Bulig
ni Consolita V. Rubino
Ikarwa nga Sipi
6. Rikondal – dya nga saging ang pinakapaborito kang tanan, hay matam-is kag ginadapli sa kan-un kon wara ti dapli nga paaliwansan. Pero kon bagnas pa lamang sobra ka aplud kag kinahanglan nga ipalanungun anay antes ikan-un. Dya nga saging kon ibaligya mabakal sa tyendahan. Kon maaglug ang bunga, pati anang dahul maaplud, bisan ang karbaw indi makaharab sa anang dahon. Amo karia anang proteksyon kang mga saha kag dahon. Ang puso kang rikondal ginatula man kang iba pero hay sobra ka aplud kag bukun ti paborito nga ginahimo nga laswa.
7. Misteryosa – saging nga ordinaryo, wara pagsapaka gawa kang mga tawo. Nakapukaw ria kang balatian ilabi run gid kon hapo ang sakit mo. Hambal ka mga mal-am dya nga saging makariligab kang balatian hay naprobar run kon sobra ang imong kaun kang misteryosa masakitan kaw kang busong. Maaplud man dya nga saging nga ikan-un kon bagnas pa lamang kag kon sobra ka lanung pagkatam-is nga saging. Kon imo dya nga ibaligya, daw haros lang nga pangayuon. Nag-usik kaw lang kang kabudlay tungud sa kabug-at nga idarhun sa banwa. Sa sobra ka duro indi ma sasa ka kaun, kag mayad run lang nga idamog sa baboy. Ang tinub-an kang saging nga dya, ginahimo man nga suro sa adlaw kang tabad. Ang suro amo ria ang disposable plate.
8. Pakul ukon Lisuhan – Ang saging nga pakul puro lang liso kon panitan. Sobra ka tam-is pero wara kaw ti makaun. Dya nga saging para lang sa pispis. Manami lang dya nga iubadun. Kon imo nga lantawun daw puno kang Nonoo nga tanum. Maman-an mo lang nga pakul kon magpamunga, tungud hay gagmay anang binilog, kag kon imo kan-un puro lang gid liso sa sulud na. Ginaharab kang karbaw anang saha kag anang ugbos. Nami tulaun anang puso.
9. Saging nga Lanot kon sa englis ginatawaga nga Abaca – daw Rikondal anang dahon pero medyo marigwis. Ang Lanot ariari ria kon lantawun pero natural nga wara pagtaas. Anang tinub-an ginabul-an kang busong kag pamarahun, ginatawag nga upis. Ginatipon ang upis kag kon duro run gani, ginahimo nga kalat. Mahunit anang upis, manami himuon nga burugkus. Wara dya pagharba kang karbaw tungud sa sobra ka aplud. Dya nga tanum nagabunga man pero sobra ka gamay tungud hay ana tinub-an amo ang mapuslanun bukun ti anang bunga.
10. Saging-saging – nagatubo ria nga daw hilamon, nagabuhi bisan sa diin, kag daw saging kon lantawun, nagapamuso man nga daw saging pero tama ka gamay nga pwede himuon bilang dekorasyon. Nalipat ako, ambay lang kon bala ginaharab dya kang karbaw anang dahon. Wara ko matalupangdi tungud hay indi man dya importante nga saging.
Pagtanum
Anhun ang pagpalapnag kang saging? Ang saging nagapanaha. Amo karia ang ginabuul kag itanum, sa indi magbuhay mabahul ria nga nagapanaha liwan. Kon nakatanum ikaw ka sangka saha nga wara pa ikaw ti amo karia nga klase ka saging, ginatawag nga “ayap.” Nakaayap ka saging. Ti kon duro tanum mo nga saging, amo karia ginatawag nga may kasagingan ikaw.
Mga bunga kag mga binulig
Ang bulig nga tinaga naghalin sa saging. Ang saging nagabunga pinaagi sa sangka puso. Ang puso nagabuskag ka amat-amat. Amo ra ang anang bulak kag mahimo nga sangka bulig nga bunga kang saging. Ang sangka sipi pabulag run ra sa pungango halin sa sangka bulig. Ang sangka bulig nagaangut sa lawas kang saging. Kinahanglan nga itapsun para mabitbit ang sangka bulig.
Sa kadurohon nga saging, ano ang paborito mo?
Ang saging duro ti tamanyo kag ang sabor wara nagapareho, may tam-is, may aplud, kag may rabu-rabo. Pero sa kada saging, nagapuso kag nagapamunga. Magapati bala ikaw nga may laki nga saging? Kuon kang mga mal-am may saging nga laki. Paano mo maman-an? Nagaguwa man anang puso karia nga saging pero wara ti bunga. Nagbuskag anang bulak kag nagkarahulog ang kada pinanid kang puso kag may bunga nga makita pero indi mahimo hasta nga ang puso gaamat-amat ka gamay nga nagatunton. Talagsahun lang ang laki nga saging.
May saging man nga nagapuso kag may bunga pero sangka sipi ukon darwa kasipi nga gagmay tungud hay nagtubo nga ari-ari. Ang saging kon nasubrahan ka buul anang dahon, nasubrahan ka harab kang karbaw anang ugbos mintras nga nagatubo, kag kon ginaupakan pirme anang saha nga upisun, amo ria hinungdan nga nagaari-ari ang saging. Pero kon ang saging ginahunol kag gina-alima ka husto, makita mo ria nga daragkul anang bunga kag duro anang sinipi.
Sa simple nga panghuna-huna, ikumparar natun ang saging sa tawo nga nagatanum kang saging.
Kumparasyon:
Ang saging duro ana nga klase, may kolor nga morado. Ang tawo duro ti rasa, may kolor nga itum.
Kon ang saging may puso. Ang tawo may kasingkasing.
Kon ang saging may binulig. Ang tawo maaram man magbulig.
Kon ipakiras-an ang saging halin sa saha hasta nga magtaas nagahimo nga ari-ari. Kon ipakiras-an ang bata halin pa sa gamay hasta sa anang pagbahul, nahimo man nga ari-ari.
Kon kihapan ang puso kang saging ang taguk nagaturo. Kon masakitan ang kasingkasing, ang luha sa mga mata nagaturo.
Karon atun nga isumahun sa kabilugan nga kumparasyon kang saging kag tawo. Pareho nga buhi, pero ang tawo may baratyagun kag may gahum sa pagtanum kang saging nga ipalapnag para sa atun konsumo.
Kanami lang gid ka tanum nga saging, may kaanggid sa tawo nga nagatanum. Ang kaaram rudya kanatun sa pagtuip kang duro pa nga maman-an natun parti sa saging. Kon atun gid dya nga iid-idun nga tanum, ang tanan nga bahin kang saging wara gid ti usik kag ang tanan mapuslanun.
Ikalipay kag iapresyar natun ang prutas nga saging, amo ria ang tinubdan kang ginatawag nga “potassium” kag iba pa nga mga bitamina sa lawas nga atun maangkun. Dugang ria sa ikahimsug kang atun kalawasan.
Ang puso nga dya may ginapaanggid sa itsura nga nagakusmod kag nagakusamud. Ang hurubatun kang kamal-aman nagaku-on nga, “Baw, buringut gid. Lantawa bala ang itsura mo daw kinumus nga puso.” Madalum dya ihangpun nga hurubaton, pero amo lang karia nga paagi ang pagsabdung kang kamal-aman para makatalupangud ang bata para mag-untat ang pagkusmod. Sa atun pa ang pagkusmod nakaguba ka modo, nakadagta kag nakapabug-at sa hunahuna. Kinahanglan nga talupangdun para nga makayuhum agud magmarikaya ang itsura kag anang kaimaw nakalipay kana.
- Katapusan -
* Litrato: Halin sa http://seacorc.deviantart.com/art/Girl-and-Banana-Tree-364587435.