Kilat
ni Consolita V. Rubino
Ang kilat duna kang kalibutan. Indi mapaathag ang anang kadasigun. Ginapaanggid sa kilat ang mga bagay nga indi mahangpan ang kadasig. Ang sami ka mga tawo nagakuon nga kon dasig kaw gani mag-obra ukon madasig kaw magkaun, “Baw! kadasig kanimo ba, daw sa kilat kaw lang.” Amo ria ang kasagaran nga hambal nga mabatian natun.
Ang mabaskug kag masaku nga panaguub kag pangilat, maobserbaran sa permiro hasta ikatatlo nga bulan kang tag-ururan. Anhaw nga may pangilat? Ano ang buut na ka ria nga hambalun? Nahadluk bala kita sa kilat? Kon sa siyudad ang tawo nagauli, ang kilat daw sa wara lang ria kag indi mabatyagan, pero kon sa uma nagaistar ukon sa probinsiya, ang kilat ordinaryo lang ria nga aktibidadis kang kalibutan sa tyempo ka tag-ururan. Bisan ang kabataan nga anad run sa mga pangirab indi tanto nahadluk.
Sa matuod lang gid, ang kilat makaharadluk hay mabaskug ang kirab nga may dara kon kis-a nga linti. Kon may na-igo ka linti, ang iba indi kamitlang kang hambal ka linti. Kon pagkakirab ukon gulpi lang magpangilat, dayon ka sangka nanay nga panguros tungud hay nahadluk sa kilat ilabi run gid ang linti. Ang limug ka linti makalilisan. Daguub, may kilat kag nagapanglinti.
Ang linti makaharadluk. Ang kutub ka maigo na nagasunog. Hamak mo kon ang sangka kahoy maigo ka linti nagasunog kag nagapatay. May mga tawo nagamitlang ka “linti,” tungud hay naga-ugut, may kaugut kag indi malipayun. Nagahambal ria ka inti kag ginaabay na pa ang yawa. Kon indi pa kontinto, mahambal pa ria nga “linintian.” May rudyan man nga tawo bisan wara ti ugut nagamitlang ka “linti” tungud hay nahimo na run ria nga expression sa anang harambalun.
Ang pwersa ka linti daw kaugut ka tawo nga indi mapugngan. May rudyan nga tawo dali mag-ugut ukon may kaugut pirme. Ang sami na naga panglinti. Sa atun pa mabaskug ang gahum ka linti sa ka ria nga tawo.
Ang aktibidadis ka langit makita sa kirab kag kilat. abatian ang daguub kag panglinti sa umpisa ka tag-ururan, kag kon mag-uran daw ginabubo. Hay tyempo ria ka panaguub nagadaguldol lang pamatian. Ang iban may makita nga daw kalayo nga ginkudlis pagtakapos kang panaguub.
Kauna rudto kami nagaistar kag nagbahul sa uma. May naobserbaran ako. Kon magsagi gani ka uran sa panahon ka tagtaranum, may adlaw nga kon sa aga nagasariit ang init kag nagaamat-amat magdulum ang langit sa hapon. Ang gal-um nagatipon kag madulum ang kalibutan, lauman gid ria nga magpanaguub ti duro kabisis kag ginasundan kang kilat. Mag-umpisa ka tarithi kag hasta magdamul ang uran. Nagauntat lamang ang uran kon nipis run lang ang gal-um.
Tanan nga mga tawo nakabati ka ria nga aktibidadis sa langit sa pag-umpisa ka tag-ururan. Ang kilat nagadipindi sa anang kabaskugun, kon kaisa may hinay kag kon kaisa may matunog. Sa balay nagahambal ang amun tatay kag nanay nga kon nagapangirab gani, “indi magsipal ukon maghikap ka kuti ha, hay ang kuti ginaamag ka kilat. Kon may kilat gani nga mabaskug, may dara ria nga linti. Pati ang ispeho itabunan ka tila hay aramagun man ria ka kilat.”
Matuod bala ria nga hurubatun? Ukon bala ginapatihan lang, hay amo karia ang hambal kauna ka mga kamal-aman? Sa tulad siguro ria nga hurubatun disparatis run nga wara ginapatihi kang mga kabataan. Duna ria sa kalibutan ang kilat. Ang mga scientists ang makasaysay anhaw nga may panaguub, may kirab, may kilat, kag may linti.
Bisan gani ang nagapanakayun ukon nagasakay sa barko, halin sa tunga ka dagat, malantaw ang langit sa ibabaw ka bukid nga magal-um, sa oras kang kasisidmun bisan wara ti uran basta may maitum nga gal-um may dekorasyon sa langit, makita ang kirab, Nami lantawun. Mintras nga nagapangirab ginaimawan ria ka daguub nga madalum pamatian. Kon kaisa masaku ang kirab sa langit, daw koryinti nga ginsabwag, malagday ang iba nga malawid anang korit lantawun, kag ang iba nagakurit-kurit sa langit nga daw crystal nga nagakirilan-kilan. Ang kirab sangka kalingawan lantawun sa langit kon ang tawo mahilig sa duna nga gintuga ka Makakagahum.
Ipaanggid natun ang duna kang kalibutan sa atun ginawi. May kahulugan ria ang daguub, kirab, kilat, kag linti. Makita ang kilat kag mabatian lamang kon nakapanaguub run. Ang linti nagaimaw sa kilat kag may ginaigo bisan ano lang nga butang. Wara ti pili nga iguon ukon matup-an na. Ang pagpangirab kag ang kirab-kirab daw bata lang ria nga nagasipal-sipal kon lantawun imaw sanda ka gagmay nga daguub. Amo man ria ang duna sa kalibutan nga makita sa atun pagsinarayo nga katawhan.
May nasaksihan ang sangka lola nga may sangka nanay gulpi lang namalbal sa anang bata. Pobre man ang bata nagahibi nagapangarangkang hay naigo ka purutput nga hampak ka anang nanay. Bukun lang ti sangka kilat kondi duro gid.
Ang lola naghambal, “Anhaw? Ano gid sala ka bata mo nga ria, sagi mo ka hampak haw?”
“Iwanun mo hay nagapabungul mong.”
Ginsaysayan ka lola ang nanay, “Ang bata mo, mamati ria kon ihambalan mo ti mahinay. Nakita mo ria ang kirab sa langit? Gahinay lang kag indi makarahadluk lantawun. Sunda bala ria. Magpanilag ikaw sa duna kang kalibutan. Sa sunod gani, antis ikaw mangilat, magpanaguub gid ikaw anay. Ang daguub warning ria. Sa atun pa, magtugro ikaw ka warning man sa bata mo. Bisan kisra lang. Duruhon mo pa kon kinahanglan, karwa ukon tatlo antis mo tana balbalun.
Kon himuon mo dya, may higayon ang bata nga magpinsar, magtanda sa duro nga warning mo. And duro nga panaguub mas nami. Kondi ang bata makapugung sa anang kaugalingun nga indi magpasaway. Sunda ang duna kang kalibutan nga antis magpangilat, nagapanagu-ub gid anay. Kon nasobrahan mo ka pangilat ang bata, delikado hay ang sunod na ka ria amo ang linti. Iguon ria ka linti sa anang kasingkasing. Ang linti may dara nga kalayo. Ang maigo na nagasunog kag nagaupos, nagapaksi ang sanga kang kahoy ukon mapukan. Kon maigo ka linti ang bata mo, indi mo run ria mapuslan. Hay ang naigo nagasunog.
Parehas ka bata nga napasipad-an ka pintas, nabalbal dara kastigo tungud sa kaugut. Amo ka ria ang hinungdan, nga may mga bata nga nagasungon, nagalayas, nagapakamatay, ukon nagabarkada sa sayud nga grupo. Ang linti nag-igo sa buut ka bata kag indi run ria magbalik sa sakit na nga naagyan. Kon wara it gugma, malisud run ria nga makabalik ang baratyagun ka bata sa ginikanan. Hay nagliso ang ispiritu ka bata sa sobra nga disiplina kag sa sobra nga pagpamintas. Kon may gugma ikaw sa bata, indi pagpasobrahi ang pagpamalbal. Kinahanglan ang gugma magpangibabaw, hambalan nga may pag-uguy-uguy, kag palampasun ang kakulangan ka bata. Kon mahimo mo ria, ang buut ka bata nagabalik, ang respito kag gugma sa ginikanan nagatubo.
Ang tanan nga bagay may ana nga panahon. Ang daguub nagaabot lang kon tag-ururan. Sa atun pa ang tag-ururan tyempo ka tagtaranum, may pangilat kag panaguub. Mamati kaw sa daguub kag alisto sa pagsunod para malikawan ang pangilat. Para man sa mga bata pamati kamo sa panaguub ka ginikanan, indi paghulata ang mabaskug nga kilat. Mga ginikanan, magtanum ka gugma sa kasingkasing ka bata, sa urihi magaani man kamo ka gugma kag respito.
Ang kilat duna kang kalibutan. Indi mapaathag ang anang kadasigun. Ginapaanggid sa kilat ang mga bagay nga indi mahangpan ang kadasig. Ang sami ka mga tawo nagakuon nga kon dasig kaw gani mag-obra ukon madasig kaw magkaun, “Baw! kadasig kanimo ba, daw sa kilat kaw lang.” Amo ria ang kasagaran nga hambal nga mabatian natun.
Ang mabaskug kag masaku nga panaguub kag pangilat, maobserbaran sa permiro hasta ikatatlo nga bulan kang tag-ururan. Anhaw nga may pangilat? Ano ang buut na ka ria nga hambalun? Nahadluk bala kita sa kilat? Kon sa siyudad ang tawo nagauli, ang kilat daw sa wara lang ria kag indi mabatyagan, pero kon sa uma nagaistar ukon sa probinsiya, ang kilat ordinaryo lang ria nga aktibidadis kang kalibutan sa tyempo ka tag-ururan. Bisan ang kabataan nga anad run sa mga pangirab indi tanto nahadluk.
Sa matuod lang gid, ang kilat makaharadluk hay mabaskug ang kirab nga may dara kon kis-a nga linti. Kon may na-igo ka linti, ang iba indi kamitlang kang hambal ka linti. Kon pagkakirab ukon gulpi lang magpangilat, dayon ka sangka nanay nga panguros tungud hay nahadluk sa kilat ilabi run gid ang linti. Ang limug ka linti makalilisan. Daguub, may kilat kag nagapanglinti.
Ang linti makaharadluk. Ang kutub ka maigo na nagasunog. Hamak mo kon ang sangka kahoy maigo ka linti nagasunog kag nagapatay. May mga tawo nagamitlang ka “linti,” tungud hay naga-ugut, may kaugut kag indi malipayun. Nagahambal ria ka inti kag ginaabay na pa ang yawa. Kon indi pa kontinto, mahambal pa ria nga “linintian.” May rudyan man nga tawo bisan wara ti ugut nagamitlang ka “linti” tungud hay nahimo na run ria nga expression sa anang harambalun.
Ang pwersa ka linti daw kaugut ka tawo nga indi mapugngan. May rudyan nga tawo dali mag-ugut ukon may kaugut pirme. Ang sami na naga panglinti. Sa atun pa mabaskug ang gahum ka linti sa ka ria nga tawo.
Ang aktibidadis ka langit makita sa kirab kag kilat. abatian ang daguub kag panglinti sa umpisa ka tag-ururan, kag kon mag-uran daw ginabubo. Hay tyempo ria ka panaguub nagadaguldol lang pamatian. Ang iban may makita nga daw kalayo nga ginkudlis pagtakapos kang panaguub.
Kauna rudto kami nagaistar kag nagbahul sa uma. May naobserbaran ako. Kon magsagi gani ka uran sa panahon ka tagtaranum, may adlaw nga kon sa aga nagasariit ang init kag nagaamat-amat magdulum ang langit sa hapon. Ang gal-um nagatipon kag madulum ang kalibutan, lauman gid ria nga magpanaguub ti duro kabisis kag ginasundan kang kilat. Mag-umpisa ka tarithi kag hasta magdamul ang uran. Nagauntat lamang ang uran kon nipis run lang ang gal-um.
Tanan nga mga tawo nakabati ka ria nga aktibidadis sa langit sa pag-umpisa ka tag-ururan. Ang kilat nagadipindi sa anang kabaskugun, kon kaisa may hinay kag kon kaisa may matunog. Sa balay nagahambal ang amun tatay kag nanay nga kon nagapangirab gani, “indi magsipal ukon maghikap ka kuti ha, hay ang kuti ginaamag ka kilat. Kon may kilat gani nga mabaskug, may dara ria nga linti. Pati ang ispeho itabunan ka tila hay aramagun man ria ka kilat.”
Matuod bala ria nga hurubatun? Ukon bala ginapatihan lang, hay amo karia ang hambal kauna ka mga kamal-aman? Sa tulad siguro ria nga hurubatun disparatis run nga wara ginapatihi kang mga kabataan. Duna ria sa kalibutan ang kilat. Ang mga scientists ang makasaysay anhaw nga may panaguub, may kirab, may kilat, kag may linti.
Bisan gani ang nagapanakayun ukon nagasakay sa barko, halin sa tunga ka dagat, malantaw ang langit sa ibabaw ka bukid nga magal-um, sa oras kang kasisidmun bisan wara ti uran basta may maitum nga gal-um may dekorasyon sa langit, makita ang kirab, Nami lantawun. Mintras nga nagapangirab ginaimawan ria ka daguub nga madalum pamatian. Kon kaisa masaku ang kirab sa langit, daw koryinti nga ginsabwag, malagday ang iba nga malawid anang korit lantawun, kag ang iba nagakurit-kurit sa langit nga daw crystal nga nagakirilan-kilan. Ang kirab sangka kalingawan lantawun sa langit kon ang tawo mahilig sa duna nga gintuga ka Makakagahum.
Ipaanggid natun ang duna kang kalibutan sa atun ginawi. May kahulugan ria ang daguub, kirab, kilat, kag linti. Makita ang kilat kag mabatian lamang kon nakapanaguub run. Ang linti nagaimaw sa kilat kag may ginaigo bisan ano lang nga butang. Wara ti pili nga iguon ukon matup-an na. Ang pagpangirab kag ang kirab-kirab daw bata lang ria nga nagasipal-sipal kon lantawun imaw sanda ka gagmay nga daguub. Amo man ria ang duna sa kalibutan nga makita sa atun pagsinarayo nga katawhan.
May nasaksihan ang sangka lola nga may sangka nanay gulpi lang namalbal sa anang bata. Pobre man ang bata nagahibi nagapangarangkang hay naigo ka purutput nga hampak ka anang nanay. Bukun lang ti sangka kilat kondi duro gid.
Ang lola naghambal, “Anhaw? Ano gid sala ka bata mo nga ria, sagi mo ka hampak haw?”
“Iwanun mo hay nagapabungul mong.”
Ginsaysayan ka lola ang nanay, “Ang bata mo, mamati ria kon ihambalan mo ti mahinay. Nakita mo ria ang kirab sa langit? Gahinay lang kag indi makarahadluk lantawun. Sunda bala ria. Magpanilag ikaw sa duna kang kalibutan. Sa sunod gani, antis ikaw mangilat, magpanaguub gid ikaw anay. Ang daguub warning ria. Sa atun pa, magtugro ikaw ka warning man sa bata mo. Bisan kisra lang. Duruhon mo pa kon kinahanglan, karwa ukon tatlo antis mo tana balbalun.
Kon himuon mo dya, may higayon ang bata nga magpinsar, magtanda sa duro nga warning mo. And duro nga panaguub mas nami. Kondi ang bata makapugung sa anang kaugalingun nga indi magpasaway. Sunda ang duna kang kalibutan nga antis magpangilat, nagapanagu-ub gid anay. Kon nasobrahan mo ka pangilat ang bata, delikado hay ang sunod na ka ria amo ang linti. Iguon ria ka linti sa anang kasingkasing. Ang linti may dara nga kalayo. Ang maigo na nagasunog kag nagaupos, nagapaksi ang sanga kang kahoy ukon mapukan. Kon maigo ka linti ang bata mo, indi mo run ria mapuslan. Hay ang naigo nagasunog.
Parehas ka bata nga napasipad-an ka pintas, nabalbal dara kastigo tungud sa kaugut. Amo ka ria ang hinungdan, nga may mga bata nga nagasungon, nagalayas, nagapakamatay, ukon nagabarkada sa sayud nga grupo. Ang linti nag-igo sa buut ka bata kag indi run ria magbalik sa sakit na nga naagyan. Kon wara it gugma, malisud run ria nga makabalik ang baratyagun ka bata sa ginikanan. Hay nagliso ang ispiritu ka bata sa sobra nga disiplina kag sa sobra nga pagpamintas. Kon may gugma ikaw sa bata, indi pagpasobrahi ang pagpamalbal. Kinahanglan ang gugma magpangibabaw, hambalan nga may pag-uguy-uguy, kag palampasun ang kakulangan ka bata. Kon mahimo mo ria, ang buut ka bata nagabalik, ang respito kag gugma sa ginikanan nagatubo.
Ang tanan nga bagay may ana nga panahon. Ang daguub nagaabot lang kon tag-ururan. Sa atun pa ang tag-ururan tyempo ka tagtaranum, may pangilat kag panaguub. Mamati kaw sa daguub kag alisto sa pagsunod para malikawan ang pangilat. Para man sa mga bata pamati kamo sa panaguub ka ginikanan, indi paghulata ang mabaskug nga kilat. Mga ginikanan, magtanum ka gugma sa kasingkasing ka bata, sa urihi magaani man kamo ka gugma kag respito.
***