Lagaw
ni Consolita V. Rubino
Ano nga lagaw man? Anhaw nga maglagaw gid? Syempre maglagaw sa kaaraydan. May hurubatun nagakuon nga, “Paglagaw para may isulud ikaw sa kararaw.” Sa diin bay maglagaw? Bisan sa diin lang pwede makalagaw hay kabahul kang atun kalibutan nga sarang lagawan.
Ang paminsarun lang ang nagapaiki kang atun kalibutan kag ang ambisyon lang ang kulang sa kinabuhi. Sa amo ka ria nga rason nagapasipot kang atun palibot kag magkuon nga, “Wara man takun ti sarang nga lagawan.”
Ang disposisyon sa kabuhi amo ang nagapalapad kang atun kalibutan nga ginasarayuhan. Ang pagtinguha sa pagdab-ot kang handum amo ang hinungdan nga nagalagaw gid ang tawo. Ang paglagaw may mga binipisyo gid nga mabuul. Makatugro kang kalipay kag ang handum sa tagipusuon maangkun. Bisan may edad run ang tawo pwede gihapon maglagaw nga dara ang pagpaliwa-liwa sa anang paminsarun. Ang lagaw sangka ehersisyo para sa ikahimsug ka lawas.
May tawo bala nga wara gid makalagaw? Ay, ti, daw wara bay. Ang tanan nakaagi gid ka lagaw. Bisan gani ang manok dayon nanda lukso halin sa ginhinapunan kag maglagaw bisan nga girumgirum pa lamang. Manok lang ria wara gahambal pero may mga sinyales sa anang kapareho nga manok nga aga pa sanda maglagaw mangahig, magpangita kang turok-on hasta mabusog ang botsi. May katandus bala kita nga parehas kang manok? Ang manok wara ti bodiga nga ginatipunan kang turok-on pero may ginatandaan kag ginabalikan kon sa diin may abunansya nga ginatuk-an.
Basihan ta ang naobserbahan sa uma parti sa manok:
1. Ang manok nga luyaw, marayo ang ginalagawan, malipayun sanda nga nagapangita kang turok-on. Nagapamalo ang sulog, nagapangakak ang munga. Sa oras kang kaudtuhon gapahuway sa maharon. Pagkahapon-hapon nagapanuka liwan dara sipal-sipal, pero sa pag-abot kang kasirumun dayon nanda uli sa balay nga nagaginahud kag nagahimat-un sa lugar nga andang harapunan. Sapat lang man ria ang mga manok pero may paborito nga pirmi ginahapunan. Anhaw nga nagtadung kag naghimat-un ang manok nga dya? Ang agalun amo ang may disiplina nga wara na pagbubodi ang mga manok kon aga, amo ria nga aga pa lamang rudto run sanda sa marayu. Ang iba nga manok nagasunod sa nagaarado kang maraisan.
Kon ipaanggid sa panimalay, may disiplina. Ang bata nga ginahubog sa urobrahun nagahimat-un kag naghandum nga mag-ugwad kaparehas kang manok nga kon mag-uli man gani pirmi busog. Ang pagpaluyaw rudyan ang pagsarig, gugma, kag paglaum nga magmayad.
2. Ang manok nga luyaw pero dyan lang nagalibot-libot sa ugsadan kang balay kag indi makaparayu hay nagahulat kang burobod. Nakamaan sanda nga ginabubodan pirmi kada aga. Kon ang bubod nanda gani kulang hay duro sanda nga nagaaragaway, ang kutub kang mga gagmay nagasiriyak. Indi run sanda makalagaw sa marayu hay nagahulat lang ka burobod. Sin-o ang nagpaanad karia? Ang andang agalun. Dyan lang ra sa balay nagatangra, magpamurot ka mga kan-un nga nagakarahulog sa salug. Indi run ria makalagaw sa marayu hay may hulas nga turok-on nga naman-an. Ang iba nga manok wara ti respeto, ginabusbos ang sako nga may paray kag mag-iti sa sulud kang balay. Kon magturog pa timo nga adlawun run, tadagun kaw kang manok kag i-ityan ang baratangan mo.
Kon ipaanggid sa panimalay, sobra ang pamalangga. Amo karia ang kahalimbawaan kang bata nga pirmi lang ginataw-an ka anang gusto nga wara pagpaobraha. Kon wara run gani ti magtugro kana, daw manok nga nagapangbusbos kang sako nga may paray. Nagasarig kag wara run ti handum nga magparayu pa. Nangin problema kang ginikanan hay bisan may edad run, nagatangra lang gihapon nga matugruan. Sin-o bay ang may kasaypanan? Amo dya ang bunga kang gugma nga wara ti disiplina. Ang panurukan na sa kadya lang nga adlaw kag wara na makita ang sa rum-an nga bahul ria nga problema. Mayad lang kon buhi lang gihapon sanday nanay kag tatay. Sa tion nga sanda wara run, si pinalangga amo ang makaluluoy.
3. Ang manok nga ginakurong wara ti malagawan hay may nagbukot kananda. Ang mga manok nga ginakurong nagasarig sa andang pagkaun sa bubod ka andang agalun. Kon indi ginakurong ginahigtan sa kahig para nga indi makalagaw.
Kon ipaanggid sa panimalay, sobra gid ang kaimon kag kaistrikto kang ginikanan. Ginapasunod sa andang gusto. Bisan bahul ang handum ka bata, wara ti maagtunan hay ang pinsar ka sangka bata ginahigtan nga indi mag-agto sa marayu. Kalipay kang ginikanan nga rudya lang anang bata bisan wara ti nahimo hasta magmal-am. Manami bala dya?
4. Ang munga nga may mga boto, kon gagmay pa anang mga pisu dyan lang sa marapit sa balay nagalagaw, para may proteksyon nga indi madagit kang dapay anang pisu. Ang dapay alisto nga magdagit sa tion nga ang munga nakadihar sa pagbantay. Amo karia nga pirmi na ginaluuban kag ginatun-an sa pagpanuka anang mga buto hay gagmay pa.
Kon ipaanggid sa panimalay, ang nanay maaram magprotekta sa anang lapsag hasta nga magkatin-ud ang bata sa anang kaugalingun. Rudyan tana nagaluub sa anang kabataaan, magsuporta kutub sa ana nga masarangan.
Ang nakita natun sa sitwasyon kang manok may mabuul gid kita nga pagturon-an. Ang atun panimalay nga kon may katandus kaparehas kang manok nga luyaw wara ti nagauli nga gutum kondi pirmi lang busog. Mas maniwang pa gani ang mga manok nga nagasarig lang sa bubod hay matamad run maglagaw sa marayu, kag kon imo ria nga ihawun puro lang lanit-lanit.
Sa apat ka mga obserbasyon nga atun nasambit, sa diin bala ikaw nakatupa nga sitwasyon? Mintras nga may ginhawa, bahul pa ang paglaum nga mag-improbar ang atun kaugalingun. Kinahanglan gid nga maghulag, maglagaw parehas kang manok nga kon makauli pirmi lang busog.
Ang lagaw duna sa kada tinuga kang Diyos. Nagadepende ria sa tinutuyo kag sa kada tinuga. Kita nga nagakabuhi sa kalibutan may kahigayunan sa paglagaw, tungud hay buhi kita kag kinahanglan gid nga maghulag. Sa tuod lang, sa paggawa mo sa imong balay kag magpanawpanaw, magpanglaswa, magpanghilamon, magpangahoy, kag magpanumbalay katumbas run ria sa lagaw.
Ang paglagaw bahin ria sa kabuhi. May lagaw nga may kasadya, kalipay, kasakit, kabudlay, kag pag-antos. Kita tanan gintugruan kang kaaram kag panghunahuna sa pagbalansi sa tanan nga bagay. Ang kada tawo may abilidad sa pag-obra kag nagakalain-lain nga talento ang natuipan. Bata pa lamang ang bata ginapaanad run ka anang ginikanan, aga pa ginapabangon nga mag-obra, mag-umpisa sa tig-ang, raha ka pagkaun para sa tanan, magdamog kang baboy, mag-agto sa taramnan, may magbantay ka karbaw, may maglawig kang baka. Nakagwa ikaw sa imong balay? Ginakonsidirar run ria nga lagaw.
Sa tanan may kahigayunan sa paglagaw, indi bala?
1. Sa wara pa matawo ang bata nakalagaw run tungud sa nanay pirmi nagalagaw mintras nga nagabusong.
2. Ang lapsag nga bata nakalagaw run hay ginadara ka anang nanay bisan sa diin maagto.
3. Ang bata halin sa pagkamang hasta nga makatikang nagapanaw kag nagalagaw sa sulud ka balay.
Ang bata nagbahul nga may handum sa kabuhi, nagalagaw kag magparayu para magtuon, nadab-ot na ang anang hamdum. Ang iba nag-ugwadan nga may kulokasyon, may ranggo, ang iba nagnegosyo. Andut sa ano? Tungud hay may gintuman kag gindab-ot ang handum.
Danay pa ma-istorya ako anay.
May sangka bata ka pobre naglagaw, nagtinguha nga magtuon rudto sa marayu nga self-supporting. Sa urihi nakatapos sa pagtuon bunga kang anang tinguha kag nakaobra, nakatipon kang kwarta nga ana nga ginahandum. Nag-uli kag nagpatindug kang negosyo sa lugar nga anang natawhan. Nagpatindug kang karan-an, tumud sa pamahaw nga pagserbisyo sa publiko. Ang anang karan-an manami ang reputasyon sa mga tawo nga nagakaun kada aga. Baw duro gid karaku pirmi ang mga kustomer nga nagaagto. Karon, ang tag-iya nagapahimo kang palayas sa sagwa kang restawran kag magbutang ka mga lamesa kag mga bangko. Ang gusto magpahangin-hangi mintras nga nagapamahaw rudto sa sagwa nga lamesa. Sa wara magbuhay ang tag-iya kang restawran nag-ugwad.
Ang restawran nga dya sa binit kang karsada kag rudto sa likod nayon may uma. Rudyan sa uma nga ria may mga hinuptanan nga mga hayop ang nagaistar. May manok, may baboy, bebe, kag pabo. Syempre ang mga sapat kon makagwa sa lagwerta nagalagaw. Sa uma ang mga sapat nga dya nagaamiguhay man sanda kon pirmi sanda nagaimaway.
Sangka adlaw, ang manok kag ang baboy naglagaw.
“Dali Manok maglagaw kita,” kuon ni Baboy.
Dayon nanda sundanay nga maglagaw. Panaw sanda nga panaw hasta nga nakaabot sa binit kang karsada. Rudto sanda nag-agi sa pihak kang karsada sa atubangan kang restawran.
“Dalia Manok nga panaw,” hambal ni Baboy.
Dayon dalidali ni Manok nga magtupad kay baboy.
“Nakita mo ria?”
“Ano ria haw, Baboy?” sabat ni Manok.
“Ang mga tawo nagadugok kakaun rudyan kada aga sa restawran,” hambal ni Baboy.
“Ti, ano karon bay?” sabat ni Manok.
“Masubu gid hay ang pagkaun nga ginaserbi amo ang “Bacon and Egg,” hambal ni Baboy.
“Huud man ang itlog namun nga mga manok wara gid ti nahimo hay ginasunod nanda kabuul kag rahaun,” sabat ni Manok.
“Mayad gani tana inyo hay itlog lang, amun tana nga mga baboy kabuhi gid namun ang ginabuul nanda tungud hay indi nanda mabuul ang bacon kon indi nanda kami pag-ihawun,” hambal ni Baboy.
“Parehas lang kita Baboy,” ang sabat ni Manok. “Indi man kami makalikaw hay kon maghimo sanda kang fried chicken, ihawun man nanda kami nga kapareho ninyo.”
“Iwanun mo ra hay amo tana karia ang atun papel sa kinabuhi,” sabat ni Baboy. “Ang mahimo natun nga mintras nga buhi pa kita, magpangalipay tatun kag kon mahimo mag-unongay kita nga darwa.”
Dayon ni Baboy kag Manok balik sa andang lugar kag nagpasakup sa andang agalun.
Suno sa istorya nga dya, ang kabuhi ang importante kag ang relasyon. Kon ang hayup maaram magpangalipay kag mag-unongay, amo man kita. Tugruan natun ka bili ang kabuhi kaparehas kang mag-abyan nga sanday Manok kag Baboy. Magpadayon ka lagaw sa pagtuip ka mga bagay nga makatugro kang kaaram nga nagabunga kang kalinungan.
Bokabularyo:
bubod: chicken feed
kahigayunan: opportunity
dagit: to pounce, clutch, or grab
ginapaanad: to get accustomed to
lagaw: to wander about, move around, journey, travel, adventure
hapon: to roost, perch, rest for the night
hinuptanan: domestic animals like chicken
nagadugok: swarm
iki: small
kaaraydan: goodness, anything profitable or advantageous
- Katapusan -
* Litrato: Himo ni Fernando Amorsolo halin sa http://www.christies.com/lotfinder/paintings/fernando-cueto-amorsolo-dinner-in-the-sun-5390976-details.aspx.