Sangka adlaw nagtipon ang mga sapat sa uma sa idalum kang haron kang bahul nga mangga. Ano ayhan ang andang ginapulungan?
 
Ginakadlawan ni Kardo Kuneho si Ontoy Bao tungud nga mahinay dya maghulag. “Nagalab-ot man ayhan ikaw sa imong paagtunan? Kahinay kanimo maghulag.”
 
“Huud, eh,” ang sabat ni Ontoy Bao. “Kahambog kanimo. Abi mo haw mapadaug ako kanimo sa parumbaanay?”
 
Ginhangkat ni Ontoy Bao si Kardo Kuneho para matudluan tana kang leksyon. Nayugit si Kardo Kuneho sa kuon ni Ontoy Bao nga maparumbaanay sanda.
 
Para nga may kasadyahan man ang mga sapat sa uma, nagsugot si Kardo Kuneho sa paindis-indis. Napilian si Mayok Amo nga mangin tagapamatbat. Gintandaan na kon sa diin masugod kag matapos ang pagasubayun nga dalan kang bao kag kuneho.
 
Naghinugyaw ang mga kasapatan nga masulung kang parumbaanay kang bao kag kuneho. Ang mga manok nagtukturuok. Ang mga pabo nagtakoltakol. Ang mga gansa naghumlad ka andang pakpak. Ang mga pispis naghapon sa kahoy para makit-an sin-o ang madaug.
 
Ang mga pisu nagsiriyak, “Si Ontoy Bao!”
 
Ang mga kanding nagsiringgitan, “Meeee, si Kuneho!”
 
“Maaaadaug si Bao!” kuon kang mga baka.
 
Naghanda sanday Kardo Kuneho kag Ontoy Bao sa pagparumba. Nagsikadsikad si Kardo Kuneho ka anang mga kahig. Naglantaw si Bao kay Kuneho kag nagpadiwal ka anang dila.
 
Nagsinggit ni Mayok Amo, “Isara, darwa, tatlo, dalagan!”
 
Nagdalagan parayu ni Kardo Kuneho. Daw ginsindihan tana sa anang pagburhot. Yab-ok lang ang nabilin kay Ontoy Bao. Marayu run ang antad kang kuneho sa bao. Para nga maman-an ni Ontoy Bao ano ka karadlawan ang anang ginsudlan, nag-untat ang kuneho para magkaun kang mga hilamon. Kang nabusog, nagpatawhay anay tana hasta nga naturugan.
 
Nahamuk-an si Kardo Kuneho kag nagadaramguhanun nga natukad na run ang pihak nga bukid, wara man gihapon nakatungatunga si Ontoy Bao. Nagahuraguk tana kag wara na matalupangdi si Ontoy Bao nga hinayninay tana nga ginlabayan.
 
Ginlubsan lang ni Ontoy Bao si Kardo Kuneho nga mahamuuk sa anang katurugon. Tuman ka dalum ang anang pagturog samtang ang bao marayu run ang anang nalab-ot.
 
Pagbugtaw ni Kardo Kuneho, naglantaw tana sa palibot kag maghambal, “Matawhay ang dalanun. Wara man gihapon kaagi ang bao.” Wara nakamaan si Kardo Kuneho nga pira lamang ka tikang si Ontoy Bao sa kadarag-an.
 
Naghinugyaw ang mga sapat kang nakatandug ang mga kahig ni Ontoy Bao sa linya nga nagapatimaan nga nagdaug tana.
 
“Maaaa! Si Ontoy Bao ang daug!”
 
“Meeee! Napyerdi si Kardo Kuneho!
 
Nakita run lamang ni Kardo Kuneho si Mayok Amo nga ginaalsa si Ontoy Bao. Bisan pa madasig magdalagan si Kardo Kuneho, wara na gid naunahan si Ontoy Bao.
 
Ginbaton ni Kardo Kuneho ang anang kapyerdihan. Natun-an na nga indi magpahambog kag indi pagkadlawan ang kahinay kang iban. Ginbaton na nga nakasala tana kag nagpangayo tana kang pasaylo kay Ontoy Bao.

​ 
Ang kilat duna kang kalibutan. Indi mapaathag ang anang kadasigun. Ginapaanggid sa kilat ang mga bagay nga indi mahangpan ang kadasig. Ang sami ka mga tawo nagakuon nga kon dasig kaw gani mag-obra ukon madasig kaw magkaun, “Baw! kadasig kanimo ba, daw sa kilat kaw lang.” Amo ria ang kasagaran nga hambal nga mabatian natun.
 
Ang mabaskug kag masaku nga panaguub kag pangilat, maobserbaran sa permiro hasta ikatatlo nga bulan kang tag-ururan. Anhaw nga may pangilat? Ano ang buut na ka ria nga hambalun? Nahadluk bala kita sa kilat? Kon sa siyudad ang tawo nagauli, ang kilat daw sa wara lang ria kag indi mabatyagan, pero kon sa uma nagaistar ukon sa probinsiya, ang kilat ordinaryo lang ria nga aktibidadis kang kalibutan sa tyempo ka tag-ururan. Bisan ang kabataan nga anad run sa mga pangirab indi tanto nahadluk.
 
Sa matuod lang gid, ang kilat makaharadluk hay mabaskug ang kirab nga may dara kon kis-a nga linti. Kon may na-igo ka linti, ang iba indi kamitlang kang hambal ka linti. Kon pagkakirab ukon gulpi lang magpangilat, dayon ka sangka nanay nga panguros tungud hay nahadluk sa kilat ilabi run gid ang linti. Ang limug ka linti makalilisan. Daguub, may kilat kag nagapanglinti.
 
Ang linti makaharadluk. Ang kutub ka maigo na nagasunog. Hamak mo kon ang sangka kahoy maigo ka linti nagasunog kag nagapatay. May mga tawo nagamitlang ka “linti,” tungud hay naga-ugut, may kaugut kag indi malipayun. Nagahambal ria ka inti kag ginaabay na pa ang yawa. Kon indi pa kontinto, mahambal pa ria nga “linintian.” May rudyan man nga tawo bisan wara ti ugut nagamitlang ka “linti” tungud hay nahimo na run ria nga expression sa anang harambalun.
 
Ang pwersa ka linti daw kaugut ka tawo nga indi mapugngan. May rudyan nga tawo dali mag-ugut ukon may kaugut pirme. Ang sami na naga panglinti. Sa atun pa mabaskug ang gahum ka linti sa ka ria nga tawo.
 
Ang aktibidadis ka langit makita sa kirab kag kilat. abatian ang daguub kag panglinti sa umpisa ka tag-ururan, kag kon mag-uran daw ginabubo. Hay tyempo ria ka panaguub nagadaguldol lang pamatian. Ang iban may makita nga daw kalayo nga ginkudlis pagtakapos kang panaguub.
 
Kauna rudto kami nagaistar kag nagbahul sa uma. May naobserbaran ako. Kon magsagi gani ka uran sa panahon ka tagtaranum, may adlaw nga kon sa aga nagasariit ang init kag nagaamat-amat magdulum ang langit sa hapon. Ang gal-um nagatipon kag madulum ang kalibutan, lauman gid ria nga magpanaguub ti duro kabisis kag ginasundan kang kilat. Mag-umpisa ka tarithi kag hasta magdamul ang uran. Nagauntat lamang ang uran kon nipis run lang ang gal-um.
 
Tanan nga mga tawo nakabati ka ria nga aktibidadis sa langit sa pag-umpisa ka tag-ururan. Ang kilat nagadipindi sa anang kabaskugun, kon kaisa may hinay kag kon kaisa may matunog. Sa balay nagahambal ang amun tatay kag nanay nga kon nagapangirab gani, “indi magsipal ukon maghikap ka kuti ha, hay ang kuti ginaamag ka kilat. Kon may kilat gani nga mabaskug, may dara ria nga linti. Pati ang ispeho itabunan ka tila hay aramagun man ria ka kilat.”
 
Matuod bala ria nga hurubatun? Ukon bala ginapatihan lang, hay amo karia ang hambal kauna ka mga kamal-aman? Sa tulad siguro ria nga hurubatun disparatis run nga wara ginapatihi kang mga kabataan. Duna ria sa kalibutan ang kilat. Ang mga scientists ang makasaysay anhaw nga may panaguub, may kirab, may kilat, kag may linti.
 
Bisan gani ang nagapanakayun ukon nagasakay sa barko, halin sa tunga ka dagat, malantaw ang langit sa ibabaw ka bukid nga magal-um, sa oras kang kasisidmun bisan wara ti uran basta may maitum nga gal-um may dekorasyon sa langit, makita ang kirab, Nami lantawun. Mintras nga nagapangirab ginaimawan ria ka daguub nga madalum pamatian. Kon kaisa masaku ang kirab sa langit, daw koryinti nga ginsabwag, malagday ang iba nga malawid anang korit lantawun, kag ang iba nagakurit-kurit sa langit nga daw crystal nga nagakirilan-kilan. Ang kirab sangka kalingawan lantawun sa langit kon ang tawo mahilig sa duna nga gintuga ka Makakagahum.
 
Ipaanggid natun ang duna kang kalibutan sa atun ginawi. May kahulugan ria ang daguub, kirab, kilat, kag linti. Makita ang kilat kag mabatian lamang kon nakapanaguub run. Ang linti nagaimaw sa kilat kag may ginaigo bisan ano lang nga butang. Wara ti pili nga iguon ukon matup-an na. Ang pagpangirab kag ang kirab-kirab daw bata lang ria nga nagasipal-sipal kon lantawun imaw sanda ka gagmay nga daguub. Amo man ria ang duna sa kalibutan nga makita sa atun pagsinarayo nga katawhan.
 
May nasaksihan ang sangka lola nga may sangka nanay gulpi lang namalbal sa anang bata. Pobre man ang bata nagahibi nagapangarangkang hay naigo ka purutput nga hampak ka anang nanay. Bukun lang ti sangka kilat kondi duro gid.
 
Ang lola naghambal, “Anhaw? Ano gid sala ka bata mo nga ria, sagi mo ka hampak haw?”
 
“Iwanun mo hay nagapabungul mong.”
 
Ginsaysayan ka lola ang nanay, “Ang bata mo, mamati ria kon ihambalan mo ti mahinay. Nakita mo ria ang kirab sa langit? Gahinay lang kag indi makarahadluk lantawun. Sunda bala ria. Magpanilag ikaw sa duna kang kalibutan. Sa sunod gani, antis ikaw mangilat, magpanaguub gid ikaw anay. Ang daguub warning ria. Sa atun pa, magtugro ikaw ka warning man sa bata mo. Bisan kisra lang. Duruhon mo pa kon kinahanglan, karwa ukon tatlo antis mo tana balbalun.
 
Kon himuon mo dya, may higayon ang bata nga magpinsar, magtanda sa duro nga warning mo. And duro nga panaguub mas nami. Kondi ang bata makapugung sa anang kaugalingun nga indi magpasaway. Sunda ang duna kang kalibutan nga antis magpangilat, nagapanagu-ub gid anay. Kon nasobrahan mo ka pangilat ang bata, delikado hay ang sunod na ka ria amo ang linti. Iguon ria ka linti sa anang kasingkasing. Ang linti may dara nga kalayo. Ang maigo na nagasunog kag nagaupos, nagapaksi ang sanga kang kahoy ukon mapukan. Kon maigo ka linti ang bata mo, indi mo run ria mapuslan. Hay ang naigo nagasunog.
 
Parehas ka bata nga napasipad-an ka pintas, nabalbal dara kastigo tungud sa kaugut. Amo ka ria ang hinungdan, nga may mga bata nga nagasungon, nagalayas, nagapakamatay, ukon nagabarkada sa sayud nga grupo. Ang linti nag-igo sa buut ka bata kag indi run ria magbalik sa sakit na nga naagyan. Kon wara it gugma, malisud run ria nga makabalik ang baratyagun ka bata sa ginikanan. Hay nagliso ang ispiritu ka bata sa sobra nga disiplina kag sa sobra nga pagpamintas. Kon may gugma ikaw sa bata, indi pagpasobrahi ang pagpamalbal. Kinahanglan ang gugma magpangibabaw, hambalan nga may pag-uguy-uguy, kag palampasun ang kakulangan ka bata. Kon mahimo mo ria, ang buut ka bata nagabalik, ang respito kag gugma sa ginikanan nagatubo.
 
Ang tanan nga bagay may ana nga panahon. Ang daguub nagaabot lang kon tag-ururan. Sa atun pa ang tag-ururan tyempo ka tagtaranum, may pangilat kag panaguub. Mamati kaw sa daguub kag alisto sa pagsunod para malikawan ang pangilat. Para man sa mga bata pamati kamo sa panaguub ka ginikanan, indi paghulata ang mabaskug nga kilat. Mga ginikanan, magtanum ka gugma sa kasingkasing ka bata, sa urihi magaani man kamo ka gugma kag respito.

***
​

 
Sa Kaagahun
 
Magbugtaw dungan sa paghuni kang mga pispis.
 
Himusun ang baratangan.
 
Magpainit-init sa sirak kang bag-ong butlak nga adlaw. Wara nagatugro direkta kang vitamin D ang sirak kang adlaw; ginapukaw (activate) na ang vitamin D nga unay sa lawas kang tawo.
 
Sagamsami  ti maayad-ayad ang kanamitun kang paghigup kang mainit nga kape, tsaa ukon tsokololate. Indi paglipati ang pagtikab kang “Aaah!” samtang ginakaptan ang tasa.
 
Hingaliti ang kalinung kang kaagahun sa pagpamalandong paano mangin malipayun sa tunga kang kagalung kag kasakuun sa pagpangabuhi.
 
 
Kuwarta
 
Indi maggasto sobra sa ginakita.
 
Pasulabiha ang importante nga mga kinahanglanun kumpara sa mga kapritso. Pero indi man pagdalukan ang kaugalingun kang mga materyal nga butang nga makatugro kang kalipay. Indi kinahanglan nga mahal ang presyo kang pagkabutang kon luyag mo mangin malipayun.
 
Kon sarang mahimo, indi gid mangutang. Pero kon may utang, dapat baydan.
 
Duro ka raku kang mga legal kag dungganun nga pamaagi agud makakuwarta. Gamitun ang talento kag kinaadman.
 
Magtigana para sa harum-an kag sa paraabuton.
 
 
Kon Nagamasakit
 
Una sa tanan, pinsara nga parte kang kabuhi ang pagmasakit. Kon wara’t sakit, indi ta man mahangpan ano kabulawanun ang mayad nga panglawasun.
 
Kon naluyahan, ipahuway ang lawas. Kon natam-an ka pahuway, hulagun ang lawas. Amo lang ria ka simple ang pisyolohiya kang tawo.
 
Makabulig sa dali nga pag-ayad: turog, water therapy, laughter therapy, aroma therapy, masahe, ehersisyo, sirak kang adlaw sa kaagahun, paghigup kang mainit nga sabaw, meditation, support system
 
Magpakonsulta sa espesyalista.
 
 
Basura
 
Mangin responsable nga kadampig kang palibot. Kuon gani, “ang gamay nga basura, ibutang sa bulsa.” Kag bisan indi imo basura, puruta kag itablug sa nagakaangay nga surudlan ukon basurahan. Himuon ang katungdanan sa panimalay kag bilang kabahin kang komunidad. Mangin ehemplo sa iban.
 
Istrikto nga sundon ang insakto nga pagtablug ukon pagpain kang mga basura. Iseparar pirme ang madunot sa indi madunot.
 
Kon mahimo, tipunon ang mga panit kang saging kag lukaba kang itlog hay sarang dya magamit bilang organiko nga abono sa mga tanum.
 
May mga basura nga pwede gid ma-upcycle. Halimbawa, ang mga plastic cups pwede mangin mini pots sa garden. Mangin creative.
 
Ang mga dahon buku’t ramo. Tabon (mulch) kag abono sa lupa ang mga dahon.
 
 
Tugda kang Kamal-aman
 
Ang kuwarta nga buku't imo, indi mo pagbul-un ukon pagkawkawun.
 
Indi magpanunto, mangunyadi, ukon mangilkil sa isigkapareho.
 
Ang bagay nga gusto mo, pangabudlayan mo nga maangkun kag sa insakto nga pagpahito.
 
Likawan nga mangin matinaastaasun.
 
Mangabuhi nga simple.

***
​

Naman-an ko nagakaturog lang ikaw, nagabarikutot sa idalum ka maputi nga kapay kang Tagraramig, ayhan nagadamgo kang mainit nga pagharuk kang adlaw sa maduagun nga mga katamnan. Sa indi magbuhay, ang imo mga sanga mabugtaw, magitib ang nagaamat-amat siri nga kalunhaw sa paghumlad ka mga dahon. Tag-urogbos run liwan!
 
Nagaimaw ako kanimo sa pag-abiabi sa bag-ong butlak nga adlaw kang Tag-urogbos. Sa akun paglibot, nasapwan ko sa kilid kang darag nga mga hilamon ang labing una mo nga yuhum.
 
Gamay nga puti kag lila nga bukad kang crocus, nga sarang mo gid lamang mahimutadan kon ikaw magpakanaba, magluhod sa pagdayaw sa matahum nga patimaan kang pagkabanhaw kang Makaako. Ang dulaw nga mga daffodil nga akun gintanum kang nagriligad nga mga tuig nagrulusot liwan sa pagpanamyaw. Indi magpaurihi ang tanhaga kag makawiwili nga mga bearded iris, tapul, tagum kag puti; “War Chief” ang pinakasiri nga daw dugo-pula.
 
Ginakalangkagan ko ang pagbukad kang labing maanyag nga duag-rosa, peony pagkatapos kang darwa ka tuig nga paghulat ko nga mamulak. Puti, rosa kag lunhaw ang mga dahon kang tricolored willow, kag sa anang puno nag-urolhot sa pagpasirong ang tagum nga mga grape hyacinth kag bluebell. Angay kang mga banig nga tapul kag rosa ang nagakamang nga mountain phlox, kag kurtina kang masiri nga rosa ang rhododendron. Nagakalipay ang mga kapispisan, nagakinanta kag masaku sa paglupad, nagapangita kang gugma agud may ihalad sa bag-ong human nga pugad. Sa Tag-irinit, ang pugad mapuno kang gugma kag mga bag-ong kabuhi.
 
Sa pagtagiti kang Tag-irinit, nawili kita sa pagturuk sa mga buyog kag mga alibangbang nga nagapangaluyag sa dulaw nga mga buttercup, rosa nga mga gumamela, kag puti kag tapul nga mga bukad kang butterfly bush. Hamot ang pula kag lila nga mga rosas sa tupad ka puti kag darag nga mga gladiola nga nalipdan kang malagpad nga mga dahon kang bulawan nga mga sunflower. Sa pagtupa kang madamul nga uran, nagarilihay ang dulaw nga mga dahlia kag nagadoroku ang mga hydrangea, daw ulo ka mga madre nga napandungan ka puti. Nanghilam-os man ang maalwan nga shinseiki pears, salamat sa nagakirinapol na nga bunga sa kada tuig.
 
Sa indi magbuhay, ang lunhaw nga mga dahon mangin darag, bulawan, kag bulaw sa pinakamaduagun nga panahon kang Tagpurospos. Ang mga dahon amat-amat nga magkarataktak sa mabaskug kag nagaramig nga hangin.  Panahon kang pagpanghawan kag pagpanapas ka layung nga mga sanga agud manubo liwan sa Tag-urogbos.  Mahublasan ang imo mga kakahuyan, ang maputi nga kapay kang Tagraramig magatabon liwan kanimo. Kabay mangin mahamuuk ang imo malawid nga pagturog kag magbugtaw ikaw nga may kabaskug sa padayon nga pagsagod sa mga katamnan. Sa Tagraramig, indi ako makalibot sa paglapak sa imo mga hilamon.
 
May mga tanum nga magaimaw kanakun sa sulud ka balay sa Tagraramig. Indi sanda mabuhi sa karamig. Ginapasulabi ko ang tanglad, halin sa marayu nga hardin sa akun isla. Nagbalik ako kang Enero, Tagraramig. Ang apat ka mga saha ginbutang ko parayu sa karamig sa sangka baso nga may tubig. Gintanum ko sa plastic nga taramnan kang nag-init run ang panahon. Si Nonoy ang may pag-andam nga nagputos ka mga saha agud isulud sa akun bahul nga maleta. si Nonoy nga may lampas-abaga, lagtum nga buhok, kag may panimuut nga angay kang daraga, si Nonoy nga nabalitaan ko sa hinali lang, wara run ti ginhawa.
 
Ang tanglad buhi, may bag-o nga mga saha.

***
​

 
Nagahangus si Lito sa sobra ka dali nga makauli sa anang balay hay daw mabulwat run gid ang anang buli hay kaina pa nagaliyamar ang anang paramus-unon. Sa dyip pa lang nga ginsakyan na kaina daw magwa run gid kapin pa kon mag-undag ang sarakyan sa batsi, ginhawa na lang ka kimpit ka anang batiis samtang nagaparanglibus ang anang bulbol. Naghagan-hagan gawa ang pamatyag na kang nagdulog ang dyip sa krosing pero lawid pa ang anang paranawun hay sa tunga pa ka taramnan ang anang payag.
 
Dulum run kang nakapanaog si Lito sa krosing. Sikyo si Lito sa sangka bag-ong bukas nga mall sa banwa ka San Vicente nga mga lima pa ka banwa ang karayuun sa anang ginaulian. Nagab-ihan tana nga makapauli hay ginhulat na pa ang imaw na nga sikyo nga karelyebo na hay nagbisita pa sa anang sawa nga nagamasakit sa ospital. Naluoy gani si Lito hay wara run ti bilin nga sweldo ang anang imaw hay sa bulong lang ka sawa na nagaagto. Antis sanda magbulagay gindaw-an na pa dya ka P300 bilang bulig.
 
Dulum ang aragyan paagto sa balay ni Lito kag rayu ang antad ka pirambilog nga mga balay. Mayad lang hay sanag ang bulan, gani makita na pa ang aragyan nga bahul-bahul lang sa inas. Wara na man madara ang anang plaslayt kag pusil hay ginapasala kananda ka andang ahensya sa mall.
 
Sobra darwa pa lang ka bulan nga nagaistar sa anang payag si Lito. Napiritan tana ka dya nga mag-istar sa barangay Bangkal bangud antis mapatay ang anang tatay, nagbilin gid dya nga bantayan kag istaran ang gamay nga lupa nga gintugro kana ka anang amo. Agsador ang tatay ni Lito kag gintaw-an dya ka anang amo ka partida antis dya mapatay. Antis ka balay ni Lito, may nagaistar man nga imaw ni tatay na nga agsador, si Berning. Nagaugut dya kay Lito hay nahisa bangud mas lapad ang lupa nga gintugro ka amo nanda sa tatay ni Lito sangsa kana. Ginkudalan na ka dya ang daan nga aragyan sa kilid ka anang balay gani napiritan maglibot si Lito sa lain nga dalan.
 
Nagapaminsar si Lito nga mapaliot-liot lamang sa binit kag iuna ang kaina pa nagakalam sa anang buli ugaring ginapaminsar na nga rugto lamang sa anang balay hay rapit run lang man.
 
Samtang nagapanaw si Lito, may nabatian dya nga huni ka baboy nga nagapusnga. Wara na lang dya dayon ginsapak. Ugaring samtang sigi ang anang panaw, daw nagaparapit ang huni ka baboy. Kag kang daw sa pamatyag na rugyan run sa anang likod, ginbalikid dya gulpi ni Lito. Wara tana ti nakita. Pag-atubang ni Lito, nakita na ang bahul-bahul kag itum nga baboy nga nga daw talunon kag nagapusnga sa anang atubangan.
 
"Ay, abaw, kay sin-o tana baboy nga nakabuhi nga dya man?" hambal ni Lito samtang ginatabog na ang baboy nga nagalambat sa gamay nga aragyan.
 
Wara gid nagahalin ang baboy nga kadya nagabaga run ang mga mata kag nagaralaway nga daw ayam umang. Dayon na ka dya ginsaruso ang daw mamus-on run nga si Lito.
 
"Ay, abaw! Tonto nga baboy dya, ay! Dumogon mo pa ko ba."
 
Padayon ang saruso ka baboy kay Lito kag daw mangagat run gid. Amo man ang atras ni Lito.
 
"Ah, gali ha! Kadtun mo ko ha! Danay kaw!
 
Ginbalikid ni Lito ang bag-ong tibsok nga sanga ka Madre de Cacao nga ginahimo kudal sa aragyan kag ana dya nga gingabot. Purus si Lito hay nagbahul dya sa uma kag nakaagi man ka obra bilang kargador sa ginapadarawatan ka paray.
 
Sakto gid nga pagsaruso liwan ka baboy, ginlampusan na dya ka gingabot na nga sanga. Nag-iguk lang ang baboy kag nagsigi pa gid dya ka saruso kana. Ginsuput ni Lito ang anang nabilin nga pwersa kag ginhampak liwan ang baboy kag naigo dya sa anang sungad. Nagligid-ligid ang sapat kag nagbira ka iwik. Kang hana dya nga lampusan liwan ni Lito, gulpi dya nagtibaliw sa pispis.
 
"Ay, tunto! Aswang kaw gali aning yawa kaw?! Balik dya hay patyun ta kaw! Ako pa paagyan mo ba!"
 
Bangud sa nagasamo nga kahangyus kag kaugut, nalipatan ni Lito ang anang paramus-unon. Nagdalagan dya pauli sa anang balay para magbuul ka binangon kag mitsa kag magbira ka singgitan sa tunga ka taramnan. Gulpi na nadumduman nga agtunan si Berning sa anang balay kag sugidan ka natabo kana.
 
"Nong Berning! Nong Berning! Mayad nga gabii! Si Lito dya, Nong!
 
Nagasiga ang kingki pero wara ti nagasabat sa balay ni Berning.
 
Kag bangud bukas ang anang kudal, nagsulud si Lito. May nabatian dya nga nagaugayung. Ginlingling ni Lito ang giha sa liplip nga dingding pero wara man ti tawo.
 
Wara run liwan nanawag si Lito. Nagsulud dayon sa anang pinsar nga basi si Berning ang aswang. Ginlingling ni Lito ang darapugan ni Berning. May nabilin pa nga baga sa nakasugnod nga kahoy. Ginpatay ni Lito ang anang mitsa kag hinay-hinay nga nagsulud sa kusina ni Berning.
 
Suno sa lola ni Lito, kon makaingkwintro mo ang aswang kag matultulan mo ang anang balay, baliskada ang ….

***

​Sa pagragasa kang uran sa kadyang tion kang tag-irinit sa pungsod Canada, malaka nga hitabo sa bulan ka Agosto pay makusog kon ibubo kang langit ang kidit nga pagpamunyag sa pungsod nga masami niyebe ang nagakupkup sa kalupaan ti santunga ka tuig. Sa kadyang mga tinuon, duro ang akun paghanduraw sa bulan kang tag-ururan sa Pilipinas, ilabi dugid sa mga bulan ka Hunyo asta Agosto. Sa mga tion nga dya, nagabatang ako sa kawayan nga katre sa balay kang akun lolo kag lola sa bukid ka Tubungan kag ginaamba ka uran ang pagragasa sa atup ka balay kadungan sa saot kag huyup kang hangin.
 
Kon handurawun ang nagligad nga tatlo ka tuig sa mga tion nga nagapamunung ang mga tawo sa anda panimalay, daw nagahilumhum kag nagahulat sa pagpusa kang makagagahum nga bakuna para liwat nga makaguwa nga wara ti kakulba nga maangkun ang dalit ka pandemya. Pay sa isra ka kaangay ko nga nagaobra bilang nars, tayuyon ang adlaw-adlaw nga paghimakas kag pag-atubang sa saad kang propesyon. Wara ako nataw-an kang kahigayunan nga makapili kon luyag ko bala magpakuribung kag magsarig sa ayuda ka gobyerno. Mas nangin masaku kag sagunson ang akun obra sa kakulang kang mga healthcare workers. Nabuhinan ti tatlo ka napulo nga porsyente ang workforce kag nagdoble ang mga orubrahun tungud sa mga health workers nga nakaangkun kang sakit sa panahon kang pandemya. Sagunson ang akun double shift kag overtime sa sulud darwa ka tuig tungud sa kakulang kang mga licensed staff.
 
Kadasig lang kang panahon nga indi mapaktan nga nagbalik run sa kinaandan nga pang-adlaw-adlaw nga pangabuhi kang haros tanan. Kag ang mga nautas nga kabuhi nagpabilin run lamang nga mga ngaran kag nawong kang kahapon.
 
Kon ulikdun ang tatlo ka tuig kag isipun ang kabuhi nga gin-utas kang pandemya, indi makita sa nawong kang mga tawo nga nagapanaw kag masumalang mo sa mga dalanun sa syudad ang kasakit kag kapait kang nagtaliwan nga kahimata, abyan, ukon kapamilya. Ang kalipay kag yuhum sa mga tao nga nagakaraun sa mga marahalun nga karan-an sa downtown, ang kananam kang kada pag-usang, indi mo mabatyagan ang kapait kag karakuun kang luha nga nagtururo sa paghiribiun kang pagkadura kang kahagugma ukon pinalangga. Sa mga pamatan-un kag lamhad nga nagasinaot kag nagaamba sa mga disco bar, indi mo mabatian ang nagliligad nga kapung-aw sa andang mga limug nga sa tulad nagasiyagit kang kalipay samtang nagakarataraktak ang andang balhas sa paghirinugyaw. Nangin bungul sanda sa hiribiun kag nagkalipat sa nawong kang panabang sa tion kang kamatayun kang mga ginikanan kag kamal-aman nga ginpatumbaya ang andang paglaum sa mga urihing tubo.
 
Madasig magkalipat sa kataragman kang pandemya ang mga tawo. Nagbalik sa pagpanaw nga daw wara ti pagbatyag sa nagliligad nga kadulum dulot kang pandemya. Sa mga pasilidad nga ginaobrahan ko nga ginatawag long term care facilities, sa kada tion nga magtaliwan ang isra ka pasyente sa masunod nga darwa ka adlaw, dayon nga mabuslan kang pasyente ang bakante nga hulut kag tururogan. Wara ti panahon ang mga kaangay ko nga healthcare worker nga maghanduraw sa nagtaliwan kag usikan ang kusug kag mga luha sa paghiribiun. Kinahanglan ko itugro ang akun panahon kag pagtamud sa nagakabuhi, sa bag-ong pasyente.
 
Lipatan ang ginabatyag nga kahidlaw kag kapung-aw sa mga nawong nga naandan ko tatapun kag istoryahun samtang ginatugruan ko kang bulong. May pandemya man ukon wara, tayuyon ang akun adlaw-adlaw nga pagkabuhi nga ang kamatayun kang mga pasyente isra ka ordinaryo nga kabahin lamang kang akun propesyon. Sa ka dyang obra, ginhanas ako nga mangin maisug kag maduraan kang baratyagun nga nagaangut sa akun orubrahan.
 
Wara ako ti kinalain sa mga tawo nga ginpili mabuhi sa tulad nga panahon kag lipatan ang baratyagun sa mga nawong kang kahagugma kang kahapon.

***
​

Ang istorya tuhoy sa Happy and Healthy School ukon HHS tama ka marahalun kag makahulugan para kanakun bilang anay prinsipal ka Malitbog National High School humalin Marso 2021 asta Enero 2023. Ang HHS isa ka programa nga nangin inobasyon namun sa pag-atubang ka mga pagpanghangkat dara ka pandemya. Ginahambal nga ang nagapanguna nga katungdanan ka eskuwelahan amo nga magtao ka espasyo para sa pagtuon ka kabataan diin sanda aktibo nga nagapasakup sa kultural, sosyal, politikal, kag ekonomikal nga buruhatun agud mataw-an ti sabat ang mga matag-adlaw nga pangkinahanglanun kag hilway sanda sa ano man nga katalagman. Ang prinsipyo sa likod ka learner-centered nga eskuwelahan amo ang pagtao ti importansya sa seguridad kag kalipay ka mga tawo sa eskuwelahan ilabi dugid ang mga tumuruon kag mga manunudlo.
 
Sa panahon ka pandemya, ang mayad nga lawas kag kahimtangan ka mga manunudlo, mga tumuruon, kag iban pa gid nga mga katapo ka akademiko nga katiringban ang nagapanguna nga prayoridad. Sa pagliton ka mga eskuwelahan halin sa modyular nga pamaagi paagto sa in-person classes sugod ika-29 ka Marso 2022, ginpatigayon ang istrikto nga pagpatuman ka mga pagsurundan para sa mayad nga lawas kag seguridad sa ano man nga katalagman dara ka pandemya. Nakita ang pagbinuligay ka tanan nga katapo ka eskuwelahan lakip man ang iba pa nga mga stakeholder kaangay ka lokal nga pangulohan sa barangay kag sa munisipalidad agod masiguro nga tayuyon ang pagbukas ka klase. Marahalun man nga aspeto ka programa ang pagpabilin ka mayad nga pagtamdanay para sa madinarag-un nga paglambot ka mga tinutuyo pang-edukasyon kag para sa pokus ka programa nga “supporting healthy lives.”
 
Kabahin ka programa nga HHS ang mga proyekto kag mga hirikutun nga nasentro sa integrasyon ka mga prinsipyo sa pagpabilin ka mayad nga lawas kag mayad nga pagtamdanay sa kurikulum. Kalakip ka dya ang paghuman ka mga turun-an kag worksheets diin may integrasyon ka mga leksyon tuhoy sa nutrisyon, pagginawi, kag mga prinsipyo, teorya, kag turun-an para sa pag-angkun ka mayad nga lawas, mayad nga paminsarun, kag mayad nga pagtamdanay. Nasandig ang pagpatuman ka programa nga HHS sa deklarasyon sa Ingles nga: We are a happy community. We value a healthy body, mind, and relationship.
 
Sa pagpatuman ka home-based learning, ginpatuman ang Culture-based and Inclusive Education (CbIE) sa balay, sangka inobasyon tuhoy sa makahulugan nga kontekstuwalisasyon kag lokalisasyon ka mga leksyon. Nagpadayon dya nga lihok bisan pa nagbalik run ang mga bata sa eskuwelahan bangud nagapabilin sa gihapon ang pagkamarahalun ka partisipasyon ka mga ginikanan sa pagtuon ka anda kabataan bilang learning facilitators paagi sa pag-integrar ka kultura sa ginatun-an ka mga bata.
 
Ginpatigayon man ang Search for Model Home Learning Spaces agod taw-an ka importansya ang pagtao ka nagakaigo nga espasyo para sa pagtuon ka mga bata sa anda tagsa ka balay.
 
Gintaw-an man ti importansya ang pagpananum sa ugsadan paagi sa Dagaya nga Pananum kag Kakahoyan nga proyekto nga nagahinyo sa tagsa ka katapo ka pamilya nga magtanum para sa pagkaun kag nutrisyon ka pamilya kag sa pagsuporta sa pungsodnon nga inisyatibo sa DepEd nga amo ang Gulayan sa Tahanan kag agod suportaran ang programa sa pagpananum kag pagpaduro ka kakahoyan. Sa pagdaha ka masustansya nga pagkaun kag sa pagbinuligay ka mga katapo ka katiringban para sa mayad nga nutrisyon ilabi dugid ka mga bata, ginhiwat ang Daha: Community Kitchen diin tingub nga nagpreparar ka pagkaun ang mga nanay ukon sin-o man nga katapo ka pamilya nga gusto magpasakup kag magpakita kon paano ihanda ang masustansya nga mga pagkaun nga may mga sangkap kag panakut halin sa palibot.
 
Agod magtao ka psychosocial support sa mga tumuruon kag anda pamilya, gintigayon ang programa para sa mental health paagi sa pag-imbitar ka isa ka mental health practitioner. Sa mga plataporma sa social media, gintao sa tagsa ka tumuruon kag anda mga ginikanan ang bukas nga pagpakig-angut sa commissioned mental health expert kag mga manunudlo agod mangin madasig ang komunikasyon sa pagsabat sa mga isyu tuhoy sa mental health kag mataw-an sanda ka madasig kag nakaigu nga mga panugyan. Ang Pabalhas para sa Mayad nga Lawas naman sangka wellness activity nga pwede himuon sa balay kag sa eskuwelahan diin nagasaot ang mga bata kaimaw ang anda pamilya ukon manunudlo paagi sa pagsunod sa Zumba video nga ginhuman ka pili nga mga bata kag mga manunudlo sa MAPEH Department.
 
Pira lamang dya sa mga programa, proyekto, kag mga hirikuton sa idalum ka programa nga HHS nga ginkilala ka T4 Education, pinakahanggud nga talapuanan akademiko sa bug-os nga kalibutan nga may talatapan sa London, Britanya.
 
Nangin durumdumun man ang pagpakigbahin ka mga program implementer ka HHS nga gin-imbitar bilang manughambal sa birtwal nga World Education Summit karang tinalikdan nga Oktubre 2022.
 
Hanggud gid ang amun kalipay nga balikan ang mga hitabo kag inagihan sa pagpatuman ka programa nga HHS ka Malitbog National High School nga nagtapos sa sangka pasidungug gikan sa T4 Education diin ginkilala ang eskuwelahan bilang isa sa World’s 10 Best Schools sa sa kategorya nga Supporting Healthy Lives.
 
Ginapabugal gid namun ang HHS kag tanan namun nga ginbuhat kag nalambot sa tion ka pandemya. Bilang isa ka akademiko nga katiringban, padayon kami nga nagahugpong para sa katumanan ka amun mga handum para sa edukasyon kag para sa pinalangga namun nga mga tumuruon.
 
Sa tulad, nagapangalagad run ako bilang Public Schools District Supervisor ka Bingawan, Iloilo kag ang HHS ang pinakamarahalun nga legasiya nga ginbilin ko sa Malitbog National High School. Nagapabilin nga inspirasyon ko ang pag-advocate ka masadya kag positibo nga pagpamuno nga nagabunga ka mayad nga paminsarun, mayad nga lawas, kag mapag-un nga pagtamdanay ka mga katapo ka isa ka akademiko nga katiringban. 

***

 
Manayanaya ang pungyahun. Maputi kag mapino ang supat. Manami ang lawas kag budolbudol turukun. Ilabi sa tanan, makawirili kon istoryahun. Amo dya ang masami nga mabatian kon pagahambalan si Indang.
 
Suno sa mga soltero, wara pa ti may nangisug nga magpamasyar sa daraga hay ginakuno ang anda pamilya nga may ginatago nga sikreto. Magluwas sa amo nga haum-haum, wara man tanda ti may iban pa nga mahambal parte kay Indang kag wara pa man mapamatud-an nga may lahi tanda nga aswang.
 
“Dang, diin ikaw maagto?” ang pamangkot ni Kokoy sa daraga kang nakita na dya nga naglabay sa tiyangge.
 
Ginturuk lang tana ni Indang, nagyuhum kag magdiretso sa ana nga pagpanaw.
 
“Abaw, wara na gid ako ginsabat. Gwapa man daad pero daw supplada ba,” nagakalot kang ulo nga daw nagasungon nga hambal kang soltero.
 
Si Kokoy kilala sa anda lugar nga ralagsun kang mga bayi, daraga man, balo, laon, ukon bisan may bana run. Indi man katingalahan hay sagad tana magsipal basketball, mataas, maskulado, kag tisuyon.
 
“Abaw, daw gin-isnab ikaw ni Indang, Koy? Indi bay makasaler ang lumay mo kana,” sunlog ni Manang Sabeth nga tag-iya kang tiyangge nga kilala man nga manogduhol ka istorya sa anda nga kalye.
 
Nagalungulungu lamang na nagbalik pungko si Kokoy kag gin-ubos ung-ung ang bilin na nga irimnum.
Manogsirum run kag kinahanglan na mag-uli antes magdulum agud mapugo na ang anda mga kasapatan.
 
Ang baryo kang Igwangtiwang medyo marayu sa banwa. Tag-dos syentos ang plete kon magsakay sa habalhabal halin sa banwa. Gamay lang ang mga panimalay kag daw haros pira ka metro ang distansya kang mga poste kang kuryente sa karsada nga nagatugro kasanag sa mga taga-baryo nga magab-ihan kang uli.
 
Medyo nawili si Kokoy kag nakaubos run kang tatlo ka botelya kang Redhorse sa tiyangge nanday Manang Sabeth antes magdesisyon nga mauli.
 
Nadumduman na nga may mga nagalagaw nga istorya nga kada mag-abot ang gabii, pira ka mga kasimaryo nanda ang makabati kang tiktik ukon kulaskulas sa anda mga atup, ugsadan, ukon rapit sa anda mga bintana. Sa paminsar ni Kokoy, basi tuod gid man ang anda suspetsa parte sa pamilya nanday Indang.
 
Pagkatapos kang kinse minutos, nakaabot ang soltero sa andang balay. Nagpahuwayhuway lang tana gamay kag nadumduman nga wara pa gali mapugo ang mga manok kag wara pa mabuul ang tatlo nanda ka kanding sa durog rapit sa suba.
 
Ginbitbit ni Kokoy ang hasag kag mag-agto sa durog. Samtang nagapanaw, may nabatian tana nga mga huni kang nanarisari nga mga pispis. Wara lang sa bungug na hay naanad run man tana sa kahagnup kang kagab-ihun. Kang hinali lang, daw may gulpi naglagpok rapit sa mga tinanum nanda nga Madre de Cacao.
 
Nakita na nga nag-uyug ang mga kahoy. Pagkatapos may nagbutokbutok nga huni kang manok. Sa ana pagkamaan, antes tana naghalin, napugo run tana ni Nanay na tanan nga mga manok nanda kag imposible nga may nabilin pa sa guwa.
 
Amat-amat nga ginparapitan ni Kokoy ang Madre de Cacao samtang ginahunos ang bingangon sa ana nga tagub. Gulpi lang nagbutwa si Indang nga nagagurumon ang buhok kag may mga bakiras nga daw bag-o lang halin sa pagpangdumog nga may ginakaptan nga manok. Sa kakulba, gulpi nga nag-isol si Kokoy samtang nagahugut ang ana nga pagpangyabut sa bag-ong baid na nga binangon.
 
“Dang, indi man takun pagpahuga. Sangka baryo lang man ta bay? Ngita lang to kang iban nga aswangun,” ang nagapakitluoy kag ginakulbaan nga hambal ni Kokoy sa daraga. Tapos, madasig nga ginkuot ni Kokoy ang dara na nga luy-a kag ginpakita kay Indang. “Purya aswang, purya usog, purya tuyaw, purya ulin,” sunodsunod nga mitlang ni Kokoy.
 
Gulpi lang nga naglain ang itsura ni Indang kag hinali nga ginsurong si Kokoy kag gindumog.
 
“Buhay ko run ikaw gusto, Koy. Gani kadya nga gabii indi pwede nga makapalagyo pa ikaw kanakun. Kada sirum, dya ako nagapalipud sa Madre de Cacao agud panilagan ko ikaw. Swerte ko gid nga naabutan ko ikaw kadya.”
 
Pagkaaga, nabalitaan run lamang sa baryo nga wara run kauli si Kokoy sa anda balay. Kag pagkahapon, naman-an man man nga gulpi lang nadura si Indang kag ana bilog nga pamilya.
 
Pagkatapos kang sangka tuig, nahangyus ang mga sunoy sa tiyangge kang hinali lang nga may nagpundo nga habalhabal. Bahul pa gid ang anda nga pagkatingala hay ang sakay nga pasahero amo si Kokoy kag may bitbit nga bata nga sa anda pagbarabanta mga darwa ukon tatlo pa lang ka bulan.
 
“Hala, buhi kaw pa gali, Koy? Kag sin-o tana ria bata ginabitbit mo?” sunod-sunod nga pamangkot ni Nang Sabeth nga indi makapati sa ana nga nakita.
 
“Huud, Nang Sabeth! Ako dya, wara run ti iban. Dya gani may bata run kag laki gid. May masunod run sa akun apelyido,” nagayuhumyuhum kag pabugal nga sabat ni Kokoy.
 
“Ay, maan, abi tana namun ginlasa kag ginhimo run ikaw nga dinuguan nanday Indang hay nadura man tanda sa baryo kang adlaw nga nabalitaan nga nadura ikaw. Abi tana namun nga inaswang run timo.”
 
Ginpatpat ni Kokoy ang matuod nga natabo kana.
 
“Ay, abaw, indi matuod nga aswang kanday Indang Nang Sabeth. Sa pagpamatuod, kang gabii nga nasug-alaw ko tana didto nga nagapalipud sa Madre de Cacao sa suok antes magdulhog sa durog, ginpakitaan ko tana kang luy-a. Abi ko nga mahadlukan hay amo ria ang istorya nga ginakuno tanda nga aswang. Lantu mo kon ano ang sabat na?
 
‘Koy, insakto gid ria imo nga luy-a. Tutal may dara man ako nga manok, may tanglad man kag kapayas to sa balay. Didto lamang run yapon hay maraha kita kang tinola.’
Naluyag man gali kanakun si Indang. Insakto man nga pagkagaa, mapanaw tanda nga magpamilya sa Manila hay may obra nga nagahulat kay tatay kag nanay na. Nagtawas lamang ako agud makapangita man ka obra. Kag didto nag-umpisa ang amun nga pagpalanggaanay ni Indang.”
 
Nakatapos lang hambal si Kokoy kag amo man pag-abot kang darwa pa gid ka habalhabal angkas si Indang kag ana nga mga ginikanan.
 
“Nang Sabeth, dya run gali ang nagyanggaw kang akun baratyagun. Mauli kami danay hay sigurado nagahulat run to kanday Nanay kag Tatay sa anda nga apo. Mauna tamun!”
 
Pagkalampuwas panaw ni Kokoy kag kang ana mga ugangan, hinayhinay nga nagsunod nga magpanaw man si Indang. Pero antes magdiretso, nagbalikid tana sa tiyangge, nagyuhum kag maghambal “Mabalik lang ako kar-on sa gabii!”