“Hoy, Ayi, tama run bi ra nga lantaw sa litrato ka kon sin-o man ra ginalantaw mo. Kaina kaw pa,” kumod ka nanay ni Ayi. “Ginhurum mo lang to sa tubig ang bugas, hud. Sin-o pa padaigun mo kato bay? Si Meyor?”

“Ay! Si Nanay man! Kalma lang bala, Nay. Wara pa gani alas-dosi mong,” sabat ka bata samtang sigi ang lantaw sa litrato.

Litrato ka bayi. Imaw dya ni Ayi sa iskwilahan halin elementarya asta hayskul, piro sa kalawidun ka tyimpo, wara ti may madumduman si Ayi nga tion nga ginbugno tana ka bayi nga dya.

 “Roselda! Hay, kanami nga ngaran. Halin kauna asta kadya wara gid naglubad ang kaambung mo. Daad sangka iskwilahan lang pa gid kita mag abri-klasi ba,” saysay ni Ayi sa hangin nga daw nagaparanamgo. “Araguy! Pangguba man dya si Nanay ka salida man. Sigi run, isin-ad ko run to ang tinig-ang,” sabat ka bata matapos guripatun ka nanay na sa talinga.

“Aw! ti mayad gid, i. Tawgun ko pa daad si Meyor para magsin-ad,” yamuhat nga sabat ka nanay ni Ayi.

Nagdiritso si Ayi sa anda darapugan para magsin-ad ka tinig-ang. Nakita ni nanay na ang libro nga ginbutangan na ka litrato kag ana dya ginmulalngan kamayad agud maman-an kon sin-o gid ang ginakasakuan ka ana bugtong nga bata.

“Ay, danay kaw. Daw bata man dya ni Dalia? Pariho gid ang itsura, hud,” tugda ka nanay ni Ayi sa ana kaugalingun.

Si Dalia nga nanay ni Roselda, suud gid nga amiga ka nanay ni Ayi kang bataun pa sanda. Magbugto sanda kon kabigun ka mga nakakilala kananda. Nagyuhumyuhum lang ang nanay ni Ayi samtang ginabalik ang litrato sa libro kon diin dya nakabutang.

Pagkatapos arangan ang tinig-ang ni Ayi, nag-igma ang magnanay. “Ga, kar-on maghaponhapon pabakal ko pasta sa banwa, ha? Mahimo ta spagiti,” pangabay ka nanay ni Ayi.

“May ano, Nay, haw? Daw buhay pa man kaadlawan ko,” pangusisa ka bata.

“Bakal lang bala, para daw may bag-o man sa lamisa ta. Nasum-udan run ko ka tinig-ang mo,” lahuglahug nga sabat ka nanay sa bata. Wara run nagbais si Ayi kay nanay na hay bisan ano ang ana himuon indi na gid dya malusutan sa yinamuhat nga istorya.

Alas-tris kang hapon nagpanaw si Ayi dara ang ana bisiklita paagto sa banwa agud magbakal ka ginsugo ni nanay na kana. Luwas sa ginpabakal, gintugruan tana ka sobra nga kwarta para makabakal ka ana mga gamit sa iskwilahan hay nagahirapit run lang ang klasi. Si Ayi magasulud run sa kolihiyo nga may handum nga mangin pulis sa pira ka adlaw. Napamakal ni Ayi ang tanan nga kinahanglanun na kag ang ginpabakal ni nanay, gani nagdiritso tana dayon pauli samtang wara pa nagsalup ang adlaw.

Pag-abot ka sirum, amo pa gid nga iksina ang nakita ka nanay ni Ayi. Ang ana bata naurungan liwan ka sagad lantaw sa litrato ni Roselda.

“Gintugro na ra kanimo, Ga?” pamangkot ka nanay ni Ayi.

“Ah, gintugro na sa sa klasmit ko kang hayskul, Nay. Ginlihog ko nga ngayuan na ko ka litrato ni Roselda baylo ka siopao,” sabat ka bata samtang nagaturuk man gihapon sa litrato.

“Ti, kon ikaw run lang abi kato nangayo? Tugro na man ra siguro gihapon, wara kaw pa nagastuhan,” Paathag ka nanay ni Ayi.

Naghipus lang si Ayi kag wara run nagsabat sa ginhambal ni nanay na. Sa ana pinsar, kon tana ang nangayo pirsonal kay Roselda, basi wara tana ti litrato nga ginakapatan kadya kag basi magsakit lang ang buut na. Ginpabay-an run lang ka nanay na si Ayi nga sigi man gihapon ang paglantaw sa litrato .

Nagtakup ang kagab-ihun. Ginlikup kang kalinung ang palibot. Piro si Ayi, indi makapirung ka ana mga mata tungud ang itsura ni Roselda nagapilit gid sa ana paminsarun bunga ka ana pagmulalung sa litrato adlaw-adlaw. Makuri nga nagdalagan ang oras, kag kaagahun run naturugan si Ayi. Alas diyes run sa aga kang nakabugtaw si Ayi tungud sa gahud nga nabatian na sa anda sala. May kaistorya si nanay na kag patay lang ang anda kadlawanay. Sa pinsar ka bata, amo siguro nga ginpabakal tana ni nanay na ka pasta para sa spagiti hay may maabot gali nga bisita.

Nag-amat-amat bangon si Ayi para magdiritso sa kusina sa pagpamahaw. Sa ana paggwa sa kwarto, nakita na ang bisita ka ana nanay.

“Ay, mayad bugtaw kaw run,” hambal ka nanay ni Ayi. “Miga Dalia, amo dya ang akun bata,” pagpakilala ka nanay ni Ayi sa bisita.

“Ay, abaw! Kagwapo gali dya ka uniko iho mo, amiga?” sabat ka anda bisita nga si Dalia.

Sa pagkabati ni Ayi, nagyuhumyuhum lang kag naglisinsya nga madiritso sa kusina. Sa hana na nga pagliso paagto sa kusina, gulpi lang nga may nabungguan tana nga wara mahungud. Nahangyus si Ayi kang nahimutadan na ang ana nabungguan, lagilagi nagparamula ang ana itsura. Si Roselda! Halin sa kusina para magbuul ka tubig.

“Ay, pasinsya gid,” bungat ni Roselda.

Wara ti may nahambal si Ayi. Nagatindug lang sa gihapon nga daw posti nga wara man lang ka panghusay ka buhok.

“Bata ni Tita Dalia mo ra, Ga. Di bala tana ra ang ginalantawlantaw mo pirmi sa litrato?” hambal ka nanay ni Ayi sa naurungan na nga bata nga may dara nga dakupdakup.

Nagdugang laimnan kang pamatyag ni Ayi. Haros batiun ang huni ka ana tubug sa pagpanagitlun. Naglantawanay ang darwa ka bata samtang nagkirinadlaw ang darwa ka nanay sa mga riaksyon nga anda nakita sa darwa. Si Roselda nakabatyag man kang kahuya kag namula sa pagsugid ka nanay ni Ayi parti sa litrato.

“Uh! Ang ano nga litrato pa gid ra ginawakal mo, Nanay? Wara takun ti litrato ka bata ni Tita Dalia,” baribad ka bata para indi madakpan.

Pirit nga ginpatay ni Ayi ang huya sa atubang ni Roselda kag gin-agda dya sa pagpamahaw. Nagyuhum lang ang daraga.

“Sigi, salamat gid. Nakapamahaw run kami paghalin sa balay.”

Daw matumbo sa kalipay ang baratagun ni Ayi hay amo to ang pinakauna nga bis nga ginbugno tana ni Roselda, ang bayi nga ana ginahandum kang malawid run nga tinion.

Midyo nagbugnaw ang sitwasyon halin sa pagdakup ka nanay ni Ayi kana. Nagpadayon ang istoryahanay ka darwa ka nanay. Ginpapungko anay ni Ayi si Roselda sa sala kag nagdiritso tana sa kusina sa pagpamahaw. Samtang nagapungko si Roselda, nakita na sa gamay nga lamisa ang mga libro. Mahiligun magbasa si Roselda ka libro kag sa ana nakita nga mga titulo ka libro, naingganyo gid tana sa pagparapit kag pagbukad ka dyang mga barasahun. Sa mga nagakurubay nga mga libro, nagbuul si Roselda ka sambilog para pagabasahun. Ang nanay ni Ayi, samtang nagaistorya sa ana amiga nga si Dalia, sigi man ang pagpanilag kay Roselda. Pagkakita na nga nagbuul si Roselda ka libro para magbasa, nagsulud lagilagi sa pinsar na nga madakpan gid ang ana bata hay ang libro nga ana ginbuul amo ang libro nga ginbutangan ni Ayi ka litrato ka dyang bayi.

“Nami ra, Ga, nga libro. Paborito man ra ni Ayi,” hambal ka nanay ni Ayi.

“Parabasa man gali, Tita, ang bata mo?” maluming nga pamangkot ni Roselda sa nanay ni Ayi.

“Ay! Kun-an kaw mong, pirmi na ra ginabasa adlaw-adlaw. Amo lang gid ra nga libro ang ginabasa na. Ambay gani kon ano gid ang sulud ka libro nga ra,” sabat ka nanay ni Ayi nga sagad ka yuhum kag nagadulot ang mga mata sa kusina kon sa diin nagakaun si Ayi.

Hana run daad nga buksan ni Roselda ang libro kang gulpi lang, “Hala guba ra nga libro. Di ra manami istorya na,” sal-ut ni Ayi samtang gulpi buklas ka libro sa alima ni Roselda. Ginahapohapo pa dya hay nagdalagan halin sa kusina. “Indi dya manami nga libro,” hambal liwan ni Ayi sa natingala nga si Roselda.

“Ay! Dya man nga bata akun. Daad naglisinsya kaw anay kay Ayi antis mo ginbuul ang libro na,” hambal ka nanay ni Roselda kana. “Basi ginatagotago na gid tana ra nga libro.”

“Ay, maan kanimo, miga,” sal-ut ka nanay ni Ayi. “Indi man gid, a. Ako man kara nagtugro kana. Ginrigalo ko ra kang kaadlawan na kang nagligad nga tuig.”

“Oy, Ayi, ipahuram ra kay Roselda ang libro. Wara ta ikaw gintudluan maghinikaw ka gamit,” mando ka nanay ni Ayi, nga tulad nagakalangkag sa masunod nga matabo kon makita ni Roselda ang ana litrato.

“Pwidi, Nay, ang iba lang nga libro?” balus ni Ayi nga nagaparamula.

“Indi pwidi,” madasig nga sabat ka nanay ni Ayi.

“Ay, Tita, wara ti kaso, a. Duro pa man dya ang mga libro nga pwidi basahun,” maintyindihun nga sabat ni Roselda sa nanay ni Ayi.

“Sigi lang, Ga, ipahuram ra ni Ayi. Amo ra ang pinakanami nga libro rugya sa balay,” balus ka nanay ni Ayi nga daw nagadali nga buksan ni Roselda ang libro.

Wara ti nahimo si Ayi kondi sundon ang mando ni nanay na. Gindawo na dya kay Roselda kag nag-abot gid ang ginahulathulat ka nanay ni Ayi nga hitabo. Nahulog ang litrato nga nasal-ut sa libro. Pagkakita kadya ka nanay ni Ayi, dayon na ginhagad ang nanay ni Roselda maggwa sa balay para magpahangin sa hardin.

“Dali, miga, maagto kita sa hardin rugto sa gwa. Lantawun ta to ang mga orkids ko. Man-an ko gusto mo gid ria.”

Naggwa ang darwa ka mag-amiga kag nabilin ang darwa ka bata sa sulud ka balay.

Nagparamalhas si Ayi sa kakulba nga basi kaugtan dya ni Roselda. Nakita ni Roselda ang nahulog sa libro. Nagkulub ang litrato kag wara na makita kon sin-o ang sa amo nga litrato.

“Amo dya guro ang ginatago mo nga makita, ay? Miga mo?” nagayuhum nga pamangkot ni Roselda kay Ayi.

Si Ayi wara ti may nahambal. Nagparamalhas dya ka maramig. Ginpurot ni Roselda ang litrato kag kang hana na idawo kay Ayi, nagtampad gid kana ang itsura nga nakabutang sa litrato. Nagparamula si Roselda. Nangin malinung ang mga madason nga sigundo.

“Tsk, tsk, tsk!” bungat ni Roselda nga nagapang-ulung-ulung. “May bolpen kaw?” siryoso nga pamangkot na kay Ayi.

“Ahhh ... uhh, may dyan. Dali lang gid,” utod-utod nga sabat ni Ayi nga buta kang kakulba.

Nagbuul tana ka bolpen kag gindawo kay Roselda dayon isol. “Basi bala ibuno na dya kanakun,” pinsar ni Ayi nga sigi ang kubakuba ka dughan.

Ginbuul ni Roselda ang bolpen. Ang sunod nga natabo wara gid nagsulud sa pinsar ni Ayi. Ginbalik ni Roselda ang litrato nga may nakasulat nga numiro sa likod.

“Kon ikaw daad ka dya kato nangayo, buhay mo run dya nabuul ang numiro.” Nagparapit si Roselda kag naghani ka dyang mga tinaga kay Ayi.

Naglinung ruman pagkatapos ka hani ni Roselda kay Ayi. Piro nagmantsa dya ka manami nga mga yuhum sa darwa, ilabi run gid kay Ayi nga wara gid naglaum kang amo to nga hitabo.

Insakto man samtang malinung ang darwa, nagsulud ang darwa ka nanay.

“Ti, mayad man kamo dya, Ga?” pamangkot ka nanay ni Ayi sa mga bata.

“Huud, Tita,” sabat ni Roselda nga nagayuhum.

“Ay, Ayi, ikaw tana?” padayon ka nanay ni Ayi.

Nagsabat si Ayi kay nanay na paagi sa pagpangiray.

“Aba! Daw sa piho ba,” nagakadlaw nga balus ka nanay ni Ayi.

“Ti, miga, indi run kami magpalawid. Mauli run kami. Malagaw lang pa gid kami dya sa dason. Balikan ko dya ang mga orkids mo,” lisinsya ka nanay ni Roselda sa amiga.

“Huud, bisan ano oras, miga. Sa sunod kami man to maagto kaninyo, ha?” balus ka nanay ni Ayi sa ana suud nga amiga.

Si Ayi, daw nakahaklu ka pinakalab-as nga hangin tungud sa natabo. Nag-untay dya ka ana palad sa pagpaalam kay Roselda. Si Roselda amo man. Pariho tanda nga may naunay nga yuhum sa anda nawung.

Paglumbos ka mga bisita dayon usisa ka nanay ni Ayi sa bata.

“Ti, ano ginhani na kanimo, Ga?”

“Huh! Paano mo naman an nga naghanihani tana, Nay?” sabat nga may pagkatingala ka bata.

“Sus! Kita namun tanan. To kami sa bintana. Gintiid namun kamo,” sabat ka nanay ni Ayi nga nagakadlaw.

Sa kasadya kang nabatyagan ni Ayi tungud sa bahul nga posibilidad nga indi run lang asta sa handum nga maangkun na si Roselda, ginhakus na lang ang ana nanay kag nagkuon, “Malat-an mo gid ra, Nay, sa pira ka adlaw, ah.”

- Katapusan -

“Ay, Itok! Ti, ano, maturog kaw lamang? Ano tana oras run dya, turog tana imo dyan? Bugtaw run kag magbangon, hay ang baka to wara pa malawig!” ang pangpabugtaw ni Itok adlaw-adlaw, ang daw armalayt nga baba ni nanay na.

“Si Nanay man tana, nami magturog piro” ang kumod ni Itok samtang nagahiwodhiwod sa baratangan.

“Andut ginbata ta pa timo man? Kon kamaan lang ko nga amo kaw kara katamad, daad wara ta run ikaw ginbata. Kon dya pa daad si tatay mo, may timbang ako sa uma,” padayon ka pangara ka nanay na.

Daw pira pa ka barabaliskad sa baratangan antis nagbangon si Itok, ang bugtong nga bata ni Manding Iska. Sangka tuig pa lang kato si Itok kang nadura si tatay na. Asta kadya nga pito run tana ka tuig, wara gihapon nakauli ukon nakita si Tyo Akong. Nagasarig gihapon si Itok nga basi sa urihi, makita na pa si tatay na, piro si Manding Iska wara run nagasarig nga buhi pa ang ana bana. Umpisa kang nadura si Tyo Akong, si Manding Iska lamang ang nagapanguma sa gamay nanda nga lupa kag nagaatipan ka mga tanum nga laswa sa likod balay nanda, hay ang ana bata nga si Itok indi mapuslan, puro sipal, turog, kag kaun lang ang ana obra. Bisan magbulig kay nanay na manilhig kag manglimpyo sa balay ukon maghugas ka pinggan, wara gid.

“Aga pa gani, Nay. Nami pa tana daad magturog,” ang riklamo ni Itok kay Manding Iska nga nagakururinot ang dahi.

“Ti, pagturog lang timo dyan! Paano timo kara bay makakwarta kon turog lang timo dyan? Ang baka to kag ang tinday ilawig pagkatapos mo inum ka sarasara hay mamaligya pa takun ka mga laswa nga ginpamuksi ko halin sa likod!” ang padayon nga wakal ni Manding Iska.

“Daw mamanggaranun gid bala haw sa pagmaligya ka laswa” ang hanihani ni Itok sa kaugalingun.

Nagbuul si Itok ka pinggan kag sarasara nga ana ginsabaw sa kan-un. Pagkatapos na kaun, dalidali nga ginbuul ni Itok ang baka kag ang tinday para ilawig. Mga singkwinta mitros halin sa anda balay ang karayuun ka tampurangahan. Sa siuk ilawig ni Itok ang baka kag tinday hay mayad tana to taas ang mga tampuranga. Samtang nagaguyod ka baka kag tinday sigi man ang ana pamaspas sa mga hilamon kag alibangbang nga nagadapo sa mga bulak nga ana maagyan. Antis tana makalab-ot sa tampurangahan, nakita na si Tyo Tiko nga nagakalkal ka lupa para tamnan ka laswa.

“Tyo Tiko, sagi timo kakalkal ka lupa ngan man, di man kaw kara magmanggaranun dyan,” singgit ni Itok kay Tyo Tiko. “Tyo Tiko, Tyo Tiko,” hambal na sa kaugalingun na nga nagauruk-uk kadlaw asta makalab-ot tana sa masiuk nga bahin kon sa diin mataas ang mga tampuranga.

Una na nga ginlawig ang baka sunod ang tinday, pagkatapos nagbatangbatang sa sanga ka bahul nga lunok kag napirungan. Natapungawan si Itok kag nahulog sa sanga. Mayad lang hay naba ang sanga ka lunok.

“Aguy!” ang singgit ni Itok

Pagtangra na sa sanga nakita na ang alibangbang nga may tatlo ka kolor. Amo dya ang alibangbang nga naghapon sa irong na, kabangdanan nga nahangyus tana kag nahulog.

“Danay lang bala! Danay lang gid!” kimod ni Itok.

 “Diin kaw run, ha? Dya run ako!” ang pangmusa ni Itok nga ginasagap ang alibangbang “Aba, dyan kaw gali, ha! Hulata ako bala dyan.”

Nagpurot si Itok kang kahoy kag ginhampak na sa alibangbang.

“Yamat kaw ha! Gindistorbo mo ang katurugon ko! Nahulog pa ako! Dya imo, ay!” ang pangara ni itok samtang sigi hampak ka alibangbang.

Kang mapatay na ang alibangbang nagbalik si Itok sa sanga kag nagpahuway asta nakaturog liwan. Nahangyus si Itok sa unga ka baka, gani nagmukra dya. Natingala tana sa ana nakita nga sangka bahul nga alibangbang nga nagaatubang kana. Paglantaw na sa ana palibot, nakita na ang mga daragkul nga puno. Labi pa tana nga natingala kang naghambal ang alibangbang nga nagaatubang kana.

“Ikaw, Itok, bata ni Manding Iska, sutil kaw nga bata! Tamad ikaw kag mapintas kanamun nga mga alibangbang! Ano ang gin-obra namun nga mga alibangbang kanimo nga kon swituhon mo kami daw mga wara ti pulos nga sapat, wara kaw ti rispito kanamun nga mga alibangbang kag pati sa mga mal-am pa kanimo! Umpisa kadya maagyan mo ang naagyan namun nga mga alibangbang. Mangin tawo lang ikaw liwan kon halin sa pagkaulod mahimo ikaw nga alibangbang kag makalupad,” ang hambal ka alibangbang dayon na lupad parayu kay Itok.

“Damgo lang ya. Damgo lang ya,” ang hambal ni Itok sa kaugalingun nga ginakusikusi ang ana butkun para makabugtaw. “Ano natabo kanakun? Nay, Nay, tabang! Tabang!” ang panawag ni Itok piro wara ti nag-abot para tabangan tana.

Nagaigod-igod si Itok panaog sa sanga nga nahadlukan kag indi magpati sa natabo kanana. Si Itok nahimo nga ulod, sangka raw-ay nga ulod nga nagaigod-igod kon magpanaw.

Wara magbuhay, nakita si Itok ka iba nga mga ulod.

“Migo, lantawa bala, daw tana ang pinakaraw-ay nga ulod nga nakita ko sa bilog ko nga kabuhi,” ang hambal ka sangka ulod nga nabati-an ni Itok.

Sa pag-igod-igod ni Itok, nakabati tana ka huni ka pispis. Kang nagtangra tana, nakita na ang tarawis nga tuktok ka pispis. Dalidali nga nag-igod si Itok para makaparayu sa pispis nga gusto magtuka kana. Suhot rugya, suhot rugto, asta nakalab-ot tana sa gamay nga buho para magpanago.

“Iwan kaw? Halin dya, akun ya paranaguan. Gwa to.” Dayon tiklod ka sangka ulod kay Itok kag nahulog tana sa lupa. Dalidali nagsagap si Itok ka buho nga paranaguan hay nakita na ang pispis nga nagalupad pabalik kanana. Nakakita si Itok ka malapad nga dahon kag rugto tana nanago para indi makita ka pispis. Kang naglupad parayu ang pispis, nagapasirong si Itok sa dahon kag rugto tana naabutan ka gabii. Indi makahalin si Itok sa dahon hay madulum ang palibot, nahadlukan tana. Naturugan tana nga nagahibi samtang nagasikmuru sa dahon.

Pagbugtaw na sa aga, dayon sagap ni Itok kang karan-un hay nagutum run tana. Sa ana pag-igod, gulpi nga may nagkagat kanana. Pagbalikid ni Itok nakita na ang tigasaw nga ginakagat ang ana likod. Nagpisik-pisik si Itok para mahukas ang nagakagat nga tigasaw, kag dalidali tana igod para maglagyo.

Gutumgutum run si Itok, tunga sa adlaw ang ana igod para makakita ka pagkaun. Napinsaran na nga dahon ang ginakaun ka mga ulod. Nagkagat si Itok ka dahon nga gulpi na nadupra hay aplud. Naghibi si Itok kang nadumduman na si Manding Iska. Wara tana ti ginahimo kondi makaun lang kay nahanda run ang pagkaun sa lamisa. Nagab-ihan si Itok sa pag-igod nga wara ti paagtunan asta nga nag-abot ang uran.

Nabasa si Itok ka uran kag nakabatyag ka tuman ka ramig. Wara ti may makabulig kanana hay nagaisarahanun tana. Nahadlukan tana sa dulum, sa kilat, kag sa daguub. Naghiribiun si Itok kag nagbalik sa ana paminsarun ang ana mga ginpanghimo kang tawo pa tana. Gintawag ni Itok ang alibangbang piro wara dya nag-abot. Nakabatyag tana kang kagutum, kakapoy, kag kasakit, gani nagsaka dya sa sanga ka manaba nga tampuranga, nagapanawagan kay nanay na kag nagapangayo kang kapatawaran. Naghinulsul tana sa ana mga ginpang-obra kag ginpanghambal kang tawo pa tana. Nagpanaad tana nga indi na run pagliwanun ang ana mga malain nga ginpanghimo kag pamatasan. Dayon nagpirung ang mga mata ni Itok.

Tatlo ka adlaw ang nagligad, nagbukas ang daw lawa sa sanga ka tampuranga. Pagmukra ni Itok, nakita na ang alibangbang nga nagalantaw kanana.

“Itok, gwa dyan sa ginapanaguan mo. Lantawa ang kalibutan,” ang hambal ka alibangbang.

Naggwa si Itok sa daw lawa nga nagaputos kanana. Natingala si Itok kang nakita na nga may pakpak run tana.

“Nahimo run ako nga alibangbang, pwidi run ako kabalik sa pagkatawo?” masadya nga pamangkot ni Itok sa alibangbang.

“Indi pa, Itok, indi pa. Indi kaw pa kalupad,” ang hambal ka alibangbang.

Gintirawan ni itok nga ikapakapa ang ana pakpak piro indi tana makalupad.

“Kadya, Itok, ano ang imo natun-an kang ulod pa lang ikaw?” pamangkot ka alibangbang.

Nagpaminsar si Itok sa pamangkot ka alibangbang.

“Kang ulod pa ako, hinay ako magpanaw hay nagaigod lang ako. Ginahambalan ako ka iba nga ulod nga raw-ay. Gamay lang gid ako nga tuk-on ka pispis kag kan-un ka tigasaw,” ang sabat ni Itok

“Kadya nga alibangbang kaw run, ano ang natun-an mo?” dugang pa nga pamangkot ka alibangbang.

“Nami, daw taas ako sa iba nga ulod hay may pakpak run ako kag may nami nga kolor” sabat ni Itok.

“Ano ang natabo sa iba nga mga ulod?” sugpon ka alibangbang.

“Ulod man gihapon tanda,” sabat ni Itok sa alibangbang.

“Itok, ang pangabuhi patas kanamun nga mga alibangbang. Antis kami nahimo nga nami nga alibangbang, nag-antos anay kami kang igod, baton kang pagtamay, kag atubang sa kataragman. Nag-antos kami ka habushabus. Sa pangabuhi maantos anay ikaw ka obra para makakaun kag mabuhi. Kon magtinamad ikaw kag maghulat lang ka imong paraabuton, mangtamay ka iba nga tawo, kag magsinutil, indi ikaw mag-ugwad. Indi ikaw mahimo nga alibangbang.” ang tudlo ka alibangbang kay Itok.

Nagtango lang si Itok, naintyindihan na ang ginapanghambal ka alibangbang kanana.

“Tandaan mo, Itok, ang tanan nga pagkabutang sa kalibutan nagakinahanglan ka pagtahod. Tahudon mo tanda para tahudon man nanda ikaw. Magpromisa kaw kanakun, Itok, nga bukut run ikaw ang sutil nga bata ni Manding Iska,” ang pangabay ka alibangbang.

Nagpromisa si Itok nga mangin mabuut run tana kag tahudon na ang ana isigkapariho kag mga pagkabutang sa kalibutan.

“Kadya, Itok, ikapakapa ang imo mga pakpak,” ang urihi nga hambal ka alibangbang kag naglupad dya.

Ginkapakapa ni Itok ang mga pakpak na asta nga nakalupad tana. Samtang nagalupad si Itok, nahangyus tana kag nahulog sa sanga.

“Aguy!” singgit ni Itok.

Namarasmasan na nga nagbalik run ang tanan sa normal. Nagpasalamat sa Dyos si Itok nga damgo lang gali ang natabo. Nagdalagan tana pauli sa balay nanda kag naabutan na nga nagahimus si nanay na nga matig-ang. Dayon kupkup ni Itok kay Manding Iska.

“Nay, ako lamang matig-ang basi may obrahun kaw pa,” agaw ni Itok ka orubrahun kay nanay na.

Natingala si Manding Iska kon ano ang natabo kay Itok piro ginpasalamatan na gid dya sa Dyos hay nag-ayadan run si Itok.

Pagkatapos nanda raha ka irigmaun, dungan nga nagkaun ang magnanay. Umpisa kato, nangin masadya ang pangabuhi nanda nga darwa.

- Katapusan -

Sa matawhay nga lugar ka Efeso sa tyimpo ka tag-arani, nagabirinuligay ang mga tawo kag masinadyahun nga nagakirinanta sa taramnan, ginasaulog ang bag-o ruman nga rigalo ka Ginoo, ang tyimpo ka pagpasalamat kag tyimpo ka paghalad. Madapugan ang mahamot nga minudo, tinola, kag iba pa nga mga putahi nga raha ka mga nanay, kag mabatian ang manami nga musika ka gitara nga ginatukar ka mga tatay. Rugto man ang mga kabataan nga nagasinaot kag nagasinadya.

Maswirti gid ang banwa ka Efeso nga padayon ang pagpauran ka Ginoo ka duro nga kahigayunan sa mga tawo para mag-ugwad ang anda pangabuhi, gani bahul gid ang pasalamat kang kada isara kananda.

Piro may sangka bata nga nagangaran Morin nga tam-an gid ka sutil.

"Morin! Tama run ra nga sipal dyan. Tindug run kag magtawas sa silibrasyon," hambal ka tatay ni Morin.

"Kar-on lang ko, Tay!" hambal ni Morin.

"Morin! Dali dya anay kag buligi ako para matapos ko run ang mga alat nga darar-un ta sa silibrasyon" singgit man ka nanay na.

"Kar-on lang, Nay!" sabat man ni Morin.

"Kaina kaw pa nga kar-on, kar-on lang! Tindug run dyan kag buligi to si Nanay mo!" pangara ka tatay na.

Ginbuligan ni Morin si nanay na nga obrahun ang mga alat nga nagakusmod kag nagatararawis ang ana bibig. Nagabalikbalik sa ana paminsarun ang tagbalay nga damang nga ana ginapaupas. Ano run lang bay kon maobra pa tana ka alat, ti indi ka praktis ka upas ang ana mga hinuptanan. Gani wara pa sangka minuto nga nakapungko tana, ginbayaan na run ang ginapaobra ka ana nanay kag nagbalik sa ana mga damang.

"Morin! Wara pa gani matapos to ang ginapaobra ko nagsipal kaw pa gid dyan," pangara ka ana nanay, nga gintablug ang tagbalay na nga mga damang.

Nagaturuturo ang luha nga nagbalik sa kusina si Morin kag ginrara ang nabilin nga mga alat, nagasulud sa ana pinsar nga daad iba run lang ang ana nanay kag tatay agud wara run ti nagasagi sugo kana, kag daad wara run lang ang silibrasyon para indi na run kinahanglan magrara ka mga alat.

Rapit run lang matapos ni Morin ang ginaobra kang may nakita tana nga damang nga nagakamang sa idalum ka dapog. Ginbayaan na ang mga alat kag ginsundan ang damang piro sa indi na malat-an nga mga hitabo, kadasig nga naglagyo ang damang paagto sa kakahuyan. Dayon man nga dalagan ni Morin asta nga madakup na ang damang, piro nakalab-ot run tana sa madulum nga lugar kag indi na makita ang ana palibot. Gintirawan na mangapkap sa kadulum piro wara tana ti makaptan. Kang ginlibot na ang ana panuruk, may nakita tana nga istranghiro nga may dara nga kingki kag nagapaagto sa diriksyon ka sapa.

"Manong! Manong!" singgit na sa istranghiro piro daw wara lang tana nabatian.

Nagdalagan liwan tana para ilagsun ang istranghiro kag mangayo ka bulig pabalik sa anda lugar piro dasig man ang dalagan ka istranghiro. Sa kadulum wara na makita ang bato sa ana aragyan amo nga nakasandad tana kag nahulog sa sangka buho.

"Nay! Tay! Buligi nyo ko!" singgit ni Morin piro wara ti nanay kag tatay nga nagparapit kana.

Nahulog tana sa maramig nga tubig nga daw pirit nga ginabutung ang ana mga kahig paidalum. May nakita tana nga kahoy nga ana gingamit agud maglutaw paagto sa binit. Ginkupkupan na ang ana kaugalingun nga nagakurudug sa karamigun ka palibot. Nagahuruni ang mga pangka nga daw nagakaradlaw sa indi malat-an nga istorya. Nagarapit nga nagarapit ang mga huni. Mga pangka! Nagarulumpat paagto kana. Dayon man tana naglagyo kag nanago sa likod ka dahon ka mga dagmay. Ginlibot na ang ana panuruk para mangita ka mas mataas pa gid nga lugar. Nakita na ang sangka kamalig sa ibabaw ka sangka puno. Nagaparapit liwan ang huni ka mga pangka kag gamay run lang, malab-ot run tana.

"Tagbalay! Tagbalay!" singgit ni Morin, piro wara ti may nagasabat. "Tagbalay! Tagbalay!" singgit liwan ni Morin. Rapit run lang gid ang mga pangka.

"Ano to?" gulpi may nagsabat nga laki nga limug.

"Tabangi nyo ko! Ginalagas ko ka mga pangka!" singgit ni Morin.

"Kar-on lang, ah. Hulat lang anay dyan," sabat liwan ka limug.

"Tabang! Tabangi run ko palihog," ang pakitluoy liwan ni Morin.

"Kar-on lang gani. Gasipal pa ko damang ko!"

Naabutan gid si Morin ka mga pangka kag ginsulud tana sa sangka alat nga wara matapos ka rara. Gindara tana sa sangka lugar kag ginpakabit sa sangka kahoy, ginhigutan ang ana mga alima kag kahig. Wara ti tabon ang ana bibig piro indi tana makahambal.

Nagasinadya ang mga pangka hay may nadakup ruman sanda nga sutil nga bata, sangka bata nga indi kamaan magpati sa ginikanan kag mahilig gid magpabuhay antis patihun ang mga sugo. Sa kada bata nga anda madakup nagapapunsyon sanda hay may haralad sanda sa anda pinuno nga si Fanca nga mahilig gid sa mga bata. Sa sangka kumpas ka alima ni Fanca, nakahambal si Morin. Makita na ang kahadluk sa mga mata ni Morin nga mas nagpadugang pa gid sa ana kasadya.

"Buy-i nyo ako! Buy-i nyo ako!" singgit ni Morin.

"Kag sa diin kaw bay maagto? Salamat sa imo pagkasutil hay indi run kami magutman," hambal ka sangka pangka.

"Sugid ta kamo sa Nanay kag Tatay ko!" hambal ni Morin nga nagatararamos run ang ana mga luha.

"Sus, ah! Paano kaw dya agtunan ka tatay kag nanay mo? Kar-on kaw pa nanda sagapun," sabat liwan ka sangka pangka kag dayon man liwan sanda nagkirinadlaw.

"Indi! Ginasagap run nanda ako kadya!" nagahibi nga sabat ni Morin.

"Ikaw gani, kar-on man nga kar-on," sabat man ka pangka.

Nagsulud sa paminsarun ni Morin ang paghinulsul sa wara pagtuman ka ginasugo ka ana nanay kag tatay. Ang katamad na man ang nagdara kana sa lugar nga dya kag sa nagapangaun nga mga pangka. Kon daad wara run nana ginlagas ang tagbalay nga damang kag ginpadayon lamang ang pagrara ka mga alat, siguro kadya rugto run sanda nagasinadya sa punsyon sa taramnan kag nagasipal tana kaimaw kang katubo na man nga mga bata.

Gulpi nagluhod ang mga pangka kay Fanca, kag naghambal ang sangka pangka, "Mahal nga Fanca, taw-i kami ka pahanugot nga idakpun ang mga tawo sa baryo agud mangin masadya ang atun silibrasyon.”

Daw ginlibag ka bato ang dughan ni Morin sa kahadluk kag nagsinggit tana, "Indi! Indi sanda pagdakpa! Ako run lang! Indi pag-umida sanday Nanay kag Tatay! Indi pagdakpa ang mga tawo. Ako man ang may sala. Mapati run ako pirmi sa mga sugo."

Padayon ang paghinibi ni Morin asta nakabatyag tana ka tapik sa ana pungyahun. Ginbuksan na ang ana mga mata nga basa ka luha kag nakita na ang ana nanay kag tatay nga ginapukaw tana. Damgo lang gali.

Dayon na ginkupkupan ang ana nanay kag tatay kag ginsaad kananda nga mangin mabuut run tana nga bata. Ginsuhot na ang dalum ka ana kama kag ginbuul ang gintago na nga karton nga may sulud nga tagbalay nga mga damang. Ginbuy-an na sa dapog ang mga damang kag nagdiritso sa silibrasyon ka Efeso imaw ka ana nanay kag tatay.

- Katapusan -

Madulum run liwan ang palibot. Amat-amat nga nagsalup ang adlaw kag ginlamon ka dagat.

“Nay, ginakaun gid man ka baybay ang adlaw haw?” ang inosinti nga pamangkot ni Lampay.

Adlaw-adlaw nga nagapalipas ka oras sa binit ka baybay ang magnanay antis magturog.

Ginturuk si Lampay ni nanay na kag magyuhum. “Abaw, ah, wara mong! Andut amo daa ginpamangkot mo haw, langga?” ang kalmado nga pamangkot ni Kala.

“Ano abi, Nay, hay raku ang nagakadura sa baybay, kapin pa kon mag-inuran. Amo daa nga sa pamatyag ko, gapangaun gid ang baybay mong.”

Sa punto nga dya, nagpaminsar kang madalum si Kala. Sa bata nga idad ni Lampay, indi na maman-an kon ano ang isabat.

Tatlo ka bulan run ang nagligad kag rugto nag-umpisa ang tanan. Sa kada pag-abot ka hapon, nagasaog halin sa Suok ang darwa agud makalab-ot sa daray-ahan kag magturuk ka manami nga pagpahuway ka adlaw.

Napaminsaran liwan ni Lampay ang sangka adlaw nga indi na gusto balikan samtang tana buhi.

Katawhay ka tyimpo. Ang kahawaan nabuta ka gal-um nga daw burak sa kaputi. Wara pa nagsingkal ang init piro timprano pa nga naglagawlagaw si Lampay sa suba agud magparamigramig. Piro pagkaligad lang ka pira ka minuto, gulpi nga nagdulum ang palibot. Amat-amat nga nagpatukar ka sonata ang kalangitan. Nagkaudyak gid si Lampay pagkabati na ka daguub, hay ang sunod kara, amo ang pagbubo ka uran nga kon sayudon, makaparamigramig kag makalangoylangoy ruman tanda ka ana mga abyan sa suba. Kaimaw ka kilat ang anda paghinugyaw kag pagpasalamat sa pagbuta ka tubig sa anda ginharian. Gani manami nga naglangoylangoy si Lampay kag ang ana mga amigo.

“Pangga, indi kamo magparayu sa Suok, ha? Mabaskug ang dalagan ka tubig kadya hay nagbunuk gid ang uran,” ang singgit nga bilin ni Tatay Ampa kanana.

Nagbalikid lang si Lampay kag magtangotango sa ana Tatay, dayon kumpas ka ana mga alima agud makatusmaw run sa tubig.

“Pwirti gid si, Tatay, ah! Sagad man ko maglangoy pro. Daw wara gid bala it sarig kanakun mong,” ang kumod ni Lampay samtang nagabarabalikid hay sigi man sa gihapon ang turukturuk ni Tatay Ampa kananda. “Diin tabo nga gadalagan tubig man hay wara man tana ria it kahig?” dugang na pa gid kag magkadlaw.

Sa amo man to nga adlaw, nag-istoryahanay ang mga kamal-aman nga magsaog rapit sa daray-ahan agud maturuk ka mayad ang sayluhan nanda, hay ang Suok midyo ginkabkab run ka tubig kag kon magapadayon ang mabaskug nga uran, tanan nga mga kalampay anudon gid kag indi run liwan magkirit-anay pa. Mawasak gid ang anda gamay nga mga balaybalay.

Tag-irigma run kang makauli ang mga bata halin sa anda pagparigos.

“Nay, diin si Tatay?” ang pasug-alaw nga pamangkot ni Lampay samtang nagapamara ka ana alukaba.

“Nagpanaw tanda kaina hay sarum-an, kinahanglan gid natun nga magsaylo. Tama run gid ka dilikado ang atun balay,” sabat ni Kala.

Nautod ang ana paghanduraw kang gintapik tana ni Kala.

“Daw gadalum run ang gabii, langga. Kinahanglan ta run mag-uli hay natuyo run takun.” ang mahinay nga hambal ni Kala. Nagaduhung lang nga ginaturuk ni Lampay ang ana Nanay. “Ano ang problima, Lampay? Andut naurungan timo haw?”

“Nay, sin-o ang nagakarot ka gabii haw andut nga nagadalum?” pamangkot na.

Nagharakhak si Kala kag daw mangihi sa kalipay sa pamangkutanun ni Lampay.

“Maan lang gid. Raku run timo it naman-an.”

“Tuod man, Nay. Amo gani gapamangkot hay wara ako kamaan pro.” Dungan pangalot ka ana alukaba kag siryoso nga namati sa isabat ka ana nanay.

“Bata pa ikaw. Dapat indi mo anay pagpaminsarun ang mga bagay nga indi mo maintyindihan. Ang tawag kara, mga hurubatun. Piro ang dapat mo maintyindihan sa tulad bilang bata, nga ang mga ginlaygay ka imo ginikanan dapat mo isundon, hay kon ikaw magkapamilya run kag mangin tatay sa urihi, ikaw ang magagiya sa imo mga kabataan agud makatuon magpamati kag mangin mayad nga kalampay sa urihi.”

Tungud indi na maintyindihan ang hambal ka ana nanay, naghipus run lang si Lampay kag magtangra sa langit.

“Ay, rugyan run gali ang bulan, Nay, hud, kaimaw ka rakuraku nga mga bituon,” ang pasinggit nga hambal ni Lampay.

“Ti, hambalan kaw mong nga mauli run kita hay ayawan ta liwan kar-on ka lagas ka oras para mahimus ang atun bag-o nga balay.” saligbat ni Kala.

“Ti, andut tana nga ilagsun nimo ang oras haw?”

Wara run lang gid nagsabat ang nanay ni Lampay kag gindapit run lang tana pauli sa Suok.

Indi malikawan ni Kala nga masubuan kag magturo ang mga luha hay nahidlaw run gid tana kay Tatay Ampa.

“Kala, indi ikaw magulpihan, ha? Naanod si Ampa ka tubig paagto sa baybay. Bisan lantu natun nga sagad maglangoy si Ampa, wara gid masarangan ka ana walo ka mga alima ang kabaskug ka dalagan ka tubig,” ang balita ka mga kamal-aman nga laki nga kalampay pagbalik nanda halin sa daray-ahan.

“Wara tana namati kanamun. Ginpirit na gid nga idar-un ang lumot nga lab-as agud may itugro kay Lampay sa ana pag-uli. Ti, hinali lang nga nagbaskug ang tubig kag wara run namun tana makita pa,” ang sabat pa gid ka sara nga bataon sa grupo nga kaimaw nanda magsuroysuroy.

“Andut?” Amo lang dya ang nahambal ni Kala. Isara ka pamangkot nga wara ti insakto ukon sala nga sabat piro padayon nga ginabalikbalikan. Nakauli run ang magnanay, wara man gihapon it may napurot nga sabat si Kala kon ano gid ang matuod nga natabo kay Ampa.

Nagligad ang gabii kag nagbutwa liwan ang adlaw, piro pariho nga daw maluya sanday Lampay kag Kala. Amo dya ang ikaapat ka bulan umpisa kang nadura ang harigi ka anda pamilya. Bahul nga paghinulsul ang nabatyagan nanda nga darwa hay sa mga oras nga kon sa diin kumplito pa ang anda pamilya, gin-uyangan nanda ang tyimpo nga ipabatyag ang pagpalangga, pagtahod, kag pagpamati sa kada sara.

Sa liwan, maharuk run ang hapon sa gabii. Samtang nagapanaw sa kilid ka suba ang darwa agud mag-agto pa gid sa lugar kon sa diin nadura si Ampa, sangka makaburungul nga siyagit ang nabatian nanda sa pihak ka pangpang.

“Kala … Lampay … Akun mga pinalangga ….” singgit ka sangka limug.

Dungan gid nga nagbalikid ang magnanay, kag sa anda kahangyus, nakita nanda si Ampa nga nagatindug kag nagatumbuan sa pagpamaypay kananda nga darwa. Daw indi mapinta ang kalipay kag yuhum ka Tatay hay sa liwan nakita na ang ana pinalangga nga asawa kag bata.

Dasig nga nagtabok ang darwa kag maghakus sa anda padri di pamilya.

“Tay, nahidlaw gid ako kanimo. Indi mo run ako pagbayaan liwan, ha?” ang nagahiribiun nga sukma ni Lampay kay Ampa.

“Huud, Lampay, umpisa kadya mamati run ako sa mga ginalaygay kanakun. Indi run ako magpabungulbungul, hay amo to ang rason andut nga naanod ako ka tubig. Sa akun pag-insistir ka akun kagustuhan, wara ko makita ang piligro nga nagahulat kanakun.”

Pagkatapos ka anda pag-istoryahanay kon paano tana nakaluwas, malipayun nga nag-uli sanday Kala, Ampa, kag Lampay sa Suok. Naghinugyaw man sa kalipay ang anda mga kaimaw nga kalampay pagkamaan nga buhi kag nakabalik si Ampa pagkatapos kang malawid nga mga inadlaw.

Umpisa kato, amat-amat nga naintyindihan ni Lampay andut kinahanglan magsalup ang adlaw. Nakita na man sa ana pagpanilag nga nagadalagan gid man matuod ang oras kag pati man ang tubig sa suba. Ang amo dya nga mga hurubatun ukon hambalanun nagtudlo kanana nga sa pagpangabuhi, ang giya ka mga ginikanan kinahanglan gid ipamatian kag isundon, agud indi makaun ka dagat ang mga handum kag indi maanod ang pagkabata sa kadasigun ka pagdalagan ka mga inoras.

- Katapusan -

Indi gid malipatan ni Mika ang adlaw nga dya. Amo dya ang adlaw nga ginbata ang libayun na nga si Nico. Lima ka tuig si Mika, ang iba nga mga bata gusto run nga may libayun piro si Mika indi. Wara pa tana naayawi ka atinsyon kag pagpalangga ka ana mga ginikanan.

Pagkatapos kang klasi, gin-abat si Mika ka ana tatay sa iskwilahan para mag-agto sa hospital. Nakunyag gid ang tatay ni Mika nga makita ka ana subang ang ana libayun. Pag-abot sa hospital, duro ang mga bisita ni nanay na kag ni Nico. Rugto sanday lolo, lola, tiya, tiyo, kag iba na pa nga paryinti, kag kada sara kananda may dara nga rigalo.

Pag-abot pa lang sa gawang, nabatian run ni Mika ang mga dayaw sa ana libayun.

“Ay, kagwapo gid kay Nico kag kaputi.”

“ Kanami ka mata daw kay nanay na gid.”

“Kag turuong pa ang irong.”

“Mayad ang lawas ka bata.”

Wara run ti may nagsapak kay Mika pag-abot na hay puro run lang sa lapsag ang atinsyon.

“Gusto mo maglantaw ka imo libayun?” pamangkot ka ana tatay.

Naglantaw si Mika sa ana libayun kag naghalin man dayon. Wara run tana nagparapit kay nanay na hay daw kapoy gid lantawun ang ana pagturog.

Nagligad ang darwa ka adlaw, nag-abot run halin sa hospital ang ana nanay imaw ang ana libayun. Si nanay kag tatay na saku gid sa pag-asikaso kay Nico. Nagparapit si Mika sa ana mga ginikanan.

‘Tay, kungkung ko, Tay.”

“Ay, abaw, Mika, kabahul run kanimo. Bug-at run ikaw. Si Nico run kadya ang dapat kungkungun.”

Naglain gid ang buut ni Mika, gani nagsulud tana sa ana kwarto kag maghibi.

“Bukun run ako ti palangga nanday Nanay kag Tatay. Malayas run lang ako.”

Insigida namutos si Mika ka ana mga bayo. Wara run ti may nakadipara kana nga naggwa sa anda balay hay nawili ang ana mga ginikanan mag-ulit kay Nico.

Sigi lang ang panaw nga panaw ni Mika sa dalan. Wara tana ti aragtunan basta ang gusto na lang makaparayu sa anda balay. Kang mag-abot ang gabii, rugto run ginkulbaan si Mika.

“Dulum run ang kalibutan, diin ayhan ako kadya maagto? Di run takun mag-uli sa balay hay bukun run ako ti palangga nanday Nanay kag Tatay.”

Sigi gihapon ang panaw ni Mika asta may nasug-alaw tana nga bayi.

“Ay, Nini, diin ikaw maagto? Gabii run.”

Naglantaw lang si Mika sa bayi kag naghibi.

“Nadura ikaw? Gusto mo ihatud ta ikaw sa prisinto ka pulis?”

“Indi lang. Matawas lang ako kanimo.”

“Ay, indi pwidi, basi akusarun pa ako nga ginkidnap ta ikaw. Gusto mo ihatud ta ikaw sa balay ninyo?”

“Indi takun mag-uli. Indi lang ako pag-ihatud.”

Dayon nga nagdalagan si Mika parayu sa bayi.

“Nini! Nini!”

Gintawag pa tana ka bayi piro wara run tana nagbalikid.

Madulum run ang kagab-ihun kag wara run tana ti may nakita nga tawo nga nagalagaw sa karsada. Brubhay, nag-umpisa run magtarithi.

“Hala, gauran run. Diin ayhan ako kadya mapasirong man? Daad nagtawas run lang ako sa bayi kaina para mag-uli sa balay.”

Nagahiribiun si Mika sa uranan kang may nabatian tana nga nagapanitsit.

“Pssst. Nagasuray kaw dyan sa uran haw? Dali dya.”

Nagbalikid si Mika kag nakita na nga nagalantaw kana ang darwa ka mga bata sa gintambitambi nga balaybalay. Madasig nga nagdalagan si Mika paagto kananda. Sa ana pagsulud nakita na ang gamay nga bata.

“Libayun mo?

“Huud, libayun ko. Ano ang imo ngaran? Andut nagab-ihan ikaw sa dalan nga nagaisarahanun?”

“Ako si Mika. Naglayas ako kanamun.”

“Ako gali si Lena, syam ka tuig, kag dya si Rita, pito ka tuig. Ang mas gamay pa gid, amo si Matt.”

“Andut naglayas ikaw?” pamangkot ni Rita.

“Bukun run ako ti palangga nanday Nanay kag Tatay. Si Nico run ang anda palangga, bukun ako.”

“Sin-o si Nico?” pamangkot ni Lena.

“Ang lapsag ko nga libayun.”

“Mika, swirti gani timo hay may ginikanan kaw pa, kami wara run. Ang amun ginikanan naaksidinti kang anum pa lang ka bulan si Matt. Kami run lang nga tatlo ang nabilin. Wara ti may mabaton kanamun nga mga tiyo kag tiya hay pigado man sanda. Wara kami ti balay nga istaran hay gaarkila lang kami kato sa gamay nga kwarto. Kang napatay ang amun ginikanan kag wara run kami ti pangbayad sa balay, ginpalayas kami ka tag-iya. Nabuhi lang kami sa pagpamaligya ka mga basura nga makita namun sa dalan. Nag-untat kami ni Rita sa pag-iskwila hay kinahanglan ibakal namun ka gatas ni Matt ang matipon namun sa pagbaligya ka basura,” istorya ni Lena kay Mika.

“Kinahanglan nyo gid atipanun ang inyo libayun?”

“Natural, Mika, libayun namun si Matt. Di namun pwidi ipabay-an. Palangga namun tana,” sabat ni Rita.

Sa pagbaskug ka uran, nagbugtaw si Matt kag naghibi. Nakita ni Mika kon paano kungkungun ni Lena ang ana libayun kag ginpatiti. Makita gid nga palangga nanda ang anda libayun.

Nadumduman ni Mika ang ana libayun nga si Nico.

“Kamusta run ayhan si Nico? Bukun ako ti mayad nga manang hay gapangimon ako sa pagpalangga ka amun ginikanan kana. Daad pariho man ako kanday Lena kag Rita mag-atipan ka akun nga libayun.”

Rugto si Mika nagpaligad ka gabii sa gintambitambi nga balaybalay ka mga bata. Pagkaaga ginpukaw ni Rita si Mika.

“Mika, bugtaw may gasagap kanimo”

Nagbugtaw dayon si Mika kag nakita na ang ana nanay kag tatay nga may imaw nga mga pulis sa sagwa. Si nanay na naghiribiun kag nagkupkup pagkakita kana.

“Mika, pasinsya gid kon wara kaw namun natugruan ka atinsyon. Palangga kaw namun, Mika, kamo darwa ni Nico. Ugaring, sa tulad gakinahanglan si Nico ka bahul nga atinsyon hay lapsag pa tana. Daad maintyindihan mo rian. Manang run ikaw. Ikaw run ang dapat mag-atipan sa imo nga libayun. Gusto ko magpalangaanay kamo nga magbugto.”

“Pasinsya gid, Nay. Indi run maliwan, indi run ko maghalin sa balay. Nay, diin si Nico?’

“Rugto sa balay ginpabantayan ko anay kay Lola mo.”

Nagkupkup man ang tatay ni Mika kana.

“Hay, salamat, mayad ikaw. Halin pa kahapon ang amun sagap kanimo. Indi run ikaw maglayas, ha? Panumdumun mo pirmi nga palangga kaw namun ni Nanay mo.”

“Huud, Tay.”

“Nay, Tay, sanda gali ang mga miga ko nga nakilala. Sanday Lena, Rita, kag ang gwapo nanda nga libayun nga si Matt.”

“Salamat gid kaninyo. Wara nyo ginpabay-an si Mika. Di kami maributay paminsar nga basi may malain nga natabo kana. Salamat gid kaninyo.”

“Nay, may pangayuon daad ako kaninyo ni Tatay.”

“Sigi, ano ang imo pangayuon hay itugro namun ni Tatay mo.”

“Nay, pwidi sa balay run lang natun sanda maistar. Sanday Lena, Rita, kag Matt?”

“Abi ko di kaw gusto nga may libayun kaw?”

“Kato, Nay, piro kadya, gusto ko run nga duro ang akun mga bugto. Mas nami kon duro gapalanggaanay, gabuligay. Mas sadya ang pamilya kon duro.”

“Kon amo ria ang imo gusto, Mika, sigi, gakinahanglan gid man ka bulig ang imo mga miga. Di namun sanda pagpabay-an ni Nanay mo .”

“Salamat gid, Tay, Nay. Umpisa kadya palanggaun ko run ang akun libayun nga si Nico, kag kabigun nga tuod nga mga bugto sanday Lena, Rita, kag Matt.” Nagkupkup si Mika sa ana mga ginikanan.

Sa kadya malipayun si Mika. Tana ang nagaatipan ka ana libayun nga si Nico kag pati si Matt. Imaw na run sa pag-iskwila sanday Lena kag Rita. Nagabuligay sanda sa anda pagtuon kag irirmaw sanda magsipal. Wara run nagapinsar si Mika nga maglayas liwan kag ilabi sa tanan wara run tana nagapangimon sa pagpalangga kag atinsyon ka ana mga ginikanan kay Nico.

- Katapusan -

Kang una nga tyimpo, may sangka talon kon diin nagaistar ang linibo ka mga balabaw. Si Kismo, ang anda hari, kaimaw ang ana asawa nga si Rayna Kigara ang mabuhay run nga nagadumara ka ginharian sa idalum ka lupa.

Si Haring Kismo ang maaram nga nagabuhat ka mga kasuguan para mangin matawhay kag magmayad ang pangabuhi ka tanan nga balabaw sa anda ginharian. Para nga sarang makakaun ang tanan, kaimaw ang mga suldado nga balabaw, ginasurong nanday Haring Kismo ang mga kahoy nga may mamurong nga bunga. Pay masami sanda nga nagakamatyan sa kada maatubang nanda ang mga man-ug. May mga tyimpo man nga kon wara sanda ginaagawan ka prutas ka mga daragkul nga pispis, sanda mismo ang ginadagit kag ginakaun ka mga hayup nga dya.

Maraku run ang nagsakripisyo ka anda kabuhi sa paggwa sa anda ginharian sa idalum ka lupa para makabuul ka pagkaun kag indi magutman ang anda pamilya.

Sa pagligad ka mga tinuig, nag-abot ang mabuhay nga taggurutum kag maduro nga mga tanum ang nagkaramatay. Nabilin ang mga daragkul nga puno pay malaka ang anda mga bunga. Duro sa mga balabaw ang nagutuman kag nagkaramatay. Naglibug ang ulo ni Haring Kismo kon paano na maluwas sa kagutum ang ana ginharian. Kon gabii gani, ginabantayan sanda ka mga gutum nga man-ug kag kon adlaw madasig man sanda nga ginaagawan ka mga pispis sa pagbuul ka mga bunga ka puno.

Sa pagpanaw ka mga inadlaw, mas nagagamay nga nagagamay sanda sa anda ginharian. Mas nagadugang ang kabudlay nga ginabatyag ni Haring Kismo kada makita na nga nagaantos ang ana mga sinakpan.

Bahul gid ang pagkaluoy kay Haring Kismo kang ana asawa nga si Rayna Kigara. Indi na mabatas nga makita ang ana bana nga ginabudlayan. Gani nagpangadi kag nagpangayo tana ka bulig sa Bulan nga anda ginapatihan nga makagagahum nga Tagtuga kang kalibutan.

Sangka gabii, nagsaka si Rayna Kigara sa mataas kag bahul nga kahoy. Nagtangra tana sa ugsad nga bulan sa langit kag nagpangadi.

“Makagagahum nga Tagtuga, luwasa kami sa kagutum. Indi pagpasugti nga maubos ang amun linahi. Taw-i kami ka bag-o nga kabuhi para indi kami pirmi madaug ka iba nga mga tinuga. Handa ako nga maghalad ka akun kabuhi.”

Wara man ti may nabaton nga sabat si Rayna Kigara katong gabii, pay nabatian ka makagagahum nga Bulan ang ana pag-ampo para sa kaluwasan ka mga balabaw sa anda ginharian.

Nagligad ang mga inadlaw, nagbusong si Rayna Kigara. Bahul gid ang kasadya ni Haring Kismo nga nataw-an tana ka manogpanubli ka ana trono bilang hari. Nagpangalipay man ang bilog nga ginharian kag naglaum sanda nga basi ang bata ni Haring Kismo kag Rayna Kigara ang makabulig kag makaluwas kananda sa kagutum kag pagpangpigus ka iba nga mga kasapatan sa talon.

Pagkaligad ka mga binulan, kag sa idalum ka ugsad nga bulan, nagbata si Rayna Kigara ka makataragam nga tinuga nga indi nanda kapariho. Pinasahi nga tinuga nga may pakpak ang nangin bata nanday Haring Kismo. Bahul ang pag-antos kag pagpangasubu na kang dayon nga ginbawian kang kabuhi ang asawa na pagkatapos dya magbata.

Biskan indi nanda kapariho, gintinghuwaan ni Haring Kismo nga palanggaun ang anda pinasahi nga bata. Ginpangaranan na dya nga Prinsipi Kilun.

Raku nga mga balabaw ang indi magpasugot nga si Prinsipi Kilun ang anda mangin hari sa paraabuton. Duro ang nahadluk sa ana malapad nga mga pakpak. Dugang pa gid nga nahadluk ang mga balabaw sa ginharian kang manuto maglupad si Prinsipi Kilun. Tama kana kapagsik kon gabii pay kon may adlaw gani puro turog lang ang ana ginaobra.

Kang tama run kamal-am kay Haring Kismo kag indi run makasarang sa pagpamuno sa bilog nga ginharian, gintugyanan na si Prinsipi Kilun nga tuytuyan ang mga suldado sa pagbuul ka mga pagkaun. Pay raku ang indi magpasugot nga pamunuan sanda ni Prinsipi Kilun hay sa gabii lang tana nagabugtaw kag indi sanag ang ana panuruk kon adlawun.

Kang mapatay si Haring Kismo, indi makamaan si Prinsipi Kilun kon ano ang ana obrahun. Gintinghuwaan na nga pamunuan ang ginharian pay maraw-ay ang pagtrato kana ka mga balabaw. Bangud ka dya, nagsakit ang buut ni Prinsipi Kilun.

Gani, sangka malinung nga gabii, mahipus tana nga naglupad parayu sa ginharian.

Sarahanun nga nagpangabuhi si Prinsipi Kilun sa iba nga parti ka talon. Nangin matawhay kag malinung ang ana kabuhi hay sarang na mabuul ang mga karan-un nga prutas kon gabii.

Pay sa tunga kang kalinung, madalum ang pagpangasubu ni Prinsipi Kilun. Nahidlaw tana sa ana anhing tatay nga hari kag sa anda ginharian sa idalum ka lupa. Gani, sa marayu nga distansya, malinung nga ginabantayan ni Prinsipi Kilun ang anda ginharian.

Kang liwan nga nag-abot ang tyimpo ka taggurutum, nangin maisug ang mga man-ug kag pispis. Gani, raku liwan nga mga balabaw ang nahadluk kag nabudlayan nga maggwa para magbuul ka mga pagkaun.

Sa ginharian, nagmansiganay ang mga balabaw sa paggwa sa anda balay para magbuul ka pagkaun sa talon. Pay raku kananda sa gihapon ang nadakup ka mga man-ug kag gindagit ka mga daragkul nga pispis.

Sangka gabii, samtang nagalupad si Prinsipi Kilun pabalik sa ana iristaran pagkatapos na mamuul ka mga pagkaun, may nabatian tana nga limug nga nagatawag ka ana ngaran.

“Prinsipi Kilun!”

Nag-untat tana sa paglupad kag naghapon sa sanga ka mataas nga kahoy. Nagpanilag tana sa palibot kon sin-o ang nagtawag kana, pay wara tana it makita nga iba nga tinuga marapit kana.

“Prinsipi Kilun!” liwan nga tawag kana ka limug nga nagahalin kahawaan.

Nagtangra si Prinsipi Kilun sa kahawaan kag nahimutadan na ang bilog kag masanag nga Bulan. Indi tana makapati nga ginaistorya tana ka Bulan.

“Prinsipi Kilun, ikaw ang bugay nga ginpangayo ni Rayna Kigara para maluwas ang inyo linahi. Buligi ang inyo ginharian sa kagutum,” hambal ka makagagahum nga Bulan.

Umpisa kato, kada gabii, wara ti untat ang paagto-pabalik ni Prinsipi Kilun sa pagbuul ka duro nga mga prutas para makabulig sa ana ginharian. Pagkadason nga adlaw, maduro nga mga balabaw ang natingala kon andut raku ang prutas nga natumpok sa atubangan ka buho paagto sa anda ginharian.

Sangka gabii, ginsurong ang ginharian ka mga balabaw ka sangka man-ug. Nagdaralagan palagyo ang mga balabaw hay indi makasarang ang mga suldado. Nahangyus ang tanan kang gulpi nagbalik si Prinsipi Kilun kag nakigbato sa man-ug. Tungud sa kaabtik ni Prinsipi Kilun sa paglupad, nabatuan na ang man-ug paagi sa ana matarawis nga mga kuko. Sa bulig ka mga suldado nga balabaw, napatay nanda ang man-ug kag naluwas ang anda ginharian.

Naghirinugyaw kag nagkalipay ang tanan sa pagdayaw kay Prinsipi Kilun tungud sa pagluwas na sa kabuhi ka raku nga mga balabaw. Pagkatapos kang natabo, ginbaton ka mga balabaw si Prinsipi Kilun bilang anda hari.

Sa mga tyimpo kang taggurutum, si Haring Kilun ang masami nagalupad kag nagabuul ka pagkaun kon kagab-ihun para indi magutman ang ana mga sinakpan, nga maukud nga ginabantayan ka mga man-ug kag mga daragkul nga pispis.

- Katapusan -

Nagalumawlumaw ang mga mata ni Belya, nga ginhal-id sa likod ka basurahan nga lata. Maramig kag madulum run ang palibot, nagapangilat, kag brubhay nagapanaguub. Hinali lang, may naglagapok. Nahangyus si Belya kag gusto manimuron kang kapay sa tuman nga kahadluk, piro bisan ano pa nga pagpabinit kag pagpalipud ang ana himuon, indi tana gihapon makapanago ka mayad bangud ginbilin man lang tana sa binit ka dalan nga wara ti bisan karton nga panaguan.

Wara magbuhay, may nagsapding kay Belya nga daw buhok, gani dayon tana nagpisik kang may nasiplatan sa ana kilid. Balabaw! Tungud bahul pa ang ulo ka balabaw sa ana butkun, kon haros pa lang gusto na maggihit hay basi masal-an pa tana nga sangkidit nga tinapay. Nagapangsimhot ang kambang nga balabaw samtang nagasagi ka ladayladay sa ana atubangan. Nagapangita dya ka maagyan paagto sa baba ka basurahan. Hinali nga ginlatayan kang kambang nga balabaw si Belya samtang ang irong nagatarawis ka panapug ka nagapangamyon nga mga pan-us nga pagkaun. Luyag ni Belya magwawaw, luyag na run gid magtiyabaw sa kahadluk, ugaring indi man gihapon tana mabatian ni Aya bisan ano na ka singgit. Makaruluoy ang nadangtan ka pobri nga Belya.

Si Belya, sangka monyika nga ginpilak sa ingud ka basurahan. Tungud tap-ingun kag gunitun run ang monyika na nga buhok, gintablug run lang tana ka nanay ni Aya. Si Aya ang pito ka tuig nga bata nga ginkabig ni Belya nga suud nga abyan sa malawid nga tinuig hay nag-imaway sanda halin pa kang nagaumpisa pa lang si Aya magtikangtikang . Pamatyag ni Belya, si Aya amo man ang pagtratar kana – masuud nga abyan.

 “Kamusta run ayhan si Aya?” nagtubo ang pagkabalaka ni Belya. “Ginapangita na man ayhan ako? Nasubuan man tana ayhan sa akun pagkadura ukon may ginbulus run tana kanakun?” Nagahibubun-ut ang ngir-o nga monyika asta mamuukan ka turog sa ingud ka nagapanimaho nga basurahan.

Kang dason nga adlaw, nagkalangkag si Belya kang hinali lang may nagpudyot kana nga bata nga bayi. Abi na si Aya run nga nagbalik lang para alaw-alawun tana sa ingud ka basurahan. Ugaring kang ana dya ginhimutadan, napaslawan lang tana. Bukun si Aya.

Indi bali, ang pinsar ka monyika, hay gin-istorya man tana ka bata samtang ginahusayhusay ang ana nagakaragkag nga buhok. Ang importanti may kaimaw tana tulad. Daw natubuan dayon dya ka paglaum nga makabalik sa luyo ni Aya. Ugaring wara man nagbuhay, gintungtong liwan si Belya sa ingud ka basurahan, tungud sa dapug ka basura nga nahaklu sa ana panaptun.

Raad, buhay na run ginsagap ang balay ni Aya. Ugaring, ang ana mga alima kag kahig bukun hilway nga makahulag.

Nag-abot ang gabii nga ana ginahadlukan. Ang lata ka basurahan ginahakot run para ikarga sa trak. Gulpi nga kinulbaan si Belya. Pati tana ginpudyot kag ginpilak sa trak.

“Araguy!” ang tiyabaw na kang gintablug tana kag nagtupa sa mga basiho nga plastik kag lata. "Ano run lang kon ibaligya ako imaw ka iba nga mga plastik nga dya? Ukon isulud sa galingan kag dunuton ukon sunugon dayon? Hay, indi ko run makita asta san-o si Aya!” ang madalum nga panghayhay ka pobri nga monyika nga nagakubakuba ang dughan.

Naminsar si Belya kon ano ang ana mayad nga himuon. Nadumduman na ang ginahimo ni Aya kon magtangra tanda kada gabii sa kalangitan samtang nagasipal. May ginasambit tana sa mga bituon nga nagaturuhaw sa kahawaan. Kon mabatian kuno ka mga asul nga bituon ang imong panawagan, ginatuman nanda dayon kon himpit ang imong pagsarig. Ang mga asul nga bituon kuno ang para sa mga handum. Amo dya kauna ang ginauman-uman ka lola ni Aya, nga dapat, pirmi may paglaum. Tanda ang mga bituon nga nagatugro ka paglaum nga matuman ang mga handum.

Samtang nagadalagan ang trak, gintangra ni Belya ang langit kon may nakabugtaw pa nga mga bituon nga duag asul. Kang may nakita tana nga mga asul nga bituon, dalidali dya nga nagtindug kag nangyabut samtang nagapanambitun:

"Bituon, bituon, igpati ang akun tagipusuon

kon ako gid man imo bug-os nga hilwayun

ako mangin mabuut gid nga bata nga buta ka paglaum."

Hinali may pagkasanagsanag nga asul nga bituon nga ang badlak nagtuon gid sa ginatindugan ni Belya, kag kang tana nagmisuk, amat-amat dya nga nanginduraan.

Amo ra kuno ang patimaan nga ang handum ginatugutan run. Kang ginhulag ni Belya ang ana mga alima, daw indi tana makapati! Dayon nagturutumbo tana kag nagsaotsaot samtang ginakaptan ang ana pula nga palda.

“Hilway run gid ako! Hilway, hilway run gid ako!” Kang nagpundo ang trak sa posti nga masanag, masinadyahun tana nga nagkarankaran panaog samtang ang ana tagipusuon daw malukso sa sobra nga kakunyag.

Nagkarakanta si Belya paagto sa plasa sa mga nagatirinumpok kag nagasirinipal nga mga kabataan.

“Ako, ikaw, magsinadya. Ipusdak ang mga kahig kag ibayaw ang mga alima. Iwaslik ang hawak sa tuo kag wala. Isaulog ang kahilwayan, isaulog ta ang adlaw nga dya.”

Masinadyahun tana nga nagparapit kag nagpakilala ka ana kaugalingun. “Ako gali si Belya, sangka monyika nga luyag mangin tuodtuod nga bata para mangin hilway kag bug-os ang kasadya. Nagpangabay ako sa mga asul nga bituon nga himuon nanda ako nga matuodtuod nga bata. Kag sa akun pagmisuk, amo run ako ka dya!”

Malipayun nga gin-abiabi si Belya ka bag-o na nga mga abyan. “Belya, kami man, kami tanan, mga siripalun man kami kauna nga luyag mangin mas masadya patas ka mga bata rugya. Ugaring, nagsala gali kami ….”

“Andut haw? Ano ang buut mo hambalun?”

Wara dayon nasabat ang pamangkot ni Belya hay ang tanan masinadyahun nga naghagaday nga maglinagsanay, dara panaguay.

“Ang madab-ot amo ang masunod nga bantay.”

“Abuta ako, abuta ako! Dali-a!” ang singgit ni Belya sa una nga bantay. Nag-udyakan ang tanan kag dayon mansig panago sa marapit nga mga puno ka mangga.

“Dakup kaw, Belya, ikaw liwan ang bantay!” singgit ka sangka imaw nga bata.

“Sigi, maisip ako asta sa tatlo, ha? Durupi ninyo kag magdalagan run kamo. Sara, darwa, tatlo!”

Nawili si Belya sa pagpanglagas ka mga nagasiriyagit nga mga kaimawan. Hala, sigi nga kubyal; nagaburungguanay hay mansig palagyo. Daw mga pasayan nga nagapirisik samtang nagadaralagan paagto sa anda paranaguan. Brubhay, kang makabatyag kang kakapoy, natingala ang mga kaimaw ni Belya kon andut wara run ti nagalagas kananda nga bantay.

Ginparapitan nanda si Belya samtang nagapungko kag nagapanampuay sa binit ka dalan. “Belya, naiwan ikaw? Nag-untat run timo haw? Dayaun timo kara, i!” hambal ka nagahapohapo nga bata nga laki.

“Mauntat kita anay,” ang gulpi nga sabat ni Belya.

Tungud madalum run gid man ang kagab-ihun, amat-amat lamang nagparanaw ang ana mga imaw samtang naghanihanihay kon maiwan liwan tanda sa anda siripalan pagkadason nga adlaw.

Ang matuod, nadumduman liwan ni Belya si Aya kag ang anda pag-abyanay. Nadumduman na ang tintin-baka, raharaha, pati run ang balaybalay. Andut wara gid tana ti makita nga nagasipal ka lantaylantay? Hay bisan sangka monyika lang tana kauna, malipayun gid nga ginalantaw na magsipal si Aya sa ingud ka anda balaybalay.

Sa kakapoy, naturugan si Belya sa sangka papag ka tianggi nga ana ginpaamulyahan pagkatapos nanda magsipal. Naturugan ang pobri nga bata sa sobra nga paminsar ka mayad nga pagahimuon.

Nagasirak run ang adlaw kang nagbugtaw tana kag may nasiplatan dya nga bayi nga bata nga nagapungko sa kilid ka tindahan. Nagakuub dya kag may ginapindot sa ana alima nga siripalun. Nagayuhum nga nagparapit si Belya kana.

“Miga, sipal kita balaybalay. Ako ang bata, ikaw tana ang nanay!”

“Indi takun dya. Ikaw lang, a!” sabat ka bata nga wara man lang magtangra kana. Nagaluyloy ang mga abaga nga nagparayu si Belya kag nangita liwan ka ana hagadun magsipal.

Sa unahan, may sangka bata liwan nga bayi, nagapahimunung lang samtang daw may ginahulat.

“Miga, gusto mo magsipal ka tintin-baka? Makurit ako rugya sa lupa ka atun balayan kag matintinanay kita!”

“Pasinsya lang, piro wara ako nagasipal. Ginahulat ko lang si Nanay nga nagabakal ka bag-o ko nga silpon.” Kang manoghalin run si Belya, gintawag tana. “Dali lang. Ako gali si Dolly, kag dya para kanimo. Pamatyag ko daw gutum ikaw.”

Masadya nga nagpasalamat si Belya sa pagkaun nga gindawo ni Dolly kana. Dayon nangita dya ka lugar sa binit karsada para anay makakaun hay matuod gid man, ginagutum run tana.

"Ay, amo dya gali ang mga kabataan rugya? Wara tanda ti gana magsipal, mahilig mag-isaranhun, kag sagi lang piripindot ka anda siripalun. Amo dya siguro ang gusto hambalun ka mga kabataan kahapon."

Adlawun run kang ginpadayon na liwan ang pagpanawpanaw sa binit kang karsadahun. Nahidlaw run gid tana kay Aya kag sa anda pagsipal sa tapi nga balaybalay.

“Hay, paano ko makita si Aya? Paano ko matultulan ang aragyan pabalik sa anda balay?” liwanliwan nga pamangkot ni Belya sa kaugalingun samtang madalum ang panghayhay. Nagtangra tana sa langit. Midyo nagadulum run. Daw indi lang man-an kar-on brubhay, ang bulan amat-amat liwan magatika sa mga katawhan. “Hmmm, maistorya run lang ako liwan sa mga bituon kon wara run gid ti iba nga madangpan para makabulig kanakun kon paano ako makabalik kay Aya.”

Ginsipasipa ni Belya ang sangka lata ka sardinas nga ikian na lang masandadan kang gulpi lang may naigo sa ana unahan.

“Aguy!”

“Ay, ano to man? Daw wara man ti bata rugya kaina sa unahan?”

Kag may haron ka ikog tana nga nasiplatan, “Ay, ang kambang nga balabaw!”

“Ikaw gid, ikaw gid man!” ang siyagit ka balabaw sa ana atubangan.

Daw indi magpati si Belya nga ang balabaw nga naglakad kana sa ingud ka basurahan nga lata amo ang ana nasug-alaw, kag bahul gid nga katingalahan nga nagahambal run man dya.

“Nadumduman mo ako kag nadumduman ko man ikaw tungud sa ikog mo nga kambang!” May kalipay piro daw indi magpati si Belya sa ana nasalapuan.

“Ay, ako gali si Buding. Naigo ako ka sirak ka asul nga bituon kang amo man nga gabii nga nagkit-anay kita,” panugidun kang kambang nga balabaw. “Pagkatapos kato, makahambal run ako patas ka tawo, patas man kanimo!”

Ginsaysay ni Belya kon ano gid ang tuod nga natabo kana kag ang ana nga gusto nga makita liwan si Aya. Pagkabati ni Buding, naglumaw-lumaw ang ana mga mata. “Indi ikaw magkabalaka, tultulon natun ang balay ka imong abyan nga si Aya.”

“Tuod kaw Buding? Buligan mo ako? Nalipay gid ako hay nagkitaay liwan kita.” Tuman gid ang kakunyag ni Belya nga may abyan nga makabulig run kana para magkitaay liwan tanda ni Aya.

 “Piro sa sangka kondisyon!” Dayon ginhani ni Buding ang ana kondisyon kay Belya. Kang nagsugtanay ang darwa, nagpadayon tanda sa pagpanultol sa karsadahun. Nagakarankaran nga nagaluksolukso ang balabaw, gani dalidali man si Belya nga nagasunod samtang ginalikawan ang pagsapding sa ikog ka ana nga imaw.

Kang pagliko nanda sa sangka kalyi, may itum nga kuti sanda nga nasug-alaw. Dalidali nga gin-ingudan ni Belya si Buding kag ginhanihanihan, “Nakita mo ang nakita ko?”

“Huud. Piro, indi ikaw magkabalaka. Amo ria si Kitaw, nasirakan man ka bituon nga asul,” sabat ni Buding kay Belya, nga daw ginkulbaan sa pagsug-alaway ka darwa.

“Miyaw, miyaw, Buding, Buding, sa diin ikaw naghalin? Ang kambang mo nga ikog sa baras nagapaduding.”

“Kitaw, Kitaw, ang imong miruk imo lang sagi ka misuk. Dali dya hay ang sara gabuton ko kag kimpitun sa darwa ko ka tudlo. Pagbuhi ko, imo lat-un kon diin nagdukut, sa ibabaw ukon sa idalum.”

Kang nagkirinadlaw ang tatlo sa pagbanggianay ka itum nga kuti kag kambang nga balabaw, nadura man ang kakulba ni Belya.

Gulpi lang may bahul nga limug nga naghalin sa anda likod.

“Si Kitaw daw nagakubakuba ang ana dughan, mabatian ko gid bisan ako gapadulong pa lang, tungud sa lahay nga nabatian.”

“Aha! Ikaw gali ria, Golum, ang aw-aw nga uslitun. Dali rugya hay akun guripatun ang imong talinga nga tuman ka bulbulon,” sabat dayon ni Kitaw sa bag-ong abot kag nagapurutika nga ayam. Nag-uruk-uk kang kadlaw ang apat nga mag-abyan.

“Hinugay anay ka sagi sabat sa bahul nga ayam. Lantawa ang imong bulbol nagaparanindi sa kalipay nga nabatyagan, hay ang mapurus nga hari nag-abot gid man sa ana ginharian.” Kag naghinugyaw ang tanan, nagluhod kag nagduko para sa naghariharian nga puti nga ayam.

Nalipay gid si Belya tungud sa bag-o nga mga abyan. Kang nagkilalahay ang tanan, masadya nga naghimo ka plano ang mga mag-abyan para kay Belya. Kang nahuman run, nagpadayon sanda ka panglatas ka aragyan, asta nga pag-abot ka sirum, natultol gid man nanda ang ginaistaran ka pamilya ni Aya. Daw indi makapati si Belya nga nakaabot gid man tanda sa balay nga ana ginapangita. Halin sa kudal nga salsalun, makita nanda si Aya nga nagalumpagi sa ana balaybalay, malipayun nga nagakantakanta, kag manayanaya ang uyahun nga nagasipal. May bag-o nga monyika nga nagapasabak kana kag may darwa pa sa ana nawala nga kilid. Ginalugaylugay ni Aya ang ginaraharaha nga pagkaun sa rahaan nga nahimo sa koron.

Bahul nga kalipay ang nabatyagan ni Belya kang makita na dya. Gusto na nga parapitan si Aya kag kupkuan ka mahugut. Hay tungud tana sangka tawo run man, gusto na ipabatyag kay Aya ang pagpalangga ka sangka suud nga abyan.

Wara nakapugung si Belya kang ana pagyapayapa sa anda pagkitaay. Mayad hay bukas ang salsalun nga gawang. Nagtikang si Belya pasulud kag gintawag si Aya, “Aya, Aya, ako dya si Belya. Dumduman mo pa? Ako dya ang batabata mo nga siripalun kauna.” Nagalumawlumaw ang mga mata ni Belya samtang nagasagrak ang limug na sa paghambal ka mga tinaga kang kahidlaw.

Kang tana nakita ni Aya, nagsinggitan dya, “Nanay, nanay, may bata liwan nga gusto mangayo ka kwarta.”

Wara tana nakilala ni Aya. Tungud tarangkisun run ang itsura na, nasal-an tana nga manogpakalimos. Ginsug-alaw tana ni Aya kag gintaw-an ka lima ka pisos. Sa ana pagparapit, daw indi si Belya magmisuk, ginhimutadan na kamayad si Aya. Gindawo ni Aya ang ang kwarta kag dayon balik sa ana ginalumpigaan nga balaybalay.

 Nakita ni Belya ang pagparapit ni Buding . “Buding, Buding, wara gid ako nakilala ni Aya,” mahinay nga sambit ni Belya dayon lantaw ka lima ka pisos nga gindawu ni Aya kana.

Malinung lang nga ginparapitan dayon nanday Kitaw kag Golum ang darwa kag gintuytuyan nanda si Belya paggwa, pabalik sa karsada.

Ginturuk liwan ni Belya ang lima ka pisos sa anang alima kag ginbalikid si Aya. Nakita na nga buta dya kang kalipay samtang ginasipal ang mga bag-o nga monyika.

“Kon matuodtuod ako nga abyan, indi ako dapat mangasubu hay may iba nga abyan si Aya. Nakita ko nga bug-os ang ana kalipayan, pariho kang ana kasadya kang kami imaway pa,” pinsar ni Belya.

“Kitaw, tapos run ang tanan, tapos run ang amun pag-abyanay ni Aya.” Kalinung man gihapon ang ginsabat ka tatlo. Indi nanda mahangpan kon ano ang buut hambalun ni Belya.

Brubhay, nag-atubang si Belya sa tatlo ka mga abyan kag nagsinggit nga buta kang kalipay, “Yehey! Hilway run si Belya!” Dayon gindapit ni Belya si Kitaw kag nag-udyakan sa binit kang karsada. Nagsarampok ang mga kiray ka tatlo; indi maintyindihan ang nagakaratabo.

“Masadya ako tungud masadya run man si Aya. Nakita nyo kon ano tana kasadya, indi bala? Indi na run kinahanglan ang ana Belya. Hilway run ako kag hilway run man tana. Hilway run kami sa kada isara!” Buta kang kakunyag nga ginpaambit ni Belya kay Kitaw, Golum, kag Buding ang kalipay nga nabatyagan.

Kag nagkarakanta liwan si Belya.

“Ako, ikaw, magsinadya. Ipusdak ang mga kahig kag ibayaw ang mga alima. Iwaslik ang hawak sa tuo kag wala. Isaulog ang kahilwayan, isaulog ta ang adlaw nga dya.”

Nagpasalamat si Belya sa ana mga abyan nga nagbulig kana bisan nabudlayan sanda ka panglatas ka dalan makita lang si Aya.

“Ang mga bituon may rason kon andut ang akun pangabay anda gintugutan,” paathag ni Belya para maintyindihan ka bag-o na nga mga abyan kon ano ang ana nabatyagan. “Amo dya ang handum ko bilang sangka monyika: hilway nga makadalagan, makakita ka bag-o nga abyan, kag ang matubuan ka himpit nga gugma sa akun dughan. Nabinagbinag ko nga kinahanglan natun matirawan ang kadarag-an nga dara ka atun mga handum nga natuman. Pamaagi lang si Aya, para mahangpan ko ang tanan kag maman-an ko ang akun masunod nga pagabuhatun. Pagkatapos ka tanan nga mga liksyon nga natun-an, amo pa lang kag ako mangin angay nga manogpatuman ka handum.”

Nagkupkupanay tanda nga apat. Naman-an nanda nga may mas bahul pa nga papil nga ginatugro kananda.

“Gani, Buding, Buding, bangud nga ginbuligan mo ako nga matuman ang akun handum, ako ruman ang magapatigayon ka ginpromisa ko nga kondisyon.”

Nagkaptanay ang apat kag ginsunod ang mga tinaga nga ginahambal ni Belya:

“O, bituon nga matahum, tusluka ka imong sirak ang amun mga tagipusuon. Tuguti ang amun mga handum, mangin bituon kang kahilwayan sa kinabuhi nga may paglaum.”

Hinali lang may nagsanag sa kalangitan kag nanginduraan sa lupa sanday Belya, Kitaw, Buding, kag Golum. Sa anda pagmisuk, tanda nangin bituon run man, nagahinugyaw kag nagabaradlak sa tuman ka sanag tungud sa kalipay nga anda nabatyagan. Si Aya, natingala sa ana mga nakita nga daw mga ipot-ipot nga nagaigpat-igpat pasaka sa kahawaan.

Ang apat ka mag-abyan, nangin bituon nga manogtugot ka mga handum ka mga bata kag kasapatan nga may bulawanun nga tagipusuon kag gusto mangin bug-os ang kahilwayan.

- Katapusan -

Mabug-at ang baratyagun ni Madalig Kamalig samtang ginahakwat kang mapurus nga mga manogligaw. Indi na mapunggan nga magkinusamud kag magkinurisung. Andut kinahanglan pa tana nga ligawun?

Mabatian na ang hinuringhuring kang mga kawayan nga anda maagyan.

“Manami run daad ang plastar ni Madalig Kamalig,” muno ni Butung Dalusan.

“Nagatungtong tana sa alimpudwan ka bungyod. Tana ang rayna ka malaka nga pamalay dya sa Sityo Tuyung,” sugpon ni Kawayan-Buntiraw.

“Nagaatubang tana sa sidlangan. May dara dya nga swirti. Tana ang una nga ginaulit kang kaagahun, gani bilog nga adlaw ang ana pagyuhum,” saligbat ni Bulu.

“Andut kinahanglan pa ikaw nga ligawun?” nagaranug nga pamangkot nanda tanan.

“Salamat.” Amo dya nga tinaga ang ana nabungat. Wara tana ti matugro nga sabat. “Salamat,” sulit na pa. “Kang nagtalang dya sa Sityo Tuyung si Bagyo Yolanda, wara ako ginpabay-an ka mga puno kang kawayan sa bungyod. Ginputos nanda ako ka anda mga layon, mga siit, kag mga dahon gani wara ako natindakan ka bagyo panaog sa bungyod.

“Paalam!” durungan nga singgit ka mga puno kang kawayan nga dugang nga nagpabug-at ka ana baratyagun.

Nagpadayon panaw ang mga manogligaw. Nalubsan nanda ang malapad nga kasagingan. Nalubsan pa gid nanda ang kakugnan. Dason, nadangat nanda ang kamanggahan.

 “Mapundo ta anay,” singgit ni Tatay Igaw dayon tagub ka ana binangon. Nagapanggahit tana ka matag-as nga mga hilamon, mga tigbaw, kag magagmay nga kahoy sa binit ka dalan, agud mahulas ang pagtikang ka mga manogligaw.

Ginpatindug ka mga manogligaw si Madalig Kamalig sa ingud ka magapa nga puno ka mangga.

“Diin nanda ikaw dar-un, Madalig Kamalig?” hani kana ni Daragku Mangga sa maaslum nga tono ka ana limug.

“Wara ako kamaan. Rugto basi sa patag,” sabat na nga ginturuk ang mga manogligaw nga nagapinungko sa nagaurulbo nga mga gamot ka mangga. Sa anda pagpahuway, nagpamahaw sanda ka ibos kag naghigup ka mainit nga taho. Si Ditas Laon nga libayun ka nagapaligaw ang naghanda ka dyang pamahaw ka mga manogligaw.

“Ikaw gid pirmi ang ginatangra ko rugto sa bungyod. Sa sobra ko nga tangra kag sa paghandum nga matupungan ang kataas ka imo nahamtangan, ako run ang pinakamataas nga mangga dya sa kilid ka dalan. Masubu lang ugaring nga bakanti run tulad ang alimpudwan ka bungyod. Wara run ikaw rugto nga pirmi lang nagayuhum turukun. Nasubuan gid ako sa imo pagbiya,” pautwas ni Daragku Mangga kang ana kasubu.

“Kon nasakitan ang binayaan, mas masakit para sa nagabiya,” sabat ni Madalig Kamalig. “Mas masakit para kanakun nga nabilin sa alimpudwan ka bungyod ang akun palayas. Indi ko run makita liwan ang nabilin nga darapugan. Nagawawaw kaina kang bayaan ko ang akun tambi. Nagalangut daad ang kalag ka kurungan ka mga manok nga magsunod ugaring indi pwidi.”

Husto lang mag-ulung-ulung si Daragku Mangga.

“Paalam,” singgit ni Madalig Kamalig.

“Paalam. Indi kaw gid namun malipatan.” Ginkumpas ni Daragku Mangga ang ana mga sanga sa hangin sa pagpaalam.

Ginhakwat tana liwan kang mapurus nga kalalakihan. Sa pira ka bisis nga tukad-dulhog sa mga bungyod, sa indi maisip nga pagliko sa mga dalanun, kag sa indi maibitar nga pag-atras-abanti, nagakiwi run tana. Nagayambi nga nagakurisung tana kon turukun.

Nag-urulung-ulung ang mga puno ka niyog nga maagyan. Nagapamangkutanay sanda kon andut kinahanglan pa ligawun si Madalig Kamalig. Kang tuya pa tana sa alimpudwan ka bungyod, sa pagkadalig ka ralantawun sa ana palibot. Sa ana likudan, nagabundak ang mataas nga busay. Sa nawala nga bahin, makita ang malapad nga kanyugan. Sa natuo ruman, makita ang nagapamiraho nga kamaisan. Sa ubus, malagtum sa pagtubo ang kaparayan.

Nagpadayon ang pagligaw kay Madalig Kamalig asta naagyan nanda ang mal-am nga puno ka apitong sa pangpang ka suba.

“Mahangpan ko kon andut kinahanglan ligawun ang balay halin sa manaba nga pangpang ka suba paagto sa pukatod sa oras kang pagbaha. Mahangpan ko kon andut halinun ang kamalig halin sa nagakatiphag run nga kaingin paagto sa bag-ong pundar nga kaingin. Mahangpan ko kon andut ligawun ang balay parayu sa nagagutuk nga katiringban dara ang plano nga makasagod kang kahayupan. Pay dya nga pagligaw kay Madalig Kamalig, indi ko mahangpan,” kumod ni Mal-am Apitong nga nagatubo sa mataas nga pangpang samtang ginaturuk si Madalig Kamalig nga ginapatabok kang mapurus nga mga manogligaw.

Indi maisip ni Madalig Kamalig kon makapira run sanda magtabok sa suba. Indi na man maisip kon makapira na pamangkuton ang kaugalingun kon andut kinahanglan pa tana nga ligawun. Mangilala ruman tana kang dyan sa ana palibot. Indi tana makasaho mag-ingud sa bag-o nga mga balay. Daw indi tana makaginhawa sa tunga ka nagaginutuk nga mga pamalay. Sara pa, namayha tana mag-ingud sa mga balay nga human sa bato kag may atup nga sinas. Piho gid, indi run tana ang rayna ka mga balay sa lugar nga pagadar-an kana.

“Rapit run lang kita,” singgit ni Tatay Igaw nga samtang nagaikit nga nagaikit ang mga pamalay, mas nagapagsik nga nagapagsik.

Katapusan nanda nga pahuway sa ingud ka hurulatan-pasirungan sa dulunan ka Sityo Takasan kag Sityo Patag.

“Sa diin pa kamo naghalin? Sa diin kamo maagto?” kapid nga pamangkot ni Sirung Hurulatan nga sa tono ka ana pamangkot, wara na ginapaabot nga ang sangka kamalig ligawun halin sa bukid padulhog sa patag. Sa ana pinsar, indi run uso ang kamalig dya sa Sityo Patag. Uso run dya ang balay nga simintado kag may atup nga sinas. Kon sabagay, pinsar na, uso lang dya para sa mga makasarang. Paano tana ang mga imol nga wara pa inogpatindug ka hanggud kag mapag-un nga balay?

“Sa Sityo Tuyung kami naghalin. Wara ako kamaan kon sa diin nanda ako dar-un,” kapid man nga sabat ni Madalig Kamalig nga tulad nasaw-ahan run tawgun nga madalig.

“Sigi, diritso. Kabay sa pagadar-an kanimo, masapwan mo ang sabat andut kinahanglan ikaw nga dar-un rugto,” paghingapus ni Sirung Hurulatan nga mas matam-is ang pag-abiabi sa bag-ong panaog nga mga nagasakay sa barko nga taga-Sityo Patag.

Ginbalikid ni Madalig Kamalig sanday Nonoy Roy kag Toto Dan nga nagasakay sa karosa nga ginaguyod kang karbaw nga si Bakiya. Ang ginapungkuan nanda mga sako ka bugas kag napupo nga mais. Sa kilid kang karosa, nagakabit ang nahigtan nga mga manok. Amo lang dya ang madara nanda nga mga hayup. Nabilin sa Sityo Tuyung ang anda mga baboy, mga kanding, kag mga baka. Naghandum tana nga makasakay kag makaobra man sa barko sanday Nonoy Roy kag Toto Dan agud sa anda pag-uli halin sa lawud, indi lang si Sirung Hurulatan ang matam-is nga mag-abiabi kananda kondi ang bilog nga Sityo Patag. Handum na man lang dya para sa darwa ka bata. Sanda gihapon ang masunod kon ano ang anda handum sa kabuhi. Bisan ang anda nagtaliwan nga si Nanay Pansay wara ti nabungat kon ano ang gusto nga propisyon para sa mga bata. Basta ang marahalun, suno sa anda Nanay Pansay, makatapos sanda sa anda pagtuon kag mangin mapuslanun sanda nga katapo kang katiringban sa urihi. Andut nahangpan dya ka ana mga bata nga kang ana bayaan, apat ka tuig pa lang ang subang kag darwa pa lang ka tuig ang agot?

Nasubuan si Madalig Kamalig kang nadumduman na nga nag-untat sa pagtuon si Nonoy Roy. Tama abi ka rayu ka iskwilahan halin sa Sityo Tuyung. Makatalagam kana magpanaw nga isahanun, kapin pa kon maabtan ka gabii sa dalan. Nakulbaan gid si Tatay Igaw kon maabtan tana ka baha sa suba.

Sa likuan, namangkot si Madalig Kamalig sa posti ka sulo kon may ano sa unhan, andut magahud kag masadya ang tanan.

“Amo ria ang sintro ka Sityo Patag,” sabat ni Maanyag Kasanag nga duro ang mga bugto nga nagairidas sa kilid ka dalan.

Nagtangotango si Madalig Kamalig. Napinsar na nga basi gusto ni Igaw nga dya sa patag maistar hay dya ang tanan nga kasulhay. May kuryinti dya tana. Marapit sa plasa. May mabaklan nga tinda. Marapit sa simbahan. May hospital nga madalaganan sa tion ka ital-ital sa ikamayad-lawas.

“Dya run kita,” singgit ni Tatay Igaw nga ang ana matam-is nga yuhum wara pagtahaw.

Nakabatyag tana kang kaimon kang nadumduman na nga basi gusto ka ana balo nga agalun nga dya maistar sa patag agud makakita ka bag-o nga asawa. Saksi tana kon daw ano kabudlay nga magtindug nga tatay kag nanay sa darwa ka bata. Indi na pa mapat-ud kon amo gid man dya ang rason andut kinahanglan gid tana nga ligawun.

Amat-amat tana nga ginbutang sa lupa kang mapurus nga mga manogligaw. Ginbugsok tana sa purupukatud nga baralayan. Indi tama ka taas ang ana nahamtangan. Indi tama ka sangkad ang ugsadan. Indi na malikawan nga ikumparar ang ana ginhalinan nga lugar sa bag-o na nga ginaplastaran. Ano ang rason andut kinahanglan tana ligawun dya sa patag?

“Malipayun nga pag-abot,” malulo nga bugno kana ni Dungganun Buruthuan.

“Salamat sa imo matam-is nga pag-abiabi. Ako si Madalig Kamalig. Nagaistar kanakun ang sangka balo nga tatay nga may darwa ka bata nga lunsay laki,” pakilala na sa ana kaugalingun.

“Ginakalipay ko gid nga sa pagbukas ka klasi, may darwa ruman nga madugang sa kabataan nga ginatudluan dya agud mag-aram, mangin mayad ang pagbinatasan, kag agud ang anda handum sa kabuhi matuman.” Nagaawas-awas ang kalipay ni Dungganun Buruthuan sa pagpanugid.

“Ay, amo dya gali ang hanggud nga rasun andut kinahanglan ako nga ligawun halin sa Sityo Tuyung padulhog dya sa Sityo Patag. Mayad hay indi run mabudlayan sa pagtukad-dulhog si Nonoy Roy. Indi run tana magpalta ukon mag-untat sa pag-iskwila. Imaw run sanda ka ana libayun maiskwila hay manogtapak run sa una nga halintang si Toto Dan.” Indi maghuraw ang pagyuhum ni Madalig Kamalig sa ana natukiban.

“Darayawun ang anda tatay nga ginabaylo ang pangabuhian sa Sityo Tuyung para sa pagtuon ka ana mga bata,” malipayun nga tambing ni Dungganun Buruthuan.

 Matapos mapatindug sa bag-o nga baralayan si Madalig Kamalig, nagkirinaun run ang mapurus nga mga manogligaw. Kaangay may silibrasyon sa kamalig. Mahamot ang kan-un nga gindaplian ka tinola nga manok nga minunggohan kag inubadan.

Makita sanday Nonoy Roy, Toto Dan, kag Tatay Igaw nga nagalaaw sa maligwa nga bintana. Ginabukad ka magurang ang ana libro nga ginatamdan ka libayun. Ginapugo sanda ka anda tatay sa masangkad na nga mga butkun.

Sa panuruk ni Dungganun Buruthuan, mas nagdalig pa gid ang bag-ong ligaw nga kamalig nga nagbalik ang tama ka tam-is nga yuhum.

- Katapusan -

Ano ayhan ka duro ang sangka milyon?

Rakuraku guro ra.

“Duro ang sangka milyon,” kuon ni Tiyoy Pasing. “Sangka milyon ang isda sa lawod. May dyan nga tamudyos, aloy, kag bukawbukaw. May dyan man nga mat-an, karaho, kag managat nga paborito ni Tatay mo. Ugaring hay ginaunahan pirmi tamun ka hanggud nga bapor sa pagbuul ka mga isda. Amo ra nga tatlo lang ka labador ang akun nadara pagkatapos namun pangisda sa bilog nga kagab-ihun.”

“Duro ang sangka milyon,” kuon ni Lolo Itik. “Sangka milyon ang kahoy sa kagurangan katong bata pa si Tatay mo. May dyan nga lawaan, bangkal, kag kamansi. May dyan nga katmon, mabolo, kag bugnay. Luyag na gid manakras kang kahoy. Ugaring hay pira run lang ka bilog ang nabilin kar-on. Ano abi hay ginpang-utod agud mapatindugan ka mga panimalay.”

“Duro ang sangka milyon,” kuon ni Tiyay Karing. “Sangka milyon ang bato dyan sa suba. Dyan tamun nagaparigos kato ni Tatay mo. Ugaring hay daw naubos run lang ka mga nagakwari. Ambay kon andut wara gid tanda ti may ginbilin sa suba?”

Ano ayhan ka duro ang sangka milyon?

Rakuraku guro ra.

“Duro ang sangka milyon,” kuon ni Tiyay Lerma. “Sangka milyon nga mani ang akun ginaraha kada bulan. Ginabuhat ko dya nga bandi, parihas ka ginakaun mo tulad. Kon dururungan guro mag-usang ang mga nagakaun ka akun bandi, ay, abaw! Daw daguub gid siguro katunog ang pagragumu.”

“Duro ang sangka milyon,” kuon ni Tiyay Bisay. “Sangka milyon ang tubo sa ginasakadahan namun ni Nanay mo. Katong gamay pa tamun, pwirti ang pamang-os namun ka tubo. Amo dya ang ginabuhat nga kalamay para sa bandi ni Tiyay mo Lerma.”

“Duro ang sangka milyon,” kuon ni Tiyay Gingging. “Sangka milyon ang iyas ka bugas sa amun parayan. Mabuta ang rakuraku nga sako. Ugaring hay ibayad pa namun dya sa amun utang, ibakal ka abono, kag iswildo sa nagabulig panguma. Buhay pa bay ang tig-arani. Amo ra nga sangka sako gid lang ang akun natao.”

Ano ayhan ka duro ang sangka milyon?

Rakuraku guro ra.

“Duro ang sangka milyon,” kuon ni Manong Kiting. “Sangka milyon ang dyan sa listahan ni Padre nga ginadilian buhatun. Indi pwidi magbulang, indi pwidi magsugal, indi pwidi maggwa sa simbahan nga wara nakatao sa koliksyon. Duro pa gid ra ang ana ginasirmon kon Dominggo. Amo ra nga daw natak-an run man lang gani takun mag-agto sa simbahan. Pay si Tatay mo tana, mapisan gid magsimba.”

“Duro ang sangka milyon,” kuon ni Tiyoy Panoy. “Sangka milyon nga numiro ang ginapaisip kanamun ni Mam Oryang kang klasmitanay kami ni Tatay mo. Nabudlayan run gani takun mag-isip sa karakuun. Ambay gani andut ginatingub na ra paisip kanamun. Siguro tungud talagsa lang tana mag-agto sa iskwilahan hay halin pa tana sa banwa. Kon kis-a, ginalakbangan ko run lang ra iba nga numiro para madasig.”

“Duro ang sangka milyon,” kuon ni Iska. “Sangka milyon nga hantikhantik ang nakita ni Datu Sumakwel kang nag-abot tana dya sa atun lugar. Amo ra ang istorya kanamun ni Mam katong wara kaw kasulud sa klasi. Amo ra kuno ginhalinan ka ngaran ka atun banwa.”

Ano ayhan ka duro ang sangka milyon?

Rakuraku guro ra.

“Duro ang sangka milyon,” kuon ni Manong Butoy. “Sangka milyon nga nahut ka buhok ang akun ginasilhig sa akun barbiruhan. May dyan nga kurung, may dyan man nga labug. May mga nahut ka uban, may dyan man nga itum-itum gid. Kanakun nagapagunting si Tatay mo kada bulan. Nanamian kuno tana magpagunting kanakun hay may paaman nga masahi.”

“Duro ang sangka milyon,” kuon ni Sir Rene. “Sangka milyon run ka pitik ang nabuhat kang kasingkasing ka imo libayun. Indi bala gintun-an natun nga sangka gatos ka pitik kada minuto ang mabuhat kang kasingkasing ka lapsag?”

“Duro ang sangka milyon,” kuon ni Tiyay Rosing. “Sangka milyon nga bulak ang nagatubo sa akun hardin. Paborito gid dya ni Tatay mo. Rugto gani tana nagabuul ka bulak nga ginatao na kato kay Nanay mo. Amo ra nga raku man nga bulak ang gindara ko para kana. Man-an ko nga masadyahan gid tana sa duroduro nga bulak sa ana palibot.”

Tuod gid man gali nga duro ang sangka milyon.

Kun-an ko si Nanay nga duruduro ang sangka milyon.

Kuon bay ni Tiyay Bidad, sangka milyon nga pisos kuno ang gintao ka kompanya ka minahan ka uring sa pagtaliwan ni Tatay.

Kuon ni Tiyoy Oping nga imaw ni Tatay, wara gid si Tatay makagwa sa minahan kang natiphag dya.

Kuon ni Lola Ising, tuya run sa langit si Tatay kag nagakalipay run tana rugto.

Ambay gani kon andut sangka milyon ka luha run ang gintangis ni Nanay? Siguro nahidlaw run tana kay Tatay.

Kun-an ko si Nanay nga duruoduro ang sangka milyon.

Kun-an ko man tana nga tangkastangkasun namun ang sangka milyon ka pisoson para makadangat sa langit kag mabisita namun si Tatay.

Rugto, pamatian namun ang sangka milyon nga ambahanun ni Nanay nga luyag gid pamatian ni Tatay.

Rugto sa langit nga gin-agtunan ni Tatay, maistoryahanay tamun ka lawid parti sa sangka milyon nga butang.

Kon imaw ko run tana liwan, tipunon ko ang sangka milyon nga makaralaton nga kadlaw ni Tatay agud itao sa mga nagapalangga kana.

Kun-an ko tana nga man-an ko run kon ano kaduro ang sangka milyon.

Kadya nga gabii, antis ako magturog, pangitaun ko sa tunga ka sangka milyon nga mga bituon sa kalangitan ang pungyahun ni Tatay.

Man-an ko gid nga dyan lang tana, imaw ang sangka milyon pa gid nga mga tatay, nagalantaw kanamun nga iririmaw kadya nga gabii.

Sa mga masunod nga gabii, ihalad ko sa kada sara sa sangka milyon nga mga bituon nga ra ang mga handurawan namun kaimaw si Tatay.

Para nga kon hidlawun gani tamun kana, pangayuon namun sa mga nagaidlak nga bituon sa tunga ka duag-uring nga langit ang bisan sara lang sa sangka milyon nga malipayun nga damguhanun nga anda ginalikum.

- Katapusan -