Kandos
ni Consolita V. Rubino
Ang kandos sangka aksyon nga ginagamit sa adlaw-adlaw nga pangabuhi. Kalabanan sa ginakandos, ginatipigan nga indi mauyang. Anhaw ra? Masakit batyagun tungud hay ang ginpamwersa, balhas nga naghubas kag tyempo nga ginbuhos sa pag-obra.
Bisan ano nga bagay basta ginpangabudlayan ka husto, ang natipon nga karanduson, ginahalungan nga indi mausikan. Kon atun nga ibalikdun kanday lolo, lola, tatay, kag nanay nga nagpangabudlay sa uma, ang kabudlay nanda nga pisikal amo ang ginsarigan sa pagbuhi kang pamilya. Hay malisud matuod ang magpangabudlay. Samtang gamay pa lamang ang bata, ginatudluan run sa pagsin-ad kang tig-ang kag ginapadumdum nga maghagan-hagan sa pagkandos kang bugas kada tig-ang gani nga hasta tulad tagrutum pa. Ang pagkandos indi problema kondi ang ginakandos amo ang nagahubas.
Pero sa pihak nga bahin, ang kutub tana kang may ikasarang, abunansya sa kwarta, pagkaun, kag tanan nga kinahanglanun. Ang pagkandos sa mga karanduson ginapatulyanan lamang. May ginasarigan mong, sa atun pa duro uyang. Ang sami nga mabatian, “Hala sigi kandos lang. Kaduro karia mong.”
Sa paagi kang kandos maisaylo, mahakwat, kag mahakot ang ginakandos. Pagkatapos nga makandos, siguraduhon nga may isudlan kag iwanyan kang mga kinandos. Ang pwede nga ikanduson amo dyaay:
1. lupa, lao, baras, abuno, higku kag sapat
2. lamigas kang kadyus, hantak, mani, mais, monggo, patani, tawri
3. bugas ka mais kag bugas ka paray
4. uyas kang paray (ralay-angun ukon nauga run)
5. ang ginpino parehas kang harina, ripinado nga kalamay, tayubong, binukbok nga mais ukon bugas nga paray
6. kalamay nga rupay, kalamay nga taro
7. asin
8. ginamus
9. kan-un nga humay ukon kan-un nga mais
10. tubig
Ano ang tinutuyo sa pagpangandos? Iwanun ang kinandos? Nagadipende ria kon ano ang ikanduson para maman-an kon ano ang husto nga garamitun para ikandos.
Ang karandos nangin sangka butang tungud sa “ra” nga ginsal-ut. Ti, kar-on nag-ilis ang kahulugan, amo ria nga ang tinaga nga kandos nahimo run nga karandos. Atun pa, kon may ikandos ikaw, dara mo ang karandos. Ang mga karandos amo ang pala, bakuwa, sartin nga pingga, bandihado, yahong, paya ukon hungut, kutsara kag iba pa. Ang tinaga nga kandos may mga kabarayubay nga sanday hakup, galo, sarok
Duro nga mga karanduson. Makita natun nga ang kandos importante nga pulong sa kinaray-a.
Paggamit kang Kados:
May puno kang mangga rudyan sa lublub nayun kag may nagailig nga tubig. Nagapakita nga rudyan ang ulo kang lanas. Ang lanas natural nga may nagailig nga tubig kag wara ginahubsi bisan sa tion kang tig-irinit halin sa bulan kang Pebrero hasta sa Abril. Ang hilamon malagtum kutub sa madab-ot kang basa nga tubig. Ang mga manok kag mga sapat nagainum rudyan sa sikwayan kang lanas hay may tubig nga ginatugban kang karbaw.
Ang lanas wara paghubsi ka tubig. Ang tag-iya karia nga sular, nagahimo kang bubon. Ginakarutan ang lupa kang bali tagatuhod ang kadalumun. Palahun ria kag karutan hasta magdalum. Mintras nga ginadalum ang karot, nagasag-a. Ang lupa malum-uk kag dali magtiphag mintras nga ginahimo ang bubon, gani ginabutangan kang tuong ang bubon para indi matiphagan kang lupa. Ang tuong ipalabawun kang bali apat ka tudlo sa lupa para indi magsag-uli ang tubig halin sa sagwa. Ang kalapadun kang bubon bali walo ka dangaw palibot. Ang bubon indi tam-an kadalum para nga kon sag-ahan gani, madab-ot ang pinakadalum. Kon ano man ang mahulog sa sulud, dali lang nga ibul-un. May iligan ang bubon nga nagalapaw sa bibig kang tuong para nga nagapadayon ang ilig kang tubig.
Sa idalum kang bubon nagaduut ang tuong, amo ria ang ginatawag nga pinakasalad sa idalum. Ibutangan ria kang mga bato nga gagmay ukon dakal-dakal para nga indi makagut ang lupa sa pinakaidulum. Pagkatapos nga nahanigan run kang dakal-dakal, amo run karia ang pagsag-a kang bubon. Kanduson ria nga kanduson ang tubig hasta nga magsinaw ang sulud kang bubon. Kon ang lanas sulug magtubud, indi ria masibot ka sarok. Indi gid ria pag-untatan hasta nga indi gid magsinaw ka husto. Sa tanto nga sarok ti madasig kag indi masibot, sa atun pa buhi ria nga tubig. Duro gid nga kandusanay ria antis nga magsinaw ang tubig.
Ukayun ang tubig sa sulud kang bubon kag hala ka sag-a hasta nga magsinaw. Kon bisan kandusan pa ti garut kag indi gid mahubas, matuud ria nga lanas. Ria nga bubon ginatipigan hay rudyan karia ginasag-uban para nga garamitun sa balay kag ginainuman. Ginaparigusan kag rudyan man nagapanglaba. Ginasag-ahan anay antis sag-uban kang irimnun.
Ang matuud nga lanas buhi nga tubig tungud hay kada aga nga magsag-ub, maalaba-ab ang tubig kag nagaaso-aso sa imong lawas kon aga pa timo magparigos. Kag sa tion kang nagasingkal ang init, ang tubig sa bubon maramig-ramig kag manami nga iimnun nga daw may pagkataratam-is.
Amo ria nga kon naanad timo sa uma, magkandos kaw lang kang tubig halin sa lanas wara ti bayad kag matagbong sa busong. Ang imong kauhaw makontinto gid pagkatapos mo inum.
Paraanggidan:
Mintras kita nagakabuhi rudya sa ibabaw kang kalibutan ang atun paminsarun nagalubug nga parehas kang bubon. Sa atun kabuhi kon kaisa ginaagyan kita kang problema nga daw indi madara, amo karia ang nagapalubug kang atun hunahuna. Kon talupangdun lang natun ang atun kaugalingun, daw parehas lang kita kang lanas, sa tion nga may naghimo nga bubon rudya kanatun para paraagyan kang buhi nga tubig. Agi lang ang kalubug kag ang kasinaw ang nagabulus. Ang buhi nga tubig nga nagailig paagi sa bubon mapuslanun kang duro ang nagabalikbalik sa pagsag-ub.
Kon ikaw ang bubon, ginaagyan ikaw kang masinaw kag buhi nga tubig.
Kon ikaw ang lanas, ginapangita ikaw kang nagahimo kang bubon.
Kon ikaw ang manogsag-ub, kandos lang ikaw nga kandos nga wara ti bayad ang imo ginakandos.
Kon ikaw ang nakainum kang buhi nga tubig, kontinto ang baratyagun hay matam-is ang tubig.
Kon ikaw nakaiksperyensya kang malubug nga panghunahuna, isag-ahan lang ria hasta magsinaw. Anhun pagsag-a? Pinaagi sa pagpautwas kang baratyagun sa tawo nga maaram maghangup kang imong baratyagun. Kon ikaw nagsinaw run ti panghuna-huna, mahimo man ikaw nga iriligan kang kaaram. Ang mailigan mo makaangkun kang kalipay kag mahimo man tana nga paraagyan nga daw bubon sa lanas nga wara pag-untat ang ilig kang buhi nga tubig.
Pangitaa ang kaaram hay amo dya ang lanas nga ginabubunan. Ang may gahum nga maghimo kang lanas amo ang matugruan kang kadayawan hay tana ang nagpailig kang buhi nga tubig.
Bokabularyo:
alaba-ab: warm
bubon: cistern, waterhole
bugas: ready to cook rice
kandos: scoop out
karandos: scooper
karanduson: something to be scooped up or scooped out
galo: scoop up
garut: continually
ginapatulyanan: allowed to happen
hakup: a handful scoop
hakwat: lift up
hagan-hagan: minimize
higku: dirt
higku kang sapat: animal droppings
hubas: drained
iriligan: path to flow through
isaylo: transfer
lanas: spring
lublub: slope
lubug: murky water
masinaw: clea water
matagbung: can feel the weight
nauyang: wasted
indi masibot: cannot be emptied, inexhaustible
sag-a: to make clear by scooping out
sag-ub: to draw water
sarok: to scoop out
tubig nga buhi: living water
talupangdun: recognize
tagrutum: times of hardship
tayubong: starch
uyas: grain
* Litrato: Himo ni Fernando Amorsolo halin sa http://kahimyang.info/mobile/articles/1372/a-small-collection-of-fernando-amorsolos-paintings.