Uyas kang Paray
Ikatlo nga Bahin
Kaingin sa bangtud
Kauna nga tiyempo, ang mangunguma sa bukid may pamaagi sa pagpanguma nga ginatawag nga kaingin. Anhaw nga kaingin? Tungud hay premiro gid ria sa paglimpyo kag pagbungkal kang lupa. Ang tinutuyo nga ipanggasan kang paray antes mag-abot ang uran. Sa pira-pira ka tuig nga nag-agi amo pa lamang gid karia ang pagkabungkal kang lupa. Ang bukid ginapanag-iyahan kang gobyerno. Kon sin-o ang nauna nga nagkaingin karia nga lugar, ginaangkun na nga tana ang tag-iya kag tana ang nagaprodukto paagi sa pagkaingin. Idiklarar na ria nga tana ang tag-iya hasta nga mabutangan kang papeles nga tana ang tag-iya.
Ang bangtud rudto ria luhub-luhud sa ibabaw kang bukid nga ginatubuan kang kahoy. Ang iba rudto dapit sa ulut kang darwa ka bukid nga nag-angtanay sanda, gani nagaporma ang lublub. Ang iba nagakaingin sa puno gid ka bukid. Raku nga kahoy kag hilamon ang nagatubo pero ang mga tawo nga nagauma rudyan, ginatapas kag ginapapas ang mga kahoy. Amo karia ang ginatawag nga ginakaingin ang lupa.
Pagkatapos nga nahawanan ang lupa, anda ria itutdan ang kutub sa anda nga nalimpyuhan. Ginaluk-ad ang mga tuod kang kahoy nga tinapsan kon magahus nanda. Pero kon indi maluk-ad ginabilin lang. Mintras nga may makita sanda nga mga gamot-gamot ginakali ria kag limpyuhan. Tungud sa tindugun ang bangtud, indi maarado hay maligid ang karbaw. Ti, mano-mano lang gid ang obra kag ang pwersa ang ginasarigan. Ang kahoy nga andang natapas ginatipon nga garatong kag ginahimo nga uring kag dungkulan.
Nalimpyuhan run ang ang bangtud ukon banglid. Handa run ang lupa nga ipanggasan. Bahul gid ang pagtuo kang tawo nga nagakaingin sa uma kag mahambal nga mangin manami gid ang tindug kang paray sa bangtud nga dya tungud hay bag-o lang ang lupa nga nabungkal kag itamnan, gani matambuk gid ang tanum.
Ang mangunguma may tagad nga ginagamit sa pagpamanggas. Kahoy ria nga sangka dupa kalabug nga malabutkun ka bahul, medyo gamay ang punta, kag bahul sa pinaka-idalum nga bahin. May korti ukon bahad nga lapad kag medyo patapyas, matarawis sa tangkap.
Sa wara pa mag-uran sa premiro nga semana kang Mayo, nagapanggas run kang paray sa kaingin. Ang lupa maawut, gani ginatagad anay kag ipanggas ang binhi. Anhun bay ang paggamit sa tagad? Ginatisuk ria sa lupa nga medyo hilay kag itadlungun nga ginakaptan ang tagad nga tadlung. Mintras nga ginakaptan ang tagad, makita ang agi sa likod nga may buho. Amo run karia ang pagbutang kang binhi antes gabuton ang tagad. Siguraduhon nga ang binhi makasulud sa likod kang tagad para nga wara ti mausik nga binhi, tapos ikahigan kang lupa sa pagtampuk ka binhi kag lapakun.
Magtagad liwan ka bali sangka dangaw ang distansya kag ipanggas ang binhi. Ang pagpanggas nakalinya nga halin sa wala paagto sa tuo. Umpisahan sa ibabaw hasta makadangat sa pinakaubus nga bahin kang bangtud. Ipadayon ang pagtagad kag pagpanggas hasta nga mahil-ub ang kaingin. Itamnan ria kang mga dagmay sa palibot kang panggas kag mga kamote kahoy, ube, kag iba pa nga laswa nga maproduktohan nanda sa bilog nga tuig. Sa adlaw nga nakakali sanda kang bahul nga ubi, makuon ria nga, “Halin dya mong rudto sa amun nga kaingin.” Ang kaingin indi lamang sa paray nga panggas kondi pati ang mga tanum nga nagakabagay sa amo karia nga lupa kag lugar nga magahimasang.
Ang kaingin nga dya ang hinungdan kon andut nagakaratiphag ang bukid sa atun lugar hay natandug ang porma kang lupa nga ginatubuan kang kahoy. Karon nga naumpisahan kang kali ang bangtud, nagaamat-amat ria ka tapan ang kutub kang matamnan, hay pirmi ginabungkal, nagausmud kag kon mauranan ang lupa nagatiphag hay wara ti gamot kang kahoy nga nagapugung sa lupa. Ang lupa nga natiphag, ginaanod kang tubig kag nagahimo nga lay-un. Rugto sa ubus kang tiniphagan, matanum ang mga tawo hay gintapan kang lay-un. Amo ria nga ang mga kahoy malaka run lang rudto sa bukid kag wara run sanda ti depensa sa ginatawag nga “landslide.”
Pag-abot kang uran, ang paray nagabuhi kag nagalagtum tungud hay premiro nga panggas sa lupa nga birhen. Pag-abot kang tagtaranum sa bulan kang Hulyo, ang panggas sa bangtud nagakabsugan. Sa atun pa, nagahana run nga magpamulak kag magpamunga. Sanglit karia nga nauna tana ginpanggas, mauna man ria nga anihun. Sa bulan kang tagrutum sa Agosto, sa ikatatlo nga semana, ang kutub nga may mga panggas sa kaingin, una nga makaani kag makakaun kang bag-o nga patubas.
Sa bulan kang Agosto, tag-ururan kag laka lang magsirak ang adlaw. Sa atun pa, mas duro ang uran sangsa init. Mayad tana kato sa uma nga may kaingin, may ginaani nga paray. Ang ginaani amo ang kayug kag ginakugod nanda ria. Ang kugod amo ang paghulas kang paray sa anang uhay. Ang paray nga naghukas sa uhay, amo karia ang ginatawag nga uhot. Ang paray ginataphan ria kag hulasun sa hurulasan. Mintras ria nga ginahulas, nagapisik ang buti kag duro ang mahimo nga butibuti. Kon ang paray nauga run paagi sa hulas, ipakapugun para nga magramig ang paray nga hinulas. Anhaw nga ginapakapug? Tungud hay kon init pa gani kag imo nga bayuhon ang iba nga bugas, nagalapad kag mahimo nga ubas. Ang iba nagadugmuk kag duro anang binlud sa tion nga isisigun ang bugas.
- Sundi ang kasugpon -
* Litrato: Himo ni Fernando Amorsolo halin sa http://palaisip.blogspot.com/2013_07_01_archive.html.