Itsura kang bayaw-bayaw

Kon kaisa darwa lang ka tawo ang nagalinas nga ginasuhulan kang tag-iya. May rudyan man nga tatlo ka tawo ang nagaobra sa paglinas. Ang darwa ka tawo nagaparis nga maglinas kag ang isara nagakarga kang paray nga itungtong sa ibabaw kang bayaw-bayaw. Kon sin-o gani kapuyon tana liwan maghakwat kang mga inupong nga paray kag itungtong sa ibabaw ka bayaw-bayaw. Nagasal-ihanay sanda para nga makapahuway ang tuhod sa sobra nga linas.

Mintras nga ginalinas ang paray nagakarahulog sa idalum kang bayaw-bayaw kag nagatipon ang paray sa ginasalud nga amakan. Ang mga tawo nga nagalinas ginahatdan kang pagkaun kang tag-iya ka paray agud to nga diridiritso ang andang obra. Makapahuway lamang ang mga manoglinas sa tion kang tigkaraun.

Dipindi sa kadurohon kang paray nga ilinasun, kon kaisa nagalinas sanda ka bali darwa ka adlaw. Ang iba gabii ang andang linas tungud hay maramig-ramig ang tyimpo. Kon sa adlawun gani maglinas sobra ka init kag dali kapuyon ang nagaobra. Baw ang balhas nanda nagairilig lang kag nagatarabiris. Pagkatapos kang linas, ang manoglinas maumpisa run ka pahangin ka paray. Ihulatun nga magsulug ang dupuydupuy kang hangin kag magburay ka paray nga ginapahanginan. Para maman-an ang diriksyon kang hangin kon sa diin nagapaagto, mahimo sanda ka ria kang ilisi para may nagabuyung. Sa ria nga paagi maman-an ang diriksyon kag kabaskugun kang hangin. Ti, kar-on ang nagapahangin nagapaayon kon sa diin ang hangin naghalin kag mailis ria kang anang posisyon para pasundan ang hangin. Nagaumpisa kadulus ang hangin pagkalampas ka alas nwebe sa aga.

Ginapuga-puga nanda ka pahangin mintras nga nagadulus ang hangin kag ginakalitan ang tyimpo para nga matim-us ang paray. Pagkatapos ka pahangin kang paray ginatumpok ria sa tunga kang amakan. Handa run ria nga isubayun. Ang mga pinilinpin ginapain kag isulud sa surudlan. Ang upa lang ang nabilin sa sagwa kang amakan. Ang tag-iya kang paray mapriparar run kang mga sako nga wara ti sulud, karalis kag panigahan.

Subay nga adlaw

Ang paray nga nagatumpok sa tunga kang amakan handa run nga isukbun. Ang pagsukub kang paray kon sang-ano ang kabilugan nga produkto nga natim-us, amo ka ria ang ginatawag nga subay. Ang subay, kon sa atun pa nga hambal, ginaisip kon pira tanan.

Ang mga kinahanglanun sa pagsubay:

1. Trisyuhan (nagasulud ka 8 kag 1/3 ka gantang)
2. Karalis
3. Mga sako nga wara it sulud (isudlan kang mga nasubay)
4. Karusa (para sa hakot kang paray nga sinako)
5. Lamisag nga limpyo run      

Ang sangka sako nga paray ginatawag nga sangka kaban. Ang sangka kaban bali tatlo ka paniga anang sulud. Kon isukbun sa gantangan bali baynti singko ka gantang ang sulud ka sangka sako. Pananglitan may pulo ka mga sinako nga paray, ang buut hambalun amo nga pulo kabanis tanan.

Sa pagsubay ginasukub ang paray sa trisyuhan ka bali tatlo ka sukub ang sangka sako. Ginasudlan ang bakuwa kang paray kag ibubo sa sulud ka trisyuhan. Ang pagbubo diritso nga indi matandug ang trisyuhan, gani kinahanglan nga bungbong gid kag ikalisun kang kahoy nga matadlung kag bilog. Pagkatapos nga nakalis ibubo run ria sa sako, isukban liwan ka bali darwa pa ka paniga agud idugang para mahimo nga sangka sako kag dayon nga bugkus ka lulu nga sukdap ang baba ka sako.

Ang kada sako nga nabuta kang paray ginahantal ria kag isipun kon pira ka sako tanan ang kabilugan sa patubas. Ang kada napulo ka sako bali darwa ka sako ang huray kang nagalinas. Kon ang patubas bali 36 kabanis ang kabilugan, ang bali anum ka sako maagto rudto sa manoglinas. Kon pira man sanda nga nag-obra ti ihurayun ria nanda nga nagasibo sa husto nga pagbahin.

Ang tanan nga patubas nahakot run kang karosa kag ginadara sa balay kang tag-iya ka paray kag rudto ginabutang sa sulud ka anang lamisag. Ang ra nga patubas ginakonsumo lang nanda sa bilog nga tuig. Ang mangunguma wara run pagbakal kang bugas hay duro ang andang kunsumo.

Rudto sa bungyod nga gintugdayan kag ginpahanginan duro nga paray ang nagkaraasik, ang iba nga upa nasakutan kang timgas nga paray. May tawo gid ka ria nga nagaagto kag magpanahup, ginasubli ang agi kang gintumpihan kag ginataphan ang upa. Kon kaisa may sangka trisyo pa nga timgas nga paray ang mabuul.

Kon wara run ti tawo nga nagapanahup, mahugpa liwan ang panung nga mga maya sa gintumpihan kang paray. Ang ginaobra kang mga tawo ginadakup nanda ang mga pispis nga maya kag idapli. Nakatuip ang mga tawo kon anhun pagdakup. Nagahimo sanda ka pukot. Ginahumlad ang daw laya suno sa kabahulun ka lugar nga ginahugpaan. Sa oras nga ang mga maya naghugpa run, dayon nanda pitik kang pukot para mataklapan ang mga pispis. Ang kutub kang nakasulud sa pukot idakpun nanda ria tanan. Pag-abot sa andang balay ipanitan kag karnihun para may dapli sanda. Hambal nanda manamit kuno ang sabor kang maya hay matambuk tungud nga paray ang ginakaun. Ahay, kaluoy man ang mga pispis.

Ang mga pispis ngato napapas run halin kang napapas ang tanum nga makan. Madumduman ko nga ang mga maya ngato nagatugro kang katahum sa latagun. Raad natipigan to nga klasi ka pispis para nga hasta kadya makita man kang mga urihing tubo.

- Katapusan -

Mangurani nga pangayaw

Duro nga mga mangurani ang halin pa sa ibang lugar agud mangayaw ka ani. Ang mga sarakyan gapasuba-pairaya nga buta kang tabig sa ibabaw ka atup. Sa kada baryo nga maagyan kang sarakyan, may mangurani nga nagapanaog. Ang kutub kang may mga paryenti sa ibang lugar, nagapangayaw ka pangani kag rudyan sanda nagadayon sa andang paryenti ukon kakilala.

May balon sanda ka ria nga bugas, darapli, gamay nga kaldero ukon anglit, kag maraha sanda kang andang pagkaun nga nagapangani. Masadya nga duro ang pangayaw tungud hay amo lang ka ria ang katapusan nga aranyun nga paray sa bulan kang Disyembre.

Nagaidad ako kang walo ka tuig kag nagatawas-tawas nga magpangani. Ang amun balay kamalig rudto sa uma pero may nagadayon nga nagapangani. Ginasadyahan gid takun kon may nagadayon sa balay. Kon malumbos run gani sanda, ginaluyahan ako kag nagahulog ang akun buut kananda, ginakun-an ko nga magbalik gid kamo liwan sa sunod tuig sa tag-arani. Nami tana kon rudya kamo masadya.

May nagadayon nga daraga kag soltero halin sa ibang lugar. Nagaani sanda kon adlawun kag kon gabii gani ginaharanahan ang mga daraga. Uso pa kauna ang harana. Nami pamatian tungud hay linung kon gabii. Nagabaslanay sanda ka kanta nga parti sa gugma. Tungud sa harana duro ang naganobyohanay kag sa urihi nag-asawahay sanda. Kapin pa kauna duro nga mga daraga wara pag-eskwela tungud hay wara ti ikasarang ang andang ginikanan, amo ria nga nagakadangat lang sanda bisan diin ka pangani.

Tapos run ang ani

Pagkatapos nga napartidahan ang tanan, ang paray nga natipon, mataas nga tumpi kang tag-iya. Ang taramnan libre sa tanan. May kaaraydan man nga mabulig sa mga tawo basta matandus lang.

Sa taramnan duro ang mabinispisyo kang publiko.

1. Makapanagraw kang mga sala nga paray sa dugami
2. Makapanag-a kag panalog kang haruan, pantat, dadoy, kag puyo
3. Magdakup kang bug-ongan nga pangka
4. Magsagyap kang tanga sa taramnan
5. Makapaharab kang karbaw kag baka
6. Makapanglaktud

Ang tag-iya nagakonsintrar sa anang tumpi kag ginaturugan sa anang kamalig kon gabii tungud sa paray nga wara pa mahitso. Ang paray ginapatinir ka bali tatlo ka gabii antis ilinasun para nga ang init kang paray sa tumpi makasungaw.

Bayaw-bayaw

Ang bayaw-bayaw ginapasad pagkatapos nga ang paray natumpi. May apat ria ka poste, nagapasikad ang pagpatindug nga kwadrado ang porma, malabug nga layun nga kawayan ang ginagamit. May taas nga bali lima ka pye ang antad kang bayaw-bayaw sa lupa kag ang salug kwadrado man ang sukol nga pwede ibutangan kang amakan sa idalum. Ang salug kang bayaw-bayaw ginatungtong sa anang suliras kag sintas para nga ang bayaw-bayaw indi malugho paidalum. Ang salug kang bayaw-bayaw daw mata-mata nga pino anang disenyo para makalusot ang paray, Pero, ang uhot nagapabilin sa ibabaw. Ginaguos ria kang lulu nga sukdap. Ang iba nga bayaw-bayaw may tuko para nga indi magluslos kon ilinasan. Pero kon hugut ang pagguos kang kawayan ang iba nga bayaw-bayaw wara run pagbutangi kang tuko. Ang iba may ginabutang nga atup-atup para may haron kon maglinas sanda sa adlawun.

Ang bayaw-bayaw amo ang ginalinasan kang paray. May garabayan sa tunga kang linasan nga tubub sa hawak. Ginakaptan ria ka darwa ka tawo nga nagalinas para nga makabalansi sanda kang andang lawas. Kon kapuyon man gani ka subra nga hulag, may makaptan sanda nga indi matumba. Sa atun pa ang garabayan para igabay lang, gani nga ang darwa ka kahig nagahulag saka-naog kag may pakiwu-kiwu pa. Ang linas nga obra, sobra pa ria sa ginatawag nga erobika.

Anhun bay paglinas? Halin sa tumpi, maghakwat ka bali tatlo ka upong kag itungtong sa ibabaw kang bayaw-bayaw. Lapakun ang uhay ka paray nga dara mudmod ukon ipadahog ang kahig kag lapakun liwan sa ibabaw kang mga inuhay. Ang sangka kahig nagabaliskad kang inuhay nga ginalapakan ka sangka kahig. Ti, sa kada hulag kang imong kahig, ang mga uyas nagakaradagdag, ang kahig nga nagabulus kalapak nagagihit kag magbulus ka lapak liwan. Nagabaslanay ka lapak ang kahig nga dara mudmod kang inuhay. Ang hulag kang kahig nagadasig nga nagadasig sa paglinas. Sa sobra nga pagbara-bansuli kang inuhay ka paray, sa pira lang ka minutos ang inuhay nahimo nga uhot. Amo ka ria run pagpundo kang manoglinas, iag-agun ang uhot kag siguraduhon nga wara gid ti paray nga mabilin antis itablug.

Sa distansya kon ilantawun mo sanda nga nagalinas daw nagasaot pero wara ti musika.


- Sundi ang kasugpon kang atun sugidanun -

Ang tabig may talinga ria nga uway bali tatlo kabilog, isara sa pinakadalum kag ang darwa sa ibabaw nga naga-antadanay rudyan sa kilid nayon sa ubus ka baba kang tabig. Rudyan karia ginasulud ang kawu sa talinga para mauribay sa abaga paagto sa aranyun, mauribay kon magtugday kag mawaklus sa hawak nga nagaani. Ang anang kawu daw paha ka lapad para nga indi maglubung sa hawak, ilabi run gid kon buta run kang inanyan ang tabig sobra ka mabug-at. 

Ang tuo nga alima nagakaput kang kayug sa pag-ani, ang tabig nga ginawaklus nakaposisyon rudyan sa wala nayon nga kilid para hulas lang sa pagbutang kang inupong nga naani.

Bahul nga inupong ang ginabutang nga nakaplastar sa dalum kang tabig, amo karia ang ginatawag nga pinakasalad. Masigi kaani, kada buta kang alima ka sangka gamul idugang ria hasta nga magbahul ang inupong. Hala sigi kaani kag maghimo liwan kang bahul nga inupong kag isampaw rudto sa pinakasalad nga nagapaikis ang pagbutang. Sigihun nga ani kag maghimo kang mga inupong kag ipaantad sa sangka upong, ang pagbutang kang inupong nagapabuyung sa sulud kang tabig ang posisyon ka uhay kang paray. 

Kon ang sulud kang tabig nagagabang run, ihuksun ang tabig sa hawak para libri ang hawak nga wara ti karga nga mabug-at. Kon indi mo ria paghuksun nga tabig nagatakilid gid kaw sa kabug-at kang paray. Pagbutang kang tabig sa dagami, magpadayon sa pag-ani, itongtong anay ang inanyan sa dagami hasta nga magbahul ang inupong, kon duro run gani ang naani, ihakwatun ang mga inupong kag dugang sa tabig hasta mabuta. Ginadasuk gid ria kamayad ang inani, ang iba gani ginalapak para duro anang uyas sa idalum ka tabig.

Andut sa ano nga ginahimo nga sangka upong ang pagsulud sa tabig? Ang rason amo nga hulas lang ihabwaun sa pagtugday ka paray kon bahul ang inupong sa sulud ka tabig. Ang sangka upong bali darwa ka gakap sa alima ang maghakwat paggwa sa tabig. Kon may pulo kang upong ang sulud kang tabig mo bali pulo man to ka kuub-kuub mintras nga nagahabwa ka inanyan. Duro gid karaku nga kuub ang mahimo mintras nga nagaani. Kon may makita kita nga ginikanan ukon pumuloyo nga indi run makauntay kang andang likod, amo karia ang resulta sa sobra nga pangabudlay sa uma. 

May rudyan nga nagaani, kon mabuta gani anang tabig gana-ani pa, ginalapak na hasta gid nga magdasuk ka husto nga nagakarauyas ang mga inuhay. Andut sa ano? Nagahingamo nga may uyas ang dalum kang anang tabig maghapon. Pasimpalad, maman-an ria sa tion nga ipartidahun ang inanyan. Ang tag-iya lang maaram kon ano ang anang mahusga. Rudyan makita ang kaluoy ukon maigud nga tag-iya kang aranyun.

Ang tabig mabug-at nga kargahun paagto sa tugdayan. Makita mo ang mga tawo nagalatay sa kahon nga may karga nga tabig: may nagapas-an, nagalukdo, ginasusuon, nagauribay, kag may nagatingga-tingga ilabi run gid kon may asawa nga imaw nga mag-ani. Rudto sa turugdayan ginadara ang paray sa pagtugday.

- Sundi ang kasugpon kang atun sugidanun -

* Litrato: Himo ni Fernando Amorsolo halin sa http://noypicollections.blogspot.com/2011/07/other-paintings-and-sketches-of-fernado.html.

* Litrato: Himo ni Fernando Amorsolo halin sa http://noypicollections.blogspot.com/2011/07/other-paintings-and-sketches-of-fernado.html.