. Gani, ginhakwat lamang liwat ni Edok ang mga baldi kag nagpadayon paagto sa awang.
Nakapira pa lang ka tikang si Edok kang may nasog-alaw tana liwat nga sangka mal-am nga damul ang bungut. Sa ana nga pagpaminsar, kadya na pa lang ona nga nakita ang amo raa nga itsora sa anda nga logar kag nagalingin gid ang olo na kon sin-o ayhan ra nga mal-am nga ana nasog-alaw hay basi bala nagtalang lang.
“Lo, diin ikaw maagto? Kamal-am run kanimo, sigi pa timo gihapon kalagaw?” sonodsonod na nga pamangkot. Piro, nagaturuk lang kana ang mal-am kag wara nagsabat. “Apa kaw haw? Ano man, indi kaw kamaan maghambal haw? Sabat man, ay. Amo dya budlay kanatun mong hay kon mamangkot gani wara nagasabat piro kon indi man mamangkot mosahan man sa gihapon,” ang wara ontat nga hambal pa gid ni Edok sa mal-am.
Sigi lang man sa gihapon sa pagdoko ang mal-am kag hinayhinay nga magpanaw parayu, dayon kaput sa ana nga baston nga ginagamit para indi matomba.
Sa ana nga kaugtas, ginbayaan na ang mal-am kag naghalin run lang agud magdiritso sa pagsag-ub. Wara na run ginbalikid ang mal-am hay nagadali tana nga makaabot sa awang agud matapos na dayon bota ang anda banga kag makapaopas run tana liwat ka damang kaimaw ni Budok.
Pagkaabot na sa awang, ginbutang ni Edok ang baldi sa kilid kag magpongko sa bato. “Alay panaw ba!” mitlang na dara koot sa ana nga bolsa. Ginbuul na ang surudlan ka posporo kag amat-amat nga ginboksan. “Sara, darwa, tatlo, apat, lima,” isip na. Pagkatapos masigorado nga komplito man gihapon ang lima na kadamang sa sulud, ginsirado na liwat ang surudlan ka posporo kag magtindug run agud ompisahan nga magsalod ka tobig.
Kang rapit run lang mabota ang ikarwa nga baldi, may nakita si Edok nga nagakamangkamang sa kawayan nga ginailigan ka tobig halin sa awang. Ana nga ginturuk ka mayad kag sobra ang ana nga kalipay kang naman-an na nga may sangka gamay nga damang tana nga nakita.
“Yooohooo! Maima gid dya kar-on si Budok kanakun mong,” malipayun na nga singgit, dayon parapit sa kawayan agud dakpun ang damang nga sigi ka palagyo kang nabatyagan na nga nakita tana kang bata.
Sa sobra nga dali ni Edok nga malab-ot kag madakup ang damang nga may kros sa likod, wara na makita ang lao kag lomot sa kilid ka awang kag golpi lang tana nakadanlug.
“A!” singgit ka bata nga nagaparamola ang pongyahon sa kakulba. Ang ana pagkaholog lang ang orihi na nga nabatian lowas sa ana nga matonog nga singgit kag nagparanulum run ang ana nga panurukan.
Sa anda balay, nagakororinut run ang dahi ni Manding Wening hay hapon run piro wara man gihapon kaoli ang ana bata halin sa pagsag-ub.
“Diin run man ayhan nawili to si Edok ka sipal man? Alas dos run, wara man gihapon kaoli haw? Kaina pa to kang alas nwibi ti aga naghalin asta kadya wara pa kabalik? Abaaaw! Makatiraw gid ang bata nga ra kar-on kanakun mong. Abaw, Edok, omandam kaw! May imo gid kar-on,” nagaugtas piro nagakabalaka nga hambal ka mal-am nga saku lang lingling sa bintana hay amat-amat run nga nagabaskug ang oran.
Piro wara naman-an ni Manding Wening nga nadisgrasya run gali si Edok kag bag-o lang gid naompawan sa ana nga pagkalipung.
Pagkamokra na ka ana nga mga mata, abi ni Edok nabolag tana hay pwirti gali kadulum ang palibot. Gani, dalidali tana nga nangayo ka bolig. “Naaay! ... Taaay! … Maninay Eka! … Budoook! … Boligi ninyo ako!” ang makatiringil na nga siyagit kag polokpolok.
“Pssst! … pssst! … pssst! … ” Tatlo nga sonodsonod nga sitsit ang nagpahipus sa nagapalakpalak nga bata. “Maan, indi pagsinggit. Mosahan ko ikaw kar-on mong.” ang riklamo ka limug nga nabatian ka bata halin sa kadulum. Sa amo man to nga mga inoras kadungan ka limug nga nagpamosa kay Edok, mabatian ang matonog nga pagpitik ka dughan kag paglagas ka ginhawa ka bata. Hay indi gid man talawit si Edok, ginpanilagan na kon diin naghalin ang limug nga naghambal kag namosa kanana.
Pagbalikid na, nakita na ang darwa ka mga mata nga nagaturuk kanana kag nagasiga. “Si … si … sin-o i … i … ikaw?” ang nagapiritla nga pamangkot ka bata.
“Andut nagabagabaga tana imo mga mata haw?” sonod na pa gid nga hambal.
“Andut ginlagas mo ako, bata? Ano akun sala kanimo?” pamangkot ka ana nga kaistorya imbis nga isabtun ang ana nga pamangkot.
“Wara mo pa gani ako ginsabat, namangkot run timo,” maisug piro ginakulbaan nga sabat ni Edok.
“Sabta ako bata, basi gosto mo ipotson ko ikaw sa akun mga lawa?” ang nagaugtas nga sabat ka indi na makita nga kaistorya lowas sa mga mata nga nagdogang pa gid ang pagbagabaga sa pilosopo nga pagsabat ni Edok.
Didto kag nadumduman ni Edok nga antis tana malipung, may nakita tana nga gamay nga damang kag amo lang man to ang ana nga ginlagas.
“Ikaw ang gamay nga da … da … damang kaina?” dalidali na nga pamangkot. “Andut gahambal timo haw? Indi man ako pagpahadluka, ay,” dugang na nga hambal nga nagapakitlooy hay didto run abi kag nakabatyag tana ka ginatawag nga pagkahadluk.
“Huud, ako to ang gamay nga damang nga nakita mo kaina. Ginasagap ko ang akun Nanay kaina hay kahapon pa tana wara makaoli,” ang masubu nga sabat ka nagahambal nga damang.
Bisan indi maintindihan ni Edok ang nagakaratabo, nangisug tana nga mamangkot pa gid.
“Andut ginbayaan ikaw ka Nanay mo haw? Basi sarawayon timo nga bata mong.” ang siryoso na pa gid nga dogang.
“Hala, bukut mong. Ako gani nagabulig kay Nanay panglimpiyo sa amun balay. Wara man ako gani nagasabat kag nagapaugtas kanana,” ang sogpon na pa gid nga istorya.
“Kahapon ka aga pagkabogtaw namun, hay nagainoran, wara gid ti may naghapon sa amun lawa, amo raa nga wara kami ti pagkaun. Gani, hambal ni Nanay antis tana magpanaw kahapon mangita lang tana anay ka amun pagkaun, piro asta kadya wara man gihapon tana si Nanay kabalik,” dugang na pa gid nga sogid dayon hibi.
“Paano run lang ako ka dya hay ginbayaan ako ni Nanay ko man?”pamangkot na kay Edok.
“Hala, ginbayaan na ikaw gid man siguro, ay,” pamahug na balik sa gamay nga damang. Gani, nagdugang pa gid sa paghiribiun ang gamay nga damang. Hay nalooy si Edok sa itsora ni gamay nga damang, namangkot tana. “Ano itsora ni Nanay mo haw?”
Golpi lang, nagsanag ang palibot halin sa sirak ka adlaw nga naglosot sa boho ka awang sa ibabaw kag nakita liwat ni Edok sa marapit ang itsora ka ana nga kaistorya.
“Hala, kaitsora mo ang sangka damang nga binokot ko bala. Gamay lang garing timo,” ang daw indi makapati nga sogid ni Edok. Dalidali na nga ginbuul ang posporo sa ana nga bolsa kag ginboksan.
“Diin rugya si nanay mo?” pamangkot na dayon pakita ka ana nga mga damang sa sulud ka posporo.
Dasig nga nagkamang ang gamay nga damang paagto sa alima ni Edok agud turukun ang ginpakita ka bata.
Daw ginkumus ang baratyagun ka gamay nga damang kang nakita na ang lima ka damang nga nakorong sa sulud ka posporo. Kag nagdogang pa gid ang ana nga kasubu ka naman-an na nga ang sara sa mga damang nga nakasulud sa surudlan ka posporo, amo ang ana mabuut kag mapinalanggaon nga Nanay.
“Araguy!” golpi nga singgit ni Edok. “Andut ginkagat mo takun haw?” dogang na pa gid nga riklamo dayon kaput sa ana nga todlo nga ginkagat ka gamay nga damang.
“Ti, masakit?” pamangkot ka gamay nga damang.
“Ay, matyag mo haw, manamit?” nagaugut nga sabat ka bata.
“Ti, man, may baratyagun kaw man gali, andut wara timo malooy sa mga ginkorong mo nga mga damang sa surudlan ka posporo haw? May mga bata man tanda karaa kag pamilya nga magutuman kon korongon mo lang tanda rugyan sa sulud,” padayon nga pagbasol ka gamay nga damang kay Edok.
“Wara timo haw nagapaminsar kon diin si nanay mo, kon madora tana ka malawid? Wara ikaw nahadluk nga magutuman kon indi makaoli si nanay mo kag ikaw lang sara sa inyo balay?” dogang na pa gid nga pamangkot sa bata nga siryoso nga nagapamati sa mga ginhambal kanana.
Liwat nga nabatyagan ni Edok ang kalooy sa nagahiribiun nga gamay nga damang. Wara na man mabatyagan nga kadungan sa paghibi ka gamay nga damang, amu man ang pagtoro ka mga loha sa ana mga mata.
“Edok! Edok! Edok! Bogtaw. Ay, abaw nga bata ko, diin timo naghalin man?” nagahapohapo nga hambal ni Manding Wening, dayon uyug sa nagakatorog na nga bata.
Tungud sa makatiringil nga singgitan ka ana nga Nanay, madasig lang nga nakabogtaw ang bata. Pagkakita na kay Manding Wening, dalidali nga nagkupkup ang bata kag naghambal “Nay, indi mo gid ako pagbayaan, ha? Mapakabuut run ako, Nay, kag pirmi gid ako mamati sa imo mga ginahambal,” ang wara ontat na nga pangako, dayon kag mag-ompisa ka hibi.
“Abaw, Ontoy, bata ko bay ikaw. Indi ko gosto nga may matabo nga malain kanimo. Ang nanay, bisan ano pa ang matabo, indi na gid tana raa pagpabay-an ang ana nga mga kabataan. Tandaan mo ra,” kalmado nga sabat ka ana nga nanay. Kag didto lang naghaganhagan ang pamatyagan ni Edok kag nagtawhay run ang ana nga paminsarun.
Pagkatapos ka anda nga pag-istoryahanay, ginboligan ka magnanay nga himusun ang mga nagarinapta nga gamit sa balay hay naagyan gali ka todotodo nga oran kag mabaskug nga hangin ang anda nga logar tungud sa bagyo.
“Abi ko, Nay, wara run kamo kag ginbayaan niyo ako ba,” hambal ni Edok. “Wara abi kamo rugya pag-oli ko.”
“Abaw, daw mabogto run gani akun ogat ka singgit tawag ka imo ngaran, wara mo gid mabatian haw?” sabat ni nanay na.
“Hambal ko gid haw, ikaw gid to mong ang nabatian ko nga nagtawag kanakun kaina. Abi ko gadamgo lang ako, Nay, mong,” nagangirit nga sabat ni Edok.
Sa ana nga nabatian, nalipay gid si Manding Wening hay naman-an na nga ipangitaun man gali tana ka ana nga bata kon madora tana sa anda nga balay.
Pagkatapos ka anda nga panghimus, nakahakid lang gid kang kan-un si Manding Wening, kag insakto lang man nga nakaabot si Iyoy Panggoy nga tatay ni Edok. Pagkakita na dayon sa ana nga bata, nagadalagan nga ginkupkupan na si Edok kag ginpamangkot, “Ontoy, abi, sogidi ako kon ano gid man natabo kanimo.”
Sa pagkamaan ni Edok nga sa sulud ka posporo ang nanay ka gamay nga damang, ginpagwa na ang tanan na nga mga damang kag ginboy-an.
“Salamat gid kanimo bata,” hambal ka gamay nga damang.
“Dumduman mo ang mal-am nga nasog-alaw mo? Ako to. Nagbaylo ako ka itsora agud pangitaun si Nanay. Tingala man ako, indi ko tana makita hay ginkorong mo gali. Piro kadya, nalipay gid ako kag ginapangako ko nga padayonon namun nga pagabantayan ang awang agud mangin malimpiyo ang tobig nga inyo pagasag-ubun,” malipayon nga pagpasarig ka gamay nga damang kay Edok.
“Kag palanggaa ang imo nanay kag tatay. Mayad gani kita may ginikanan pa tatun indi pariho ka iba rugyan. Malipayun ang panimalay kon kumplito ang bilog nga pamilya, kapin pa kon rugyan imo nanay kag tatay.”
“Ginapangako ko man nga ompisa kadya, indi run ako mangdakup ka mga damang. Naintindihan ko man nga kapariho ko, kon madora si nanay okon si tatay, mangin masubu ang balay kag wara run ti may iba pa nga mag-asikaso kag magpalangga kanakun,” siryoso nga sabat ni Edok.
Gani sa mayad nga hinimoan ni Edok, nagboroliganay ang mga damang nga makagowa si Edok sa awang. Nag-obra ang mga damang ka hagdan nga daw lobid paagi sa anda mga lawa agud makasaka si Edok. Kag pagkatapos ka malawid nga mga inoras, nakahalin run gid man ang bata sa sulud ka awang kag nangin malipayun gid ang tanan sa natabo.
Antis mag-oli si Edok, nangayo tana liwat ka pasinsiya sa mga damang nga ana ginpangkorong kag nagpasalamat sa gamay nga damang sa pagbolig kanana agud maintindihan kon andut ang sangka bata ginasaway kag ginasogo ka ana nga Nanay.
Indi makapati si Manding Wening kag Iyoy Panggoy sa gin-istorya ka anda nga bata bisan ginpakita na pa ang ana nga bokol kag ang kinadtan ka damang sa ana nga alima. Piro ang importanti, iririmaw run tanda nga bilog nga pamilya kag lantu nanda nga tungud sa pagkilalahay ni Edok kag ka gamay nga damang, mangin masinorondon, mapinalanggaun, kag mabuut gid nga tawo si Edok asta sa ana nga pagmal-am.
- Kataposan -