Tyanak
ni Bagani G. Aranieva
Mabaskug nga paglagtik ka makinilya ang mabatian halin sa kwarto ni Minardo. Sa pagkadasig nga daw indi mabuy-an kag daw ginalagas ang mga idiya nga surulatun sa papil. Manunulat tana kag amo dya ang nagtulod kana nga mag-agto rugya sa probinsya agud mangita ka inspirasyon kag mag-umpisa liwat ka sulat ka bag-o na nga nobila.
Kahapon pa tana nag-abot halin sa Manila. Bisan bag-o pa lang tana sa lugar nga dya, mamag-an ang pamatyag na sa magamay kag malinung nga minoro. Dumaan ang disinyo ka darwa ka panalgan nga balay. Himo sa tisa ang dingding ka idalum kag kahoy ang ibabaw ka balay. Ginpanami dya ka mga maid-id nga korta nga kahoy nga nagaadorno sa kisami kag malagpad nga mga kapis nga bintana. Daw ginbalik tana sa kinaragto nga tyimpo. Limpyo ang bilog nga balay nga husto lang ang kabahulun kag natim-us ang mga antigo nga kagamitan. Ginapalibutan ang balay ka matahum nga hardin kag matawhay nga kasiringan. Rayuaanay ang kabalayan rugya, gani malinung kag angay gid sa pagsulat. Sa pinsar na, nami dya nga kahigayunan, gani bahul ang pasalamat na sa amigo nga nagpamaan kana parti sa balay nga barakasyunan nga dya.
Si Manding Guring ang tagdumara ka balay. Bahul ang pag-ulikid na kag ginatugro na ang nagakaigo nga pagtalupangud sa anang urobrahun nga tatapun ang balay kag ang mga propridad nga sakup ka dya. Kasra kada simana ang agto na, piro umpisa kadya, adlaw-adlaw ang pagduaw na hay amo dya ang ginkasugtan nanda ni Minardo. Kon wara ti mga bisita kag kon timprano na matapos ang nga hirimsun sa balay, gadali dya nga sirhan agud makauli dayon sa anang pamilya sa pihak nga minoro.
“Minardo … Minardo, yapon run! Bilog kaw run dyan nga adlaw, wara kaw pa ka igma ukon pamahaw man lang. Wara timo ginagutum, Toto?” ang gaarak nga pamangkot ni Manding Guring sa anang bisita, samtang mahinay nga ginatuktok ang gawang ka kwarto. Indi na raad gusto tublagun si Minardo sa ginahimo na garing hay mauli run tana.
“Sigi, Manding Guring, ako run lang bahala. Manaog lang ako kar-on para magyapon. Tapuson ko lang dya,” matinahudon nga sabat ni Minardo nga nagapadayon patik ka makinilya.
“Sigi, Toto, mapanaw run ako. Ginahulat run ako sa balay, basi pangitaun nanda ako. Isara pa, indi ko man gusto maabtan ka dulum sa dalan. May kinanlan kaw pa antis ako magpanaw?” nagadali ang limug ni Manding Guring.
“Ah, wara run. Salamat liwat sa bulig mo. Kitaay lang kita sa rum-an sa aga,” sabat ni Minardo. Wara na run mabuksi ang gawang kang maglisinsya ang mal-am. Halin sa bintana, makita na sa idalum si Manding Guring nga nagaparayu, pag-un kag pat-ud bisan pa nagahabyog-habyog ang pamanaw na. Midyo nagaduko run dya dara ka anang kamal-amun. Antis makalab-ot sa gawang pagwa sa hardin, nagbalikid pa dya kag magtangra kay Minardo, dayon kumpas ka alima na bilang pamaalam.
Dulum ang sala kang manaog si Minardo sa anang kwarto. Ginbuksan na ang sulo dayon untay ka butkun kag lungi ka liug sa sobra ka kapoy. Ginturuk na ang rilo nga nasab-it sa dingding, kag rugto na natalupangdan nga dalum run gali ang gabii, nabanga tana sa pagsulat kag wara kamarasmas nga madasig nga nagdalagan ang mga inoras. Nag-agto tana sa lamisa kag nagpungko. Ramig run ang dapli nga pinirito nga isda, sinabawan nga laswa kag sangka yahong nga kan-un. May sari-sari nga mga prutas nga nakuyang sa lamisa.
Samtang nagakaun, padayon tana sa paghimo ka mga istorya sa anang paminsarun. Wara na ginsapak ang bombilya sa kusina nga nagpatay-patay tungud sa kadaanun. Daw kanta ang huni ka mga sirum-sirum sa anang pamatian-an kag ang huyup ka hangin nga nagalapos halin sa banggirahan, nagapanarutsot sa anang kalawasan. Ginhatud ka dupuy ka hangin ang hamot ka mga bag-ong utod nga hilamon sa kawayangan sa likod ka balay. Amat-amat mabatian na ang hibi ka lapsag sa marapit, nga nagatunog samtang nagabuhay.
“Ay, sus, paano dya bay? Raad mauntat run ang paghibi ka bata agud indi ako maistorbo sa pagsulat kar-on,” kumod na sa kaugalingun. Daw nabatian ka bata ang ginhambal na, naglinung ang palibot. Nagtindug tana kag nagbalik sa kwarto pagkatapos mahimus ang kinan-an.
Tak … tak … tak … ang sabtanay ka makinilya sa padayon nga paghuman ni Minardo ka anang nobila. Mas ganado kag gusto na gamitun ang makinilya hay mas nagailig lang ang pagsulat na ka istorya. Patik-patik lang ka makinilya ang mabatian sa kagab-ihun.
Hinali may nagbulus nga hibi ka bata, nga daw nakabugtaw sa gahud ka makinilya. Mga hibi nga nagapakitluoy kag nagapanangis nga kungkungun tana, kupkupan kag paturugon. Mga hibi nga nahidlaw sa pagpalangga kag pag-atipan ka sangka nanay.
“Abaw, gutum run ang bata. Andut nga wara ginpatiti? Ukon basi irislan ang lampin, amo guro ra nga ginaramig. Ano ka klasi nga mga ginikanan ra? Karuluoy man ang bata, basi suhuton ka hangin ang busong na sa sobra ka hibi. Abaw, kaina pa ang hibianay na kadya,” kurumudon na sa kaugalingun nga naistorbo sa pagsulat. Piro padayon na man nga ginapaminsar ang paghibi ka bata. Indi na mapadayon ang pagsulat hay puros hibi ka bata ang mabatian na. Wara na mapunggan ang kaugalingun nga magtindug kag maglaaw sa bintana ka anang kwarto para turukun ang mga iningud, piro puro igpat-igpat ka mga sulo sa marayu nga balay lang ang makita na. Daw muuk man ang katurugon ka mga kaingud. Halin sa likod ka balay ang mahinay nga hibi ka bata, gani nagdali-dali tana panaog agud mangusisa.
Madulum ang palibot, magluwas sa maniki nga iwag halin sa bilog nga bulan, gani ginpirit na laawun ang giha ka bintana sa kusina. Marabong ang mga puno nga nagatindug sa kilid ka balay nga nagdugang sa kadulum. Ginaturuk na ang kakahuyan sa gwa sa likod ka balay. Rugto nagahalin ang hibi ka bata, nga pirit na ginahimutadan kon basi may rapit nga balay, piro ligum sa dulum ang palibot. Mahinay nga mga hibi ang nagabutung kana para agtunan dya sa gwa. Ginkuot na ang laytir sa bulsa ka anang pantalon nga maong kag nagdisisyon nga maggwa sa balay para rugto mangusisa.
Hinay-hinay na nga gin-agtunan ang likod ka balay. Kitaun ang tim-us nga paghapnig ka mga binis-ak nga kahoy sa kilid kag mga abo sa lupa halin sa ginsunog nga hilamon kag basura sa likod ayon. Nadumduman na nga halin dya sa pagpanghawan kahapon ni Manding Guring. Gin-amligan na ang pagtikang paagto sa mga kakahuyan. Pira ka bis run nga nagpatay-siga ang laytir nga ginhimo na nga sulo. Sa hunahuna na, wara na gid madumdumi magdara ka flashlight ukon mangayo man lang kaina ka kandila kay Manding Guring.
Nagatindug run tana kadya sa idalum ka mal-m nga puno ka tsiko nga rapit lang sa balay nga ginatiniran na. Ginhimutadan na ang palibot nga daw ginakulbaan. Kaburungul ang kalinung. Wara run man tana ti mabatian nga hibi ka bata. Basi napaturog run ka nanay na, nagsulud sa pinsar na. Hinali nakabati tana kang mabaskug nga tiringkadol kag madasig nga mga karuskos halin sa kusina. Sa pagkahangyus, nabutanwan na ang laytir, kag gamayan lang mapaso ka kalayo ang mga tudlo na. Wara na run mapurot dya sa pagdali-dali dalagan sa kadudulman agud makabalik sa balay.
Ginbasol na ang kaugalingun kon wanhaw kinanlan na pa maggwa sa balay nga gabii run. Sa haumhaum na, daw ginbutung tana ka hibi ka bata nga magwa sa balay. Dalidali na nga ginsirado ang gawang sa kusina kag ginpirit buksan ang sulo. Nadayunan run nga napundir ang bombilya nga kaina nagahimugto pa lang. Madulum ang kabilugan ka kusina hasta sa balkonahi. Nagginhawa ka madalum si Minardo para madura ang kubakuba sa dughan na. Saku ang tulon na hay nagmara ang tilaok sa sobra ka dasig nga pagginhawa. Ang kasanag halin sa bulan nagalapos run kadya sa surudlan rapit sa karan-an. Ginkapkap na ang palibot paagto sa sulud hasta nga naanad ang anang panuruk sa dulum. Nagsandok tana ka tubig sa banga kag sagunson nga naglab-ok agud madura ang uhaw nga dara kang kakapoy kag kahadluk. Nasanaaw na ang gamay nga kasanag halin sa bukas nga gawang ka kwarto na sa ibabaw nga nagkamang paagto sa hagdanan. Malinung. Namati tana.
Tak … puung ang huni halin sa ibabaw. Tak … tak … puung ang huni ka mital nga mga litra ka makinilya.
May kalangkag nga gintangra na ang babaw ka balay. Naglibug ang ulo na sa nabatian. Nagginhawa tana ka madalum kag nangisug nga magsaka. Hugut ang pagkaput na sa balustri ka hagdanan agud tuytuyan ang kaugalingun sa kadulum. Sa pagkahugut ka anang pagkapyut, indi tungud nga nahadluk tana nga mahulog, kondi nagaparangluya ang tuhod na sa kada tikang pasaka sa halintang ka hagdanan. Sangka manunulat tana kag pagsik ang imahinasyon. Basi ginasipalan lang tana ka anang paminsarun ukon pamatin-an na lang ang nabatian. Naglinung liwat.
Tak … tak … tak … mahinay piro bilog run ang huni ka makinilya halin sa anang kwarto. Nagpamukad ang mga balhas na sa dahi kag gising-gisingan. Hinay-hinay na nga nalab-ot ang atubang ka kwarto, kon diin nagahalin ang kasanag ka sulo. Ginbuksan na ang gawang nga buta ka pagkatingala kag pagkadirham.
Sa una na nga pagturuk, daw may buhi nga butang nga nagahulag sa likod ka purungkuan. Mapanimahuan na ang kalangsa nga nagatugub sa bilog nga kwarto, daw baho ka dunot nga hasang ka isda, malang-ig, kasuruka. Maragkut ang balhas sa bilog nga lawas ni Minardo. Daw malupok ang dughan na sa kakulba. Padayon ang paghulag ka tinuga sa purungkuan.
Wara magbuhay, nakita na ang magagmay nga mga butkun kag magagmay nga mga alima nga may tarawis nga mga kuko halin sa likod ka purungkuan nga pirit nagalab-ot sa mga litra ka makinilya. Puros hirikhik, hangus kag ugayung ang mabatian halin rugya.
Hinali nga naglumpat sa lamisa ang gamay nga tinuga, sangka makaharadluk nga bata. Naglumpat-lumpat ang bata ka panulay sa babaw ka makinilya nga nagpapatik-patik ka dya, kag daw nasadyahan dya sa huni ka bag-o na nga siripalun. Naputos kang maragkut nga likido nga daw sip-on ang lapsi na nga lawas. Halin sa anang buntod nga busong kag nagaulbo nga pusod, nagsiwil ang ginabitbit na nga inunlan nga buta ka dugo. Kitaun ang mapula na nga mga mata kag matarum nga mga unto. Nagaturo ang laway kag daw ayam-umang nga nagasipal kag nagasaot-saot sa babaw ka makinilya. Naglumpat-lumpat dya, dayon nagbalikid kay Minardo.
Kinulbaan si Minardo sa nasaksihan. Daw mabulwat ang mga mata na kag natiringkarag ang mga buhok sa anang kalawasan sa tuman nga kahadluk. Wara ti limug nga nagagwa sa kada singgit na. Daw ginlansang tana sa ginatindugan kag urihin run para magdalagan. Tarum ang panuruk ka tyanak kay Minardo kag nagahana dya nga maglumpat sa atubang na. Baskug nga lagpok. Dayon nagdulum ang tanan para kay Minardo.
Taas run ang adlaw. Mabatian ang huni ka mga pispis sa sanga ka mga kahoy. Makita sa dalan ang mga mangunguma nga nagapauli, nga ginabutung ang mga karbaw nanda halin sa taramnan. Ang mga maduagaun nga alibangbang nagaharapon kag nagasaylo-saylo sa mga mahamot nga kabulakan sa hardin ka balay nga bakasyunan. Kaina pa ka aga natapos ang pagpanilhig ni Manding Guring. Padayon man gihapon ang pagpanghimus na sa mga urobrahun sa sulud kag gwa ka balay. Nalimpyo na run ang dalum nga panalgan kag ang kusina. Malinung gihapon sa babaw kag bukas pa ang sulo sa kwarto ni Minardo. Wara ti mabatian nga patik halin sa makinilya, kag daw nagapahuway dya sa kakapoy halin sa pagpamulaw.
Nagsaka si Manding Guring sa babaw ka balay. Wara nagduha-duha ang mal-am nga maabtan nga bukas ang gawang ka kwarto. Diritso tana sa sulud nga daw wara gapaminsar kon rugyan pa ang anang bisita. Wara nanuktok ukon nanawag. Dayon lang nag-umpisa pilo kang kapay kag hipid kang katri kag mga ulunan. Ginlimpyuhan na ang mga bintana kag lamisita. Gintadlung ang siya at ginkuskos kag ginlampaso ang salug. Gintrapuhan na man ang makinilya. Ginbuksan ang tukador nga buta ka lainlain nga pagkabutang parihas ka gitara, radyo kag mga daan nga siripalun. Ginhakwat na ang makinilya kag ginsulud dya sa tukador.
Ginbuul na sa sulud ka tukador ang gamay nga baol. Ginbuksan na dya kag ginmulalngan ang dumaan nga mga butang nga nagpadumdum kana ka anang inagyan. Ginpagwa na ang sangka litrato. Nag-us-os tana sa kilid ka katri samtang ginahimutadan ang laragway ka sangka laki, si Senyor Ronaldo, kag ang anang sawa nga mga amo na kauna. Disiotso anyos tana kang mag-umpisa pangamo sa balay nga dya. May natabo kananda ni Senyor Ronaldo, ang una na nga ginhigugma. Tungud sa ginsaad nga pagpalangga, nahulog ang anang buut kag nagsarig ka hugut sa Senyor hasta nga nagbusong tana. Palangga na si Senyor Ronaldo, ang anang kabuhi kag kalipay. Namunga ang pagpalanggaanay nanda, piro kang ginsugid na dya, nasal-ihan ang mga paangga ka dumut kag kaugut. Wara kamaan ang Senyora nga ginpahalin tana ni Senyor Ronaldo sa andang balay para itago ang sala nga nahimo nanda. Ginbayaan tana sa kasabu kag pag-isarahanun, kabangdanan nga nahar-asan tana.
Wara ti katupung ang anang panangis tungud ang bata nga to ang nabilin nga handumanan na kay Senyor Ronaldo. Likum na nga ginsulud sa garapon ang tatlo ka bulan nga bunga ka andang pagpalanggaanay kag ginlubung dya sa dalum ka puno ka tsiko sa likod ka balay nga dya. Wara mabunyagan ukon mabindisyunan ang bata antis ginlubung. Kang mapatay ang mag-asawa, kana ginpasubli ang balay nga dya bilang bayad kag hugas ka sala nga nahimo ni Senyor Ronaldo kana.
Duro nga mga luha ang gin-ula ni Manding Guring sa anang nadumduman. Ginpahidan na ka anang kurinot nga alima ang anang mga mata kag maamligun nga ginbalik ang laragway sa baol. Ginkandado na ang tukador. Ginpamunpon na ang nagahapnig nga papil sa babaw ka lamisa, ginpatay ang sulo kag ginsarado ang gawang ka kwarto.
Masulhay ang uyahun ni Manding Guring samtang nagaturuk sa tunga ka hardin sa likod ka balay. Ginkaun ka kalayo ang mga pagkabutang nga tinutdan na. Nag-untat run man ang mga baga sa pagsunog ka pantalon nga maong, kag abo run lang ang nabilin nga daw mga apa nga saksi. Nahimo na run ang anang katungdanan. Antis tana magpanaw, nagpuksi tana ka bulak sa hardin kag nag-agto sa likod ka balay. Ginbutang na ang bag-ong puksi nga bulak sa dalum ka puno ka tsiko samtang nagaili-ili nga daw nagapaturog ka bata.
Timprano mauli kadya nga hapon si Manding Guring. Mahinay ang anang mga tikang samtang nagahabyog-habyog ang anang pamanaw paagto sa atubang ka balay nga bakasyunan. Malinung ang bilog nga palibot. Nagayuhum na nga gintrangkahan ang gawang. Handa run tana liwat sa pag-abot ka masunod nga bisita.
- Katapusan -