Si Itok kag ang Alibangbang
ni Fredoneth T. Jonelas
“Ay, Itok! Ti, ano, maturog kaw lamang? Ano tana oras run dya, turog tana imo dyan? Bugtaw run kag magbangon, hay ang baka to wara pa malawig!” ang pangpabugtaw ni Itok adlaw-adlaw, ang daw armalayt nga baba ni nanay na.
“Si Nanay man tana, nami magturog piro” ang kumod ni Itok samtang nagahiwodhiwod sa baratangan.
“Andut ginbata ta pa timo man? Kon kamaan lang ko nga amo kaw kara katamad, daad wara ta run ikaw ginbata. Kon dya pa daad si tatay mo, may timbang ako sa uma,” padayon ka pangara ka nanay na.
Daw pira pa ka barabaliskad sa baratangan antis nagbangon si Itok, ang bugtong nga bata ni Manding Iska. Sangka tuig pa lang kato si Itok kang nadura si tatay na. Asta kadya nga pito run tana ka tuig, wara gihapon nakauli ukon nakita si Tyo Akong. Nagasarig gihapon si Itok nga basi sa urihi, makita na pa si tatay na, piro si Manding Iska wara run nagasarig nga buhi pa ang ana bana. Umpisa kang nadura si Tyo Akong, si Manding Iska lamang ang nagapanguma sa gamay nanda nga lupa kag nagaatipan ka mga tanum nga laswa sa likod balay nanda, hay ang ana bata nga si Itok indi mapuslan, puro sipal, turog, kag kaun lang ang ana obra. Bisan magbulig kay nanay na manilhig kag manglimpyo sa balay ukon maghugas ka pinggan, wara gid.
“Aga pa gani, Nay. Nami pa tana daad magturog,” ang riklamo ni Itok kay Manding Iska nga nagakururinot ang dahi.
“Ti, pagturog lang timo dyan! Paano timo kara bay makakwarta kon turog lang timo dyan? Ang baka to kag ang tinday ilawig pagkatapos mo inum ka sarasara hay mamaligya pa takun ka mga laswa nga ginpamuksi ko halin sa likod!” ang padayon nga wakal ni Manding Iska.
“Daw mamanggaranun gid bala haw sa pagmaligya ka laswa” ang hanihani ni Itok sa kaugalingun.
Nagbuul si Itok ka pinggan kag sarasara nga ana ginsabaw sa kan-un. Pagkatapos na kaun, dalidali nga ginbuul ni Itok ang baka kag ang tinday para ilawig. Mga singkwinta mitros halin sa anda balay ang karayuun ka tampurangahan. Sa siuk ilawig ni Itok ang baka kag tinday hay mayad tana to taas ang mga tampuranga. Samtang nagaguyod ka baka kag tinday sigi man ang ana pamaspas sa mga hilamon kag alibangbang nga nagadapo sa mga bulak nga ana maagyan. Antis tana makalab-ot sa tampurangahan, nakita na si Tyo Tiko nga nagakalkal ka lupa para tamnan ka laswa.
“Tyo Tiko, sagi timo kakalkal ka lupa ngan man, di man kaw kara magmanggaranun dyan,” singgit ni Itok kay Tyo Tiko. “Tyo Tiko, Tyo Tiko,” hambal na sa kaugalingun na nga nagauruk-uk kadlaw asta makalab-ot tana sa masiuk nga bahin kon sa diin mataas ang mga tampuranga.
Una na nga ginlawig ang baka sunod ang tinday, pagkatapos nagbatangbatang sa sanga ka bahul nga lunok kag napirungan. Natapungawan si Itok kag nahulog sa sanga. Mayad lang hay naba ang sanga ka lunok.
“Aguy!” ang singgit ni Itok
Pagtangra na sa sanga nakita na ang alibangbang nga may tatlo ka kolor. Amo dya ang alibangbang nga naghapon sa irong na, kabangdanan nga nahangyus tana kag nahulog.
“Danay lang bala! Danay lang gid!” kimod ni Itok.
“Diin kaw run, ha? Dya run ako!” ang pangmusa ni Itok nga ginasagap ang alibangbang “Aba, dyan kaw gali, ha! Hulata ako bala dyan.”
Nagpurot si Itok kang kahoy kag ginhampak na sa alibangbang.
“Yamat kaw ha! Gindistorbo mo ang katurugon ko! Nahulog pa ako! Dya imo, ay!” ang pangara ni itok samtang sigi hampak ka alibangbang.
Kang mapatay na ang alibangbang nagbalik si Itok sa sanga kag nagpahuway asta nakaturog liwan. Nahangyus si Itok sa unga ka baka, gani nagmukra dya. Natingala tana sa ana nakita nga sangka bahul nga alibangbang nga nagaatubang kana. Paglantaw na sa ana palibot, nakita na ang mga daragkul nga puno. Labi pa tana nga natingala kang naghambal ang alibangbang nga nagaatubang kana.
“Ikaw, Itok, bata ni Manding Iska, sutil kaw nga bata! Tamad ikaw kag mapintas kanamun nga mga alibangbang! Ano ang gin-obra namun nga mga alibangbang kanimo nga kon swituhon mo kami daw mga wara ti pulos nga sapat, wara kaw ti rispito kanamun nga mga alibangbang kag pati sa mga mal-am pa kanimo! Umpisa kadya maagyan mo ang naagyan namun nga mga alibangbang. Mangin tawo lang ikaw liwan kon halin sa pagkaulod mahimo ikaw nga alibangbang kag makalupad,” ang hambal ka alibangbang dayon na lupad parayu kay Itok.
“Damgo lang ya. Damgo lang ya,” ang hambal ni Itok sa kaugalingun nga ginakusikusi ang ana butkun para makabugtaw. “Ano natabo kanakun? Nay, Nay, tabang! Tabang!” ang panawag ni Itok piro wara ti nag-abot para tabangan tana.
Nagaigod-igod si Itok panaog sa sanga nga nahadlukan kag indi magpati sa natabo kanana. Si Itok nahimo nga ulod, sangka raw-ay nga ulod nga nagaigod-igod kon magpanaw.
Wara magbuhay, nakita si Itok ka iba nga mga ulod.
“Migo, lantawa bala, daw tana ang pinakaraw-ay nga ulod nga nakita ko sa bilog ko nga kabuhi,” ang hambal ka sangka ulod nga nabati-an ni Itok.
Sa pag-igod-igod ni Itok, nakabati tana ka huni ka pispis. Kang nagtangra tana, nakita na ang tarawis nga tuktok ka pispis. Dalidali nga nag-igod si Itok para makaparayu sa pispis nga gusto magtuka kana. Suhot rugya, suhot rugto, asta nakalab-ot tana sa gamay nga buho para magpanago.
“Iwan kaw? Halin dya, akun ya paranaguan. Gwa to.” Dayon tiklod ka sangka ulod kay Itok kag nahulog tana sa lupa. Dalidali nagsagap si Itok ka buho nga paranaguan hay nakita na ang pispis nga nagalupad pabalik kanana. Nakakita si Itok ka malapad nga dahon kag rugto tana nanago para indi makita ka pispis. Kang naglupad parayu ang pispis, nagapasirong si Itok sa dahon kag rugto tana naabutan ka gabii. Indi makahalin si Itok sa dahon hay madulum ang palibot, nahadlukan tana. Naturugan tana nga nagahibi samtang nagasikmuru sa dahon.
Pagbugtaw na sa aga, dayon sagap ni Itok kang karan-un hay nagutum run tana. Sa ana pag-igod, gulpi nga may nagkagat kanana. Pagbalikid ni Itok nakita na ang tigasaw nga ginakagat ang ana likod. Nagpisik-pisik si Itok para mahukas ang nagakagat nga tigasaw, kag dalidali tana igod para maglagyo.
Gutumgutum run si Itok, tunga sa adlaw ang ana igod para makakita ka pagkaun. Napinsaran na nga dahon ang ginakaun ka mga ulod. Nagkagat si Itok ka dahon nga gulpi na nadupra hay aplud. Naghibi si Itok kang nadumduman na si Manding Iska. Wara tana ti ginahimo kondi makaun lang kay nahanda run ang pagkaun sa lamisa. Nagab-ihan si Itok sa pag-igod nga wara ti paagtunan asta nga nag-abot ang uran.
Nabasa si Itok ka uran kag nakabatyag ka tuman ka ramig. Wara ti may makabulig kanana hay nagaisarahanun tana. Nahadlukan tana sa dulum, sa kilat, kag sa daguub. Naghiribiun si Itok kag nagbalik sa ana paminsarun ang ana mga ginpanghimo kang tawo pa tana. Gintawag ni Itok ang alibangbang piro wara dya nag-abot. Nakabatyag tana kang kagutum, kakapoy, kag kasakit, gani nagsaka dya sa sanga ka manaba nga tampuranga, nagapanawagan kay nanay na kag nagapangayo kang kapatawaran. Naghinulsul tana sa ana mga ginpang-obra kag ginpanghambal kang tawo pa tana. Nagpanaad tana nga indi na run pagliwanun ang ana mga malain nga ginpanghimo kag pamatasan. Dayon nagpirung ang mga mata ni Itok.
Tatlo ka adlaw ang nagligad, nagbukas ang daw lawa sa sanga ka tampuranga. Pagmukra ni Itok, nakita na ang alibangbang nga nagalantaw kanana.
“Itok, gwa dyan sa ginapanaguan mo. Lantawa ang kalibutan,” ang hambal ka alibangbang.
Naggwa si Itok sa daw lawa nga nagaputos kanana. Natingala si Itok kang nakita na nga may pakpak run tana.
“Nahimo run ako nga alibangbang, pwidi run ako kabalik sa pagkatawo?” masadya nga pamangkot ni Itok sa alibangbang.
“Indi pa, Itok, indi pa. Indi kaw pa kalupad,” ang hambal ka alibangbang.
Gintirawan ni itok nga ikapakapa ang ana pakpak piro indi tana makalupad.
“Kadya, Itok, ano ang imo natun-an kang ulod pa lang ikaw?” pamangkot ka alibangbang.
Nagpaminsar si Itok sa pamangkot ka alibangbang.
“Kang ulod pa ako, hinay ako magpanaw hay nagaigod lang ako. Ginahambalan ako ka iba nga ulod nga raw-ay. Gamay lang gid ako nga tuk-on ka pispis kag kan-un ka tigasaw,” ang sabat ni Itok
“Kadya nga alibangbang kaw run, ano ang natun-an mo?” dugang pa nga pamangkot ka alibangbang.
“Nami, daw taas ako sa iba nga ulod hay may pakpak run ako kag may nami nga kolor” sabat ni Itok.
“Ano ang natabo sa iba nga mga ulod?” sugpon ka alibangbang.
“Ulod man gihapon tanda,” sabat ni Itok sa alibangbang.
“Itok, ang pangabuhi patas kanamun nga mga alibangbang. Antis kami nahimo nga nami nga alibangbang, nag-antos anay kami kang igod, baton kang pagtamay, kag atubang sa kataragman. Nag-antos kami ka habushabus. Sa pangabuhi maantos anay ikaw ka obra para makakaun kag mabuhi. Kon magtinamad ikaw kag maghulat lang ka imong paraabuton, mangtamay ka iba nga tawo, kag magsinutil, indi ikaw mag-ugwad. Indi ikaw mahimo nga alibangbang.” ang tudlo ka alibangbang kay Itok.
Nagtango lang si Itok, naintyindihan na ang ginapanghambal ka alibangbang kanana.
“Tandaan mo, Itok, ang tanan nga pagkabutang sa kalibutan nagakinahanglan ka pagtahod. Tahudon mo tanda para tahudon man nanda ikaw. Magpromisa kaw kanakun, Itok, nga bukut run ikaw ang sutil nga bata ni Manding Iska,” ang pangabay ka alibangbang.
Nagpromisa si Itok nga mangin mabuut run tana kag tahudon na ang ana isigkapariho kag mga pagkabutang sa kalibutan.
“Kadya, Itok, ikapakapa ang imo mga pakpak,” ang urihi nga hambal ka alibangbang kag naglupad dya.
Ginkapakapa ni Itok ang mga pakpak na asta nga nakalupad tana. Samtang nagalupad si Itok, nahangyus tana kag nahulog sa sanga.
“Aguy!” singgit ni Itok.
Namarasmasan na nga nagbalik run ang tanan sa normal. Nagpasalamat sa Dyos si Itok nga damgo lang gali ang natabo. Nagdalagan tana pauli sa balay nanda kag naabutan na nga nagahimus si nanay na nga matig-ang. Dayon kupkup ni Itok kay Manding Iska.
“Nay, ako lamang matig-ang basi may obrahun kaw pa,” agaw ni Itok ka orubrahun kay nanay na.
Natingala si Manding Iska kon ano ang natabo kay Itok piro ginpasalamatan na gid dya sa Dyos hay nag-ayadan run si Itok.
Pagkatapos nanda raha ka irigmaun, dungan nga nagkaun ang magnanay. Umpisa kato, nangin masadya ang pangabuhi nanda nga darwa.
- Katapusan -