Kang bata pa kita, ang atun panghuna-huna angay ka sangka malapad nga wayang nga nagahulat panggasan ukon bugsokan ka mga idiya. Kon ano man ang ipanggas ukon ibugsok kang atun mga ginikanan, ria suno man sa naman-an nanda halin sa andang mga mal-am. Ang atun mga mal-am kauna wara ti mga libro ukon mga gadyit nga sarang madarawatan ukon mabul-an kang mga inogtudlo nga kinaaram, magluwas gid lang sa andang pinanilagan kag nabatian man halin sa andang mga mal-am. Gani, agud mapanggasan ang batan-un nga panghuna-huna ka nagasunod nga hinirasyon, ang labing barato nga gadyit nga ginakapitalan gid lang ka laway amo ang baba. Sugid, istorya, wakal, huring-huring, pabati-bati, buyayaw, kutso-kutso, hani-hani kag iban pa nga sarang mahimo ka baba agud ipabati kag isaylo ang mga hitabo, idiya, kinaaram ukon linabutaw..

Ano ang mitolohiya? Andut ginsaulog ka DK ang pista kang mitolohiya?

Ang mitolihya, sa bugu nga sabat, mga “kuno” nga mga istorya. Wara mapiho ka mga nagapamati nga ang ginasugid matuod-tuod gid nga natabo piro ang nagaistorya nagasandig sa “kuno,” “kuon nanda” ukon “suno kay Apoy Angkwan.”

Kon bukut ti tuod ukon "kuno" man lang, andut masahot kita kag andut pistahan pa? Tungud ang amo dya nga mga sugid tingub nga nagapabutyag ka mga tradisyon, mga pagsinarayo kag mga pagpati nga ginasandigan ka atun pinasahi nga kultura ukon pagkataga-isla ka Panay. Matuod man ukon sugid-sugid lang, atun gid dya kag kabahin kang atun pagpangabuhi. Ang mga sugid ka baba ginapamatian kag siguro sarang matandaan kag madumduman ugaring malipatan sa kabuhayun. Ang kalabanan siguro ka mga istorya nga ginpaambit rugya bag-o pa lang masulat ukon mataw-an ka "lawas.” Tungud may "lawas,” sarang matago kag matipigan ang dyang mga istorya para sa atun mga kabataan kag andang mga kaapohan. Gani bahul ang katungdanan ka mga manunulat agud mataw-an ka "lawas" ukon konkrita nga ibidinsya sa papil ukon iliktronik kag iban pa nga pormat ukon pamaagi ang mga kinaaram nga ginwani sa baba lang.

Kaharadluk, kakurunyag kag labi nga makarilingaw ang mga istorya kang mitolohiya nga daw sa naudum gid takun ka basa. Indi takun makapatapos-tapos sulat ka akun analisis ukon pagsuma nga ginpangabay ka Presidente ka DK. Ginakakunyagan natun ang dya nga mga istorya tungud gintanum dya sa wayang kang atun batan-un nga panghunahuna kag nagbulig patubo kang atun imahinasyon. Ang pagsaulog ka DK ka mitolohiya isara ka pagbalikid sa atun pagkabata kag pagkilala ka ginhalinan ka atun paghangup sa malapad, makataranhaga nga kalibutan.

Ginapanginbulahan gid ang tanan nga nagpasakup nga mga manunulat, ilabi run gid ang mga bag-o nga nagpaambit nga sanday Bagani G. Aranieva (Tyanak, Panuktok), Desa Rizardo Andres (Ingkanto), Elainne Kaye Echivare (Hupa, Bubon), kag Leonaris Dionela (Mangingilaw). Salamat gid sa inyo ginhanda nga mga istorya. Kabay pa magpadayon kamo ka sulat, may pista man ukon wara ang DK.

Duro ang sahi kang mitolohiya, piro ang kalabanan ka ginpaambit sa pista mga istorya kang kadulum ukon duag itum. Sa traynta ka mga sugidanun, lima gid lang ang mahambal ko nga duag puti tungud mag-an gawa dya sa dughan. Puti ang mga istorya ka pantasya, mga tamawo kag andang kaharian kag ang daw imposibli piro pirmi ginasugid nga pagluyagay ka tamawo kag tawo (Hardin kang Gugma, Mistiryo ni Olayra, Tigadlum ni Emmy L. Masola; Kabugaw ni Linda C. Arnaez-Lee; kag Rosal ni Ritchie D. Pagunsan). Masubu nga mahamot ang Rosal ni Pagunsan nga nagpakita ka pagpalanggaanay nga nagahigot sa nanay kag bata, bisan pa nga ang bata nabihag run ka mga tamawo. May pagkaaplud ang Kabugaw ni Arnaez-Lee sa ginapahayag nga kamatuoran nga kita nga mga tawo masami nagaturuk sa gwa ukon pisikal nga pagkatahum lamang. Mayad pa ang tamawo nga nakakita kang sulud nga kaanyag ni Basilia.

Ang Hardin kang Gugma ni Masola sangka matam-is nga istorya nga sa pantasya mo gid lang siguro masapwan. Nagaumpisa sa pagkitaay kang bayi kag laki nga nagsantuanay ang pitik ka andang mga dughan ugaring magkatuhay ang andang kalibutan. Hamakun mo nga bayaan ka sangka prinsisa nga tamawo ang anang kaharian kabaylo sa pagsunod ka pitik ka anang dughan para sa sangka ordinaryo nga tawo. Sa Tigadlum, magluwas nga istorya ka paghigugma, may mabaskug nga minsahi si Masola nga nagakabalaka sa paayaw nga pagpanapas ka mga tawo ka ragkul nga mga kahoy. May tamawo man kag wara, ginapadumdum kita ni Masola ka atun katungdanan sa pag-amlig ka atun mga kakahuyan kag mga dunang-manggad.

Sa kampo kang itum nga mga istorya, kaduro ka mga dalum nga Kinaray-a sa Mangingilaw ni Leonaris Dionela kag Pabulag ni Fr. Danny S. Tabuyan nga nagapabatyag ka pagkabukun ti ordinaryo ka dyang mga istorya. Sa Mangingilaw, ginpakita ni Dionela ang suud nga pag-imaway ukon pagbarkadahay ka sangka grupo ka mga laki. Ginsulat na ang istorya nga daw tana mismo ang nagahambal kag nangin madinarag-un dya sa pagpabatyag sa manogbasa nga ang natabo ginasugid ka sangka laki kag sa pirspiktibo ka laki. 

Sa Pabulag, pinasahi ang mayor nga ugat ka istorya. Nabantog nga aswang ang pamilya piro nangita sanda ka paagi nga madura dyang “masakit” sa andang pamilya gani “nagpabulong” sanda. Nahambal ko nga pinasahi tungud sa tanan nga mga istorya ka inaswang, amo lang dya ang nagapatpat kon paano huksun, duraun, bulngon ang dyang kondisyon nga ginakahadlukan kag ginalikawan kang tanan. Sa istorya, gin-usar ka manunulat ang listahan sa pagpakita ka mga garamitun ka manogbulong. Manami dya nga paagi tungud nataw-an ka importansya ang mga garamitun ka manogbulong. Sa paglista ka mga garamitun, ang manogbasa daw angay man nga nagatamud sa listahan kag dugang nga napabutyag kon daw ano ka siryoso ang ritwal nga pagahimuon ni Uyong Apyong.

Makaparanindug-bulbol ang iban nga mga istorya pariho kang Yanggaw ni Pagunsan, kag Tyanak kag Panuktok ni Aranieva. Makaharawat-hawat ang pagpatpat ni Pagunsan kang mga hitabo sa Yanggaw. Ang manogbasa hinay-hinay na nga gindara sa kakunyag paagto sa iksina ka pagbutung kang itum nga buhok halin sa busong ni Tiryong. Ang Tyanak ni Aranieva isara man sa mga istorya nga indi dapat pagbasahun nga nagaisaranhun, kapin pa sa gabii. Ipiktibo sa pagpatindug kang bulbol ang mga iksina kang nanaog si Minardo sa pagpangita ka bata nga nagahibi kag may nabatian tana nga huni ka makinilya rugto sa anang kwarto sa ibabaw. Mauti nga gin-amat-amat man ni Aranieva ka laragway ang kwarto nga baho-isda kag ang itsura ka panulay nga tyanak. Sa Panuktok, ang kalabanan siguro ka manogbasa daw hadluk magbukas ka gawang kon hinali may manuktok, kapin pa kon bag-o lang kabasa ka istorya. Amo ra ka mayad kang pagsulat ni Aranieva.

Ang pinakasiri nga itum sa tanan nga mga istorya amo siguro ang Pinalakad ni Pagunsan. Magluwas sa pagkaaswang ni Asyat, ang pagkaitum ka dyang istorya nagsiri pa gid tungud may dugo nga nag-agay, may mga parti ka kalawasan nga nagtuhaw sa pagpuga ka suha sa pinarumbu kag may liug nga gingurut. Para kanakun, bahul nga trahidya ang natabo para sa tanan nga mga tinawo, halin sa bata nga si Kaloy, kay Barsing nga nangin kriminal kag bisan sa ginakuno nga aswang nga si Asyat nga napatay.

Piro may mga kaharadlukan nga nakapayuhum ukon nakapatalangkaw kanatun. Masadya ang mga dayalogo ukon paghambalanay ka mga tinawo nga ginpakita sa Tayhu ni Arnaez-Lee, Ang Ayam ni Stephen Louie R. Checa, Sinda ni Jonas Chavez Hiponia kag Maranhig ni Tabuyan. Kakurunyag ang mga iksina kang pagsampukanay ka tawo kag tinuga kang kadulum piro makapatalangkaw sa manogbasa tungud sa mga tinaga nga gingamit ka mga manunulat. Sa mga paralantaw ka mga karadlukan nga sini kag mga science fiction, ang katapusan ka Maranhig ni Tabuyan isara ka “formula ending.” Dumdum mo napatay run gid man ang panulay, gali pagpitik ka sintas may alima pa nga nagtuhaw halin sa rulubngan, may nabilin pa nga itlog ang higanti nga halo ukon, angay sa Maranhig, nag-amat-amat gwa ang mga ulod halin sa abo, ayhan agud liwan mahuman ang lawas ka maranhig.

Sa kabilugan, buhi kag klaro sa imahinasyon ka mga manogbasa ang mga istorya nga ginpaambit sa pista kang mitolohiya. Mayad lang puro “kuno” ang mga istorya. Kon natabuan nga saksi abi takun sa bisan isara lang sa mga kangiridlis, kaparanindug-bulbol nga mga hitabo pariho ka mga pagtigbaylo ka mga baboy sa tawo ukon pagbutung ka malabug nga buhok halin sa busong ka ginaluy-ahan, bukun lang ti udum ang akun mabatyagan. Mamuslu, manglapsi kag basi marumatay run lang siguro takun sa akun ginahamtangan. Kon sa gyira, daw angay lang siguro nga magabatyag takun ka PTSD (post traumatic stress disorder) ukon pagkapilas ka panghunahuna sa tuman nga kahadluk ukon kakugmat. Mapali man piro ang marka magapabilin.

Sa katapusan, mahambal ko nga madinarag-un gid ang pista kang mitolohiya. Ginapasalamatan natun ang tanan nga naghapit sa pagbasa kag pagpamista. Duro gid mga salamat sa atun mga manunulat nga naghuray ka andang tyimpo agud mataw-an ka padayon nga kabuhi ang dyang mga sugidanun nga ayhan amo pa lang kag nasulat. Sa pagbasa ka mga sinulatan kadyang pista, makahambal kita nga ang malapad nga wayang napanggasan gid man kag nabugsokan kang mga kaaram halin sa atun mga mal-am.

- Katapusan -

Ugsad ya bulan. Daw kalimutaw ka kuti nga nagainggat sa dulum. Bilog, daw margal nga pilak nga ginsab-it sa kahawaan, pay nagapaipli ya anang sampihak nga gawi sa madamul nga panganod nga daw kulapan na du ya langit. Masanaaw ma gawa ya sanag pay madulum angud ya banas hay makarum-karum ya kalibutan. Amo gid dya saho ka mga ayam iuwang nga daw nagatutoy ka mga tigadluman nga magguruwa.

Sara lang ako nagapanagadsad sa talaytay patakas sa kilid ka pil-as. Suba ka Jalaur sa idalum. Sirum-sirum lang kag daganas ka tubig ya mabatian ko halin sa sulugan. Malinung ya ilig ka linaw luwas lang sa puka ka mga butobutoy kag gurami, ano pa daw mahawa kaw kon magtam-an kaw gid kapakilid. Basi mahulog kaw. Piraw pa abi dayang plaslayt ko hay baratuhon anang batiri.

Maramig-ramig may hangin hay bag-o lang maghuraw ya tarithi. Marimamasa ya mga bika-bika sa balud nga nagakuhit ka siki ko. May galambay pa gid nga mga gamot ka kasya, daw makasandad kaw. Duro may kagingking kag mga laya nga dahon. Amo man ya ignut mo kon matapakan mo hay garagamak kag nagakalas. Nagakubay sa banas ya mga tigbaw nga nagasag-idanay kon huypun ka dupuy-dupuy. Kon magkulas-kulas gani, daw gapaabot-abot kaw nga may mag-ulhot kag magkula kanimo. Aaay, ilam du lang!

Nan, daa duma ya urangul ka ayam, daw may ginapukaw kag may ginapabangon sa rulubngan. Nagauman ma tana ya plasylayt nga gapatay-patay. Uyon na puropalpagun mo man. Nainanay ko lang hay basi madarayunan nga indi du gid magsiga tapat kag magdaridi takun paadto sa katigbawan, ukon makatipaslung kag magbayungkut pa suba. Wara tana ti gapanikup amo dya nga oras ka gab-i.

Sa likod ka mga tigbaw, puro lang daragku nga kasya. Mga mal-am dun hay kurinut du ya mga panit da. Kasya lang kag buntu-tai magtimbang. Matag-as, kag kon himutadan mo, daw mga tawo nga kalabug-labug kag duro ya alima nanda nga nagalungay kag nagaduko kanimo nga gaagi sa tunga. Puro lang tinutuan kag pilas-pilas sa puno na pay tama ka labwak sa taas.

Nagdugang ya dulum hay daw nagatabuay ya mga sanga nanda tanan sa ibabaw. Kon magtangra ako amo ma tanay ulhot-ulhot ka bulan nga matyag ko daw nagasunlog magsunod kanakun kon diin ako maadto. Uhu, gasunod gid.Bisan magliko ako daa man angud. Ay, bisan anhun ko, mag-untat ako, untat man tana ka sunod. Panu ....

Ay, yawa! Katapak ko ka ipot!

Ano ma dayang mga bakiro nga man-an du gid nga aragyan ka tawo, paagyan da man ka karbaw? Ipangpaghid ko dya sa mga dalupang dya sa kilid.

Malinung ya gab-i. Gapatakas dun ako paadto sa likuan. Mabatian ko ya manuut nga huni ka radyo pay tuya pa sa takas. Indi man gid it tam-an ka gab-i, hay Zona Libri pa ya mabatian ko. Hay insat nagpadayaw ma takun nga maisug kuno abi ako mabakal ka yilo kag White Castle sa takas. Wara takun nahadluk sa dulum. Wara gani nahadluk magpapaltak, ano talawit? Indi iba mag-agi dya kon wara ti imaw. Mahagnup kuno. Kon magpanaw sanda, matyag da daw may nagasunod. Nagapaabot-abot nga may manglambat kag bagatun sanda.

Duro gasugid nga nakaagi sanda ka bagat dya sa may mga kasya. Mag-agi kuno sanda dya, gaparanindug bulbul da. Kis-a mapatay sulo ukon ramigan sanda gulpi lang. Ilam kon tuod? May dayan ginlambatan ka ayam nga hanggud. Ginlupadan ka pispis nga wakwak. Pay ang pinakagrabi, ang ginlambatan ka baboy nga gabakya. Huud, baboy kag nagabakya. Gabakya! Kon ako guro, ilam lang, madalagan man ko guro. Pay ilam lang gid, hay daw wara takun kada gapati.

Si Lolo ko anay may ginaistorya ka day-a parti sa mga tigadluman. Duro daa nga klasi:

Kapri: Amo daya kuno ya pinakasikat kananda tanan. Gatabako day-a kag nagasikungkong sa ibabaw ka kahoy. Wara ako it nabatian pa nga ginkaun ka kapri, pay duro ya nabatian ko nga ginpahug na lang, gintiklod ukon ginpitik. Tama kuno ka hanggud day-a. Natingala lang ako kon paano tana indi maghurugpaas sa babaw kahoy hay tama tana ka bug-at.

Tiktik: Aswang kuno day-a nga nagatigbaylo sa pispis nga tiktik. Nagakurukutu gid day-a kon nagasunod kanimo. Una malaka pa lang da ya tiktik na pay nagaamat-amat ka saku hasta daw maghugpa gid kanimo kag dagitun na ikaw. May mga gasugid, nadagit gid kag gin-ipyat sa lupa. Kalabanan ugaring mga lingin ya nagasugid ti daw indi mo gid mamasngaan istorya da kon tuod gid man ukon binalung.

Bagat: Duro nga klasi ka bagat, halin sa ayam nga tupung sa tawo, hasta sa lungon nga gabalabag sa karsada. Nagalambat day-a pirmi sa aragyan mo hasta hadlukan kaw. Kis-a may gasugid nga ginlambayan ka pari nga utod ulo, bayi ng nakaputi kag daw tawo anang lawas pay indi makita anang itsura. Ti, kon talawit kaw ti, talbo utot mo, karabilin pa smagul mo kon daw malipung kaw dun sa kakulba.

Santirmo: Kalayo day-a nga nagasaot-saot. Kon maagyan mo daw matakras kaw sa kahoy ka palagyo hay daw buhi. Nagatuhaw daa sa lugar kon diin napatyan. Kurulbaan gid mag-agi sa dalan nga may naipit ukon naduguan ka sangka ka lawas nga napatay, hay pagkagab-i sigurado may santirmo gid.

Tayhu: Santunga kabayo, santunga tawo. Naham-ot lang takun hay gaarasik gid kaday-a ya maram-un ka mga mal-am magsaysay pay wara gid takun kakita pa kada. Pay ti kon sugata mo, ti makulbaan kaw gid man.

Mantiw: Mataas nga tawo nga galakad sa mga balay, gahuyab lang kon magdalagan. Tama ka taas guro. Wara gid ako makasurup kon nagapang-ano day-ang mantiw, basta tama gid day-a kataas nga tinuga kag maputi. Kita mo sami da kon mataas kaw, hambal da. "Daw mantiw kaw ba!"

Sigbin: Aswang nga daw kabayo itsura pay gatindog. Sa pag-intindi ko, amo day guro ya werewolf sa iba nga lugar? Tama ka kurulbaan hay nagaralaway nga daw mangaun gid. Paryinti man daya siguro ka tayhu, no? Hay daw kabayo man. Maangrus daya kuno nga sapat amo gani hambal ka mga mal-am kon wara kaw kaparigos, hambalan kaw "Parigos to. Daw sigbin baho mo!"

Hubot: Daw gal-um day-a nga daw aso man nga daw takluban na ikaw. Halin sa kahawaan, nagalupad-lupad kag hugpaan na ikaw kag putson. Kon may makita ikaw kuno kadaya nga nagaparapit, dapat may siit kaw ka kawayan ukon kagingking agud tuslukon mo kon hana dun magtulakbong kanimo.

Gumon: Tama ka duro nga buhok nga nagapuron-puronkag nagakamang sa lupa nga maburambud kanimo kon madakpan na ikaw. Ay, tama gid daya tana ka kurulbaan kon masugata mo guro! Pangontra mo kuno kadaya may sulo kaw agud kon magparapit, tutdan mo.

Maranhig: Patay dun nga nabuhi liwat. Dya kanatun, ang maranhig wara gawa tana gasapak kanatun kon may dayan gid man. Hambal ka mga mal-am, sigi lang da andang obra ka adlaw-adlaw da nga ginahimo hay wara sanda kamaan nga patay dun sanda. Garing ti kon man-an mo timo nga patay dun kag dayan pa tana nagapamiud ka linabhan na ukon gapamubod ka manok, ti daw mahilas kaw gid kon idaho na kanimo ya pinilo na ukon ipalihog na kanimo duhol ya tabig nga may urun-urun agud ibubod.

Mayad gawa hay sigi istorya ko sa akun kaugalingun, daw nalingaw ako. Wara ako makatalupangud dya dun ako gali sa takas. Masanag dun tana dya daad pay patay du ya sulo hay gab-i dun. Sirado dun ya tyanggi ni Noy Roman. Bag-o pa man lang guro. Manuktok lang ko.

"Noy! Noy, bakal pa ko daad."

Malinung. Burubhay may naghulag sa sulud.

"Dya kaw lang sa pwirta agi. Sirado dun ko!"

Nabatyagan ko ginhubad na ya trangka na kag ginduso it hinay ya sira sa kilid ka tyanggi na. Nagraginit. Tuya lang ako guro maagi. Gaigut ya pirta na nga kawayan pagtulod ko, may gawayway pa nga kadina. Para guro sa trangka na.

Nagsulod du ako. Kandila anang sulo sa lamisa na nga may sinamo pa sa pinggan nga nagarapta lang. Daw may kuryinti duman dya sa takas? Daa gid si Noy Roman, gatuwad-tuwad gatalikod kag daw may ginaukay sa basurahan. Sa basurahan? Gaano tana sa basurahan?

"White Castle akun, Noy, kag darwa ka yilo." Wara ti sabat. "White Castle akun, Noy, kag darwa ka yilo," ginliwat ko. Wara tana gasabat. Sigi pamaluskay na sa basurahan nga daw nagasuka.

Ginhimurutan ko kon nagaano tana. Ginasarungkay na ya basurahan na nga karton nga may mga panit ka tsis kurls kag dulsi kag papil, kag may suka gid man. Sigi gid anang tuwad nga daw nahakad tutunlan na. Garalaway.

"Noy ...?" Daw kinulbaan dun ako. Daw pigado haw. "Noy, mapanaw du lang ko." Nag-ansyas dun ako magwa.

Gaparangyami dun ako, nagsuka pa gid tana it todo. Nag-ukay sa basurahan liwat nga daw wara lang kabati kanakun. Tama kalabug laway na nga daw indi mautod. Ano ginyanggaw?

"Noy, indi du lang ko magbakal. Mapanaw dun ko." Nag-isol ako. Dalidali ako lab-ot ka pwirta kag magwa. Daw madalagan du gid takun. Hana dun ako magwa. Ginhawidan na butkun ko!

"Dali lang! Dya kaw lang!" Daw ginhakup ya dughan ko. Tapos gid ako. Mayami anang alima kag hugut ya kapyut na kanakun. Indi ako kahalin. "Diin kaw maadto?" Masingki anang limug.

Nagpalak ako kag magpanginpadlus pay indi ako kasarang!

Ginbalikid na ako. Nagapula anang mata nga nagaruluha kag nagaralaway anang baba kag daw mangaun gid anang tsura.

"Hmm, mayad gani nag-adto kaw." Nagangisi tana nga daw wara sa kaugalingun.

"Noy, indi takun." Ginpiyung ko mata ko. Wara dun ako it maisip. Sa pagpanginpadlus ko nawahing ko pay kandila pagpalak ko sa lamisa.

Napatay. Nagdulum du gid tapat. Nabuy-an na ako pay indi dun ko kakita kag katultol kon diin pwirta. Ginatultol ko pagwa pay daw nadapul ako. Wara ako gahalin.

"Noy, indi lang ko pag-anha. Indi ako manugid kon naano kaw, paulia lang ko." Naglumpiga ako sa lupa kag maghiribiun. Gapanabun ako ka mga alima ko. Natago ko ulo ko hay indi ko gusto makita itsura na. Tama gid kakulba ko.

Anhun na gid ako? Wara gid ako kamaan nga amo gali tana kada. Mayad pa wara ako nagpatakas kaina. Gahirab ya busong ko nga daw ginakumus dughan ko. Mayami duy mga buol ko. Mapatay du gid ako kadaya. Nagsinggit ako. “Tabaaang!”

Gindakup na ya baba ko agud indi ako makasinggit. "Hipus!" Pagkamaan na nagpahimuyung ako. "Hulat kaw."

Ginbuy-an na ako kag may ginkarapkap. Wara ako nakahulag. Wara du ako nagahulag-hulag. Pamatyag ko patay dun ako bisan mabatyagan ko pa nga nagapitik pa ya tagipusuon ko. Sobra nga pitik-pitik. Pay patay du ako, patay du gid. Indi dun ako makaluwas. Burubhay, nabatyagan ko ginsindihan na ya pirdon nga hanggud, masanag tana gawa sangsa kandila kaina.

"Naano kaw?" Haso nga bata daya hay! Naano timo?" Buligi ko anay dya ka pangita ka pustiso ko ha."

Ano? Matyag ko daw naglak-ang ya pitik ka dughan ko. Nagaparanglapsi, nagaparangluspad. Daw makupus ako sa kakugmat. Nagtungkaaw ako it amat-amat.

Nagapungko dun tana sa lamisa, kag may biti-biti sa tupad na. Naghambal it mahinay nga daw nahapo.

"Buligi ko anay, di ko dun makita. Lingin dun ko!" Nagparapit tana sa lamisa kag magtumar liwat ka sangka baso. "Naano timo man? Kulbaan man ta kanimo bata kaw."

Haaa? Tana pa kulbaan? Lingin gid man gali. Amo to garalaway tana. Amo to gasuka tana sa basurahan. Amo to gapangukay sa basurahan. Hay pustiso na napangita na.

"Ano to baklun mo haw? Buligi ko anay pangita dayan sa basurahan indi dun ko kamurut!"

Nagakudug-kudug pa ako, pay daw naghawan ya dughan ko sa ka kulba. "White Castle kag darwa ka yilo dad, Noy." Dayon ko adto sa basurahan kag kuhit-kuhitun kon diin ya pustiso na.

"Wara ko yilo, hay nautdan ko kuryinti, mu da gakandila lang ko. Dya ya wiski mo. Hapit kaw lang to kay Nanay mo Norma ka yilo kon bukas pa."

Nakit-an ko ya pustiso na. Gindaho ko kana, pati ang bayad ko sa wiski. Ginduhol na man wiski kanakun kag magbalik sa irimnun na nga daw sa wara lang. Natam-an dun tana ka inum, daw wara gani tana animo kon ano natabo. Kinulbaan gid ako it todo kay Nong Roman.

Nagpanaw ako dayon, nga wara makalisinsya. Pag-agi ko kanday Nay Norma pa-uli, sirado dun. Wara dun ako magpanuktok. Indi du ako. Sigi pa ya kuba-kuba ka dughan ko. Abi ko gid! Gapauli ako gayuhum-yuhum lang ako pay gatagub-tagub pay baba ko dungan ka tuhod ko nga gaparangluya. Gaparanginit ya durunggan ko. Daw lingin man matyag ko. Nakapkapan ko ya plasylayt sa bulsa ko. Mapaubus dun ako. Indi dun magsiga. Bay-i dyan. Ginpamulsa ko liwat ya plasylayt kag ginsukbit sa hawak ko ya wiski.

Nagsanag du ya langit. Amo ma ya dalan. Kinulbaan ako kaina it duro ba. Abi ko gid. Pay anay nalampasan ko, matyag ko daw nag-isug pa gani ako. Isug gid. Sin-o talawit haw? Ginpudyot ko ya laya nga sanga ka kasya kag iuroiskrima sigi dulhog ko paubus.

- Katapusan -

Nagaisarahanun lang ang puno nga kahoy kang anunang sa tunga kang mga kakawayanan nga marapit sa dumaan nga awang ni Uyong Julian. Bahul kag mal-am run gid dya nga puno, piro marabong ang mga dahon nga nangin laswahan dya kang mga panimalay sa palibot, hay manamit ang ana ka dya ugbos nga ilangkay sa linapwahan kag linaga nga monggo. Amo ra nga gintawag ang lugar nga Anunang.

Ang awang ni Uyong Julian may bugana nga tubig hay mabaskug ang tuburan nga bisan sa putok-putokan kang tag-irinit wara dya nagahubas. Sa tag-uroran, nagaarawas ang ana ka dya masinaw gihapon nga tubig sa anang tagabalikawang nga tuong, kag indi run kinahanglan pa nga magtimba agud magsarok kang tubig, kondi nga kanduson lamang kang kabo ukon hungot agud isulud sa bayong. Ang dya nga awing, irimnan, sarag-uban, parigusan kag pamonakan kang bilog nga baryo.

Ang sapa nga nagailig halin sa awang kang anunang, wara man nagamara kag raku ang mga isda, orang kag mga tibotibo nga nagabuhi rugyan. Ang gikatingalahan kang mga nagaagto sa awang, piro hadlukan sanda magmuno, amo nga may mga orang nga pula nga daw mga raha piro buhi kag nagalangoy pariho man kang iba nga orang, kag may mga ubog nga bukun ti naandan ang andang duag, kondi mga kambang kaangay kang pagkakambang kang mga ayam. Ginakakunyagan dya kang mga bata nga dakpun, piro nagapangara ang mga mal-am hay kuno may mga tag-iya tana ka mga dya nga indi makita kag basi mag-ugut kon bul-un ang andang sinagudan.

Piro nanamian ang mga bata magsipal rugyan kag magbubon-bubon marapit sa awang, hay mabaskug ang nagabuay nga mga bungan-bungan kag daw ginakahamut-an man kang mga intuk nga mga orang nga pula nga langoy-langoyan. May makita man nga mga halo nga may aritos nga nagalagaw-lagaw lang dyan sa palibot kag may man-ug nga daw butkun ka bata ka bahul nga nagalibot-libot pirmi ukon nagatungtong lang sa bibi kang awing. Kon matabuan, nagatabo ang anang ulo kag ikog sa ibabaw kang awang, piro mabuut dya hay wara man ti nagamuno ukon nagatabog ka dya sa mga nagasag-ub, kag nagahalin lang man kang ana kon magduro run ang tawo.

Suno sa mga mal-am, mariit ang Anunang, ginulian dya kang mga idalmunun. Ginpaandaman gid ang mga bag-ohanun nga nagaagto sa awang nga manabi-tabi gid kag magbugkus kang dahon kang badyang, timaan kang pagpanginahod, agud indi pagbugnohon kang mga tamawo.

Hay kuno, kang ang daraga nga si Loling nag-agto sa awang nga nagparigos kag magpamonak, piro wara na ginsunod ang hambal kang anang mal-am, ginsidaan kang bulalakaw. Ginahimo tana kang urihi nga arangayan kang mga mal-am para sa mga bat-ulan nga mga kabataan,

“Sulnga ninyo si Loling hay wara magpati, ti ano ang natabo kanana? Ginsindaan tana kang bulalakaw. Naglibot-libot kanana ang bola nga kalayo nga nanaug halin sa kawayan. Pag-uli na, nakasapong lang ang pagsaka na sa hagdan kang andang balay kag mag-uy-uy. Wara run kabay to maumpawi, kag nadayunan lamang.”

Ginpatihan nga si Loling ginpalakad kang mga tamawo nga taga-Anunang. Duro man kang mga bata nga nagkaramatay sa baryo nga gindat-ul nanda sa mga tamawo sa Anunang hay kuno wara nagatiskug ang andang bangkay, nga pwidi matiko ang andang mga butkun. Raku man kang mga siruhano ang nagapatungud sa mga tamawo sa Anunang kang mga masakit kag mga sabid nga ginabatyag kang mga tawo, kaangay kang mga pasuk kag mga apok.

Kang mag-abot ang mga tinuig nga uso run ang mga bumba kang tubig pariho kang pitsil kag dyitmatik, ang iskwilahan nga rugyan lang sa pihak kang kudal, nagpatakud kang tubo angut sa awang sa Anunang, para sa bumba nga pitsil. Kag amo dya ang ginasag-uban kang mga manunudlo kag mga kabataan, ilabi run gid hay naguba run ang ginpatindug kang gobyirno nga artesian well sa marayu nga pusod kang iskwilahan. May riktangulo nga tuong nga may sangka mitro ang kalapadun, sangka mitro kag tunga ang kalabugun kag sangka lapak ang kadalumun, nga ginhimo angut sa bumba agud nga ang mga bata nga nagapamunyag kang mga tanum kag nagapanghugas, magsandok lamang rugyan kang tubig.

Si Mam Sayong, sangka maistra kang siyensya sa elementarya, bukun ti mapinatihun sa mga rilihiyanun, tungud hay indi dya masaysay kang siyensya. Kuon na, “Wara ti kamatuoran ria hay wara man ti pamatuod. Mga disparatis lamang ria.”

Marayu pa gawa ang paranawun ni Mam Sayong halin sa anang balay paagto sa iskwilahan, kag wara pa ti mga sarakyan, kabangdanan nga aga pa pirmi tana nga nagaagto sa iskwilahan kag kalabanan una pa tana sa dyanitor nga amo man ang ginatulinan kang yabi. Amo ra nga naanad man Si Tyo Adong nga aga pa mag-agto sa iskwilahan agud pag-abot ni Mam Sayong, bukas run ang ganhaan nga himo sa tubo nga salsalun kag daragkul nga alambri pariho kang mga kudal nga nagalibot sa bilog nga iskwilahan.

Sangka adlaw, suno sa kinaandan, wara pa ka magsirak ang adlaw sa murud-an, rugyan run sa iskwilahan si Mam Sayong. Tungud hay wara pa ang mga kabataan, kag hay ana run man nabuywan, nagsag-ub tana sa bumba nga pitsil agud makapamunyag kang anang mga bulak kag tanum sa sayans-gardin.

Wara ti sulud ang tuong hay nahukas gali ang sungsung nga lapat, gani nga gintungtong na ang baldi sa sulud kang tuong agud isalud sa bumba. Samtang nagabumba tana, nasiplatan na nga daw may bagay nga puti sa anang baldi. Ginput-an na ang pagbumba kag sulngun. Kag sa anang katingala, may tumalagsahun nga isda nga nagalangoy-langoy sa baldi. Piro, napat-ud na nga wara ti sulud ang baldi pagdara na. Ginhugasan na pa dya antis ginsalod sa bumba. Naman-an na nga sa bumba gid naghalin ang isda.

Matahum ang isda nga nagaingat nga daw pilak, bilogbilog nga daw bunga ka saragwilas ka bahul, nga ang mata daw mata kang pangka nga gintungtong sa anang magtimbang nga pingig. Nagawadik-wadik dya nga daw nagapahambog kang anang silingsiling kag daw burak nga ikog.

Gindara dya ni Mam Sayong sa anang sayans-rom kag ginsulud sa bahul nga garapon nga may tubig kag ana pa nga ginpabugal sa anang mga iskwila kag mga kaimaw nga manunodlo.

“Sa bilog ko nga kabuhi kadya pa lang gid ako nakakita ka dya nga sahi kang isda,” ang kuon na.

Pagkagabii, ginpukaw tana kang igut kang gawang nga kawayan. Tungud hay ang dyang maistra laon kag nagaisarahanun sa anang kwarto, nag-aligmat tana kag nagbangon. Pagbukas kang gawang kang anang kwarto, nakita na sa arumiraw nga kasanag kang kingki nga nasulud sa utod nga lata kang mantika, ang tawo-bahul nga nagsulud. Sa kahaluk nagsinggit tana, piro wara ti limug nga nagaguwa sa anang baba. Luyag na nga magtindug agud makapalagyo, piro indi tana makahulag. Nagasala ang anang paminsarun ko ano ang anang himuon.

Nagparapit ang tawo-bahul. Mga walo ka lapak ang anang kataasun kag daw mga lima ukon anum ka dangaw ang lapad kang anang abaga. Ang anang mga butkun kag mga batiis daw pilo sa kabahulun kang ana ka daragkul nga tawo. Nagabaga ang anang mga mata, nagabagrut ang anang bag-ang kag nagapusnga nga daw karbaw.

Gindakup na si Sayong sa liug kag naghambal kana nga ang limug daw daguub nga nagahalin sa sulud kang tadyaw nga nagakuon, “Sa diin ang akun hinuptanan. Andut nga ginbuul mo!”

Nagasabat si Sayong sa ana lamang paminsarun, piro mabasahan dya kang tawo-bahul, “Ano nga hinupatanan ang ginakuon mo?”

“Ang akun isda nga pilak!” ang sabat kang tawo-bahul.

“Didto sa iskwilahan, balik ko kanimo sarum-an. Pasinsyaha lang ako. Wara ako kamaan nga may tag-iya gali sa isda nga to,” ang nagakurudug nga sabat ni Sayong.

Dayon naghalog ang pagkaput kang idalmunun sa anang liug. Hay ginbuy-an dya kang tawo-bahul, nakaginhwa si Sayong kang madalum kag malawig. Naggwa ang tawo-bahul sa kwarto kag nanginduraan. Nakabugtaw si Sayong, naabutan na pa ang anang hangus.

“Salamat sa Dyos!” kuon na. “Damgo lang gali.”

Piro nabatyagan na pa ang sakit nga daw lanug sa anang liug. Daw tuod nga natabo. Wara run tana ka turog hasta mag-aga sa pagpamisar kang natabo.

Pagbalik na sa iskwilahan, dalidali na nga ginbitbit ang garapon nga may isda kag dar-un sa bumba. Dayon na nga gin-ula ang garapon sa tuong nga gabang kang tubig nga masinaw. Nakita na kon daw ano ang pagwadik-wadik kang isda nga pilak. Daw ano ang anang pagkangilin nga buy-an dya, piro nahadluk gid tana kang anang naaguman kang gabii nga ria sa anang damgo.

Ginasunod na gid kang anang panurukan ang isda nga naglangoy-langoy, sa pagkatahum, sa pagkagaranyat! Kanugon! Kang magsalum ang isda sa sadsadan kang tuong, hinali lang dya nga nag-alimunaw sa anang panurukan.

Pagkaduro kang mga katanhagaan kang Awang sa Anunang!

Kang mapatay ang kahoy kang anunang, nagmara ang mga bungan-bungan sa palibot. Wara run man ang mga katingalahan, piro dyan gihapon ang awang ni Uyong Julian.

Raad wara lang nadura ang mga katanhagaan, hay malapad ang ginlaksam nga bahin kang lupa ni Uyong Julian. Pati pa ang awang, gin-agaw kang kaingud nga garban, sa anang mga kaliwatan.

- Katapusan -

“Juanito, Toy! Dali naw!” ang tawag ni Uway Silang sa anang baynti anyos nga apo nga ana ginsugo nga mag-agto sa banwa kang San Luis, hay mamakal kang lanot kag kalat. “Mamaybay kaw kon rapit kaw run sa patyo ka banwa, indi kaw manglihid sa patyo hay makataragam, may nagapamahoy dyan kan.”

“Iwanhaw, Uway? Kon bahuyon ako bahuyon ko man, eh!” ang lango-lango nga sabat ni Juanito sa anang uway kag nagkaradlawun hay daw nayubit man sa anang sabat.

“Pagtadung, Juanito!” ang saway kang mal-am nga nagadalung ang anang mata. “Magpamati kaw agud nga kon makaatubang kaw kang kataragman, kamaan kaw kon ano ang himuon mo."

“Huud, Uway!” ang malagday nga sabat ni Juanito nga daw sa namayha man sa anang kaugalingun. Ginpahidan na ang anang nagailig nga balhas sa anang bagiing kang suol ka anang bayo nga puna samtang ang anang mga mata daw nagapasurip agud sa pagtamud sa ginahambal kang anang uway nga nagapatpat kang anang mga dapat himuon.

Ginasugid nga sa banwa kang San Luis may pamilya nga ang andang surundon amo ang pagkamaranhig. Sa kahuya ka dyang pamilya, tungud hay manggaranun kag dungganun sa banwa, nga mabansagan nga sanda kag ang andang kaliwat, mga maranhig, ginbaydan nanda kang mahal ang andang bulig nga tagairaya agud amo ang magbaton kag magpangako kang andang surundon halin sa nagahimugto nanda nga mal-am. Ang pagkamaranhig nagsaylo sa andang timbang kag sa anang panimalay.

Suno sa sugidanun kang mga mal-am, ang mga maranhig amo ang mga patay nga nagabangon tungud nga ang andang mga patay nga lawas ginagamhan kang mga kadu nga ispiritu. Sa tion kang paghaya nagakatabo nga ang patay nga may surundon nga maranhig, nagahulag ang mga bahin kang anang lawas, kaangay kang ulo, alima ukon kahig, kag kon kis-a nagabangon-bangon ang patay kag nagalawit ang anang malabug nga dila. Tungud kadya, ang tag-iya kang minatay nagaaman kang itum nga tila nga ginatabon sa nagahulag nga bahin ukon sa bilog nga lawas kang patay agud magmuslu dya.

Kauna kang wara pa mauso ang punirarya kag ang pagbalsamar kang mga patay, sangka gabii lang ang paghaya. Ang patay ginahaya sa katri ukon sa banig sa salug sa diin tana napatay nga ginatabunan kang moskitiro, hay ginahulat pa nga mahuman ang anang lungon nga ginapulawan ka himo sa bilog nga gabii. Ginabugkusan kang panyo ukon tila nga puti ang sulang kag ginabugkus sa alipudwan agud indi magnganga ang baba kang patay kag ginasungsungan kag burak ang irong agud indi pagsudlan kang sapat-sapat pariho kang langaw.

Sa paglubung ang lungon ginatungtong sa liyaliya nga ginapas-an kang apat ka tawo. May taklub ang lungon piro wara ti pintal.

Kang may gindara nga patay nga ginayayungan sa liyaliya agud ilubung sa patyo, nahangyus ang mga nagakumpanyar kang gulpi lang nahulog ang takup kang lungon kag dayon nagbangon ang patay kag nagpungko sa anang lungon nga ginayayungan. Sa kahadluk kang mga tawo nagpugaas sanda palagyo, ginbuy-an kang mga manogyayong ang liyaliya kag nahulog ang lungon, natabug ang patay. Kang anda balikdun ang naula nga lungon, anda nakita nga ang patay nagapungko run kag nagaulway ang anang dila kag nagahakad ang anang mga kalimutaw.

Dalidali ang mga laki kang pamilya nga nagparapit kag gintabunan nanda dya kang tila nga itum kag gin-untay ang patay kag ginsulud liwat sa lungon kag ginbugkusan kang uhay dayon ginguro sa kutkot kag gintampukan.

Makalipas ang pira ka oras, sa indi mahangpan nga hitabo, nakaguwa ang maranhig sa ginalubngan nga lupa. Kag sa sulud kang mga inadlaw, nagapungko lang dya sa gawang kang patyo kag nagapanglagas kang mga nagaagi.

Mataas ang taub kang dagat kag madapul ang magpanaw sa baras kang baybay, gani ginpasulabi lamang ni Juanito nga mag-agi sa karsada nga nagaalihid sa patyo. Kang nagrapit run tana sa patyo, ginsug-alaw tana kang marapug nga hangin nga daw dapug kang nagadunot nga bang-aw. Nagapusnga kag nagapanupra si Juanito sa anang nadapgan kag ginatabunan na ang anang irong, kang may nabatian tana nga nagakulas. Kang magbalikid tana sa gawang kang patyo, ana nakita ang nagaparapit nga maranhig.

Nagdalagan si Juanito paagto sa baybay hay kuon ni Uway Silang, “Hadlukan ang maranhig sa tubig hay kon mabasa dya nagahimo nga ulod.”

Hala man dalagan ana ni Juanito, ugaring naglagas man kanana ang maranhig. Gin-ubos na ang anang ikasarang sa pagpadasig kang anang dalagan, piro daw wara nagarayu ang nagasunod nga maranhig. Sa ano man nga kadimalasan nga nagsangit pa sa balagun kang ragayray ang anang kahig, nakadagpa tana kag tungud kadya, nadab-ot tana kang maranhig.

Dayon dakup kang maranhig kanana, kag amo man ana nga panginpadlus. Indi na run maman-an kon ano ang himuon na hay hugut gid ang kapyut kang maranhig kag mapurus dya. Daw masuka run si Juanito sa kabaho kadya kang dakpun kang maranhig ang anang liug kag kug-un. Nagapaminsar run si Juanito nga basi mapatay run tana. Nag-irihi dya sa kahadluk kag nabasa ang maranhig.

Pamatyagan ni Juanito, daw nagaugan ang kapyut kanana. Nagaamat-amat ka rusdag ang lawas kang maranhig kag nagahimo dya nga tumpok kang mga ulod. Ginsipa na ang punsok kang mga ulod agud mawas-ag kag magrapta. Ugaring ang mga ulod madasig nga nagtipon liwat agud mahimo liwat nga maranhig. Nagdalagan si Juanito sa dalay-ahan. Naglagas gihapon ang maranhig. Pagdakup kang maranhig kanana, dayon na tiklod kadya sa nagapusa nga balud sa dalay-ahan, kag nahimo liwat nga mga ulod. Dalidali si Juanito kayaba kang baras agud makahimo kang bubon-bubon kag dayon kakahun ang mga ulod pasulod sa buho nga buta kang tubig agud indi lagi makabalik sa pagkamaranhig.

Mapalagyo run raad si Juanito, kang makapkapan na ang pusporo sa bulsa kang anang pantalon. Mayad lang hay wara dya tanto mabasa. Gintipon na ang mga nagkaging run nga dagsa nga rurok nga mga lukay kag ana dya nga gintutdan. Kang nagadabadaba run ang kalayo ana nga ginhakad ang mga ulod kag gintagbung sa tutod. Wara gid tana maghalin kon wara mag-abo ang mga ulod.

Nagsugbo tana sa dagat agud mabuul ang baho kang maranhig sa anang lawas.

Kang makauli tana, ginsagap ni Uway Silang ang mga lanot kag kalat nga ginpabakal kanana.

“Wara ako ka diritso, Uway, hay gin-ulang ako ka maranhig. Mayad gani nga wara na ako mapyirdi,” ang sabat ni Juanito.

“Hay, bat-ulan kaw!” ang hambal ni Uway kanana.

Sa baybay, ang abo kang tinutdan nagramig kag amat-amat nga ginahuyup kang hangin. Amat-amat man nga nagaguruwa ang mga nagadihok-dihok sa abo ….

- Katapusan -

Antis magbagting ang alas sais sa hapon, nagadaig run si Selmo ka turuob nga sinamo kang pinang-utod-utod nga lipak, bulbol ka manok, kinihad nga kamangyan kag sarakut nga dahon-dahon. Sa indi maman-an nga rason, nagapanuka si Pilar, ang sawa na nga nagabusong kang tatlo ka bulan, kag nagayamo nga ginalabugay ang anang surok-surok kon mag-abot ang sirum. Nagalibug ang ulo ni Selmo sa kahimtangan ka anang sawa.

Nag-umpisa ang ginabatyag ni Pilar kang magbakal dya ka ginapanamkunan nga sinakol nga ginalibud ni Tya Ida. Naubos run ka laud ni Pilar ang sangka tado nga sinakol, piro nagpundo gid si Tya Ida kang matuipan na nga nagabusong dya. Madumduman ni Selmo nga nagasiga ang kalimutaw ni Tya Ida sa kakunyag nga nagahimas-himas kang busong ni Pilar.

Pagkagat ka sirum kato nga adlaw, wara ti paandam nga daw kinumus ang surok-surok ni Pilar. Halin kato hasta tulad wara mag-untat ang pagpanuka ka anang sawa. Mas tanda pa sa bagting kang lingganay kon magsamput ang pagdigwa ni Pilar kada hapon, wara ti palta. Amo nga nagkupus ang uyahun na, nagwang-isun bangud kabos ang turog kag sustansya sa lawas. Nagsulud sa hunahuna ni Selmo, basi dara lang dya kang pagpanamkun ni Pilar.

Piro kon si Manding Ising nga ingud-balay nanda ang patungkadun kang nagakaratabo, lain ang ginapasibangdan na. Wara ti dugaduga dya kon pahambalun nga ang nagahalit kay Pilar kag ang itum nga ayam nga nagpatay ka mga kanding na, sara lang.

“Hamakun mo,” umpisa ni Manding Ising, “sa pagkaniwang ka mga kanding nga to piro, abaw, pinanghiwa ka karos ang andang mga busong, dayon pinanguot kag pinamuklas ang andang kasudlan. Haw-as tanan, tul-an lang bilin.”

Si Tya Ida nga manogsinakol, aswang. Amo dya ang panghana ni Manding Ising.

“Nangayo ko kara kauna kana ka tubig,” dugang ni Manding Ising, “kang maghapit ako sa andang balay halin sa iraya. Ay, sus, ano baribad na kanakun? ‘Buong ang banga namun.’ Kon atun pa, indi na gusto magpainum hay basi makayanggaw.”

Kang maglapus dya nga istorya sa baryo Aracay nagkinagubut ang mga tumanduk. Duro ang nakakita sa itum nga ayam nga nagapang-ataki ka mga hinuptan nanda nga sapat. Nanumpa si Manding Ising nga tana mismo nakakita ka ayam nga itum nga tagahawak na ang kataasun nga nagapang-alihid, kang gabii nga nagkaramatay ang anang mga kanding. Nagapanamog tana kato ka ayam kang mabatian na ang pagpangurub, nga kang gintultol na ang ginhalinan, darwa ka nagabaga nga mata ang anang nasapwan. Mayad lang abtik tana maghuyab pasulud sa anang balay, hay kon naalang-alangan, basi sapwan lang nga gindumog ukon gintaban dya ka itum nga ayam.

“Baw, nagkarapungil lang bangkil ko,” dugang ni Manding Ising, “wara takun ka salapo ka amo dya. Kadya pa lang, umpisa nga mag-abot kanday Ida nga ria.”

Maniwang kag hipusun si Tya Ida. Gaparanalum ang mata na ka dya sa pulaw ka himo ka sinakol nga ginalibud na sa Aracay kag, kon Dominggo, ginabaligya na sa banwa. Mabakas dya, kapin hay tana lang man ang ginasarigan ka bana na nga si Tyo Gusting nga masakitun kag indi kaisrot magtindug. Nagaigod lang dya halin kang mapilpilan ka traktura ang batiis na kang nagapananum pa sa Cabariwan. Wara sanda ti bata hay baw-as si Tya Ida.

Nagsaylo ang mag-asawa rugya sa Aracay kang magtaliwan ang tiya nga laon ni Tya Ida ka sarang-tuig. Kananda ginpasubli ang sangka puna nga taramnan ka paray kag ang lupa nga ginatindugan ka andang balay. Sa Cabariwan sanda kauna nagaistar, mga tatlo ka oras ang karayuun sa Aracay, hay tagarugto ang pamilya ni Tyo Gusting.

“Ti, kamusta run pamatyag ni Pilar?” pangusisa ni Manding Ising samtang nagapanilhig sangka aga.

“Amo gihapon,” sabat ni Selmo. “Umpisa alas sais, manuka, dungan sa mga kutuk-kutuk nga mahinay piro batiun gihapon.”

“Ay, sus” saligbat ni Manding Ising, “amo bay ra kuon nanda nga kon hinay pamati mo, rapit. Piro kon tunog, rayu.”

Wara run magsabat si Selmo, ang ginapaminsar ang sawa nga nagaparangluya. Basi mahar-asan si Pilar tungud sa nagakaratabo, amo dya ang ginakahadlukan na, hay saku ang burobugtaw na kon makabati kang gamay nga kinulas.

Darwa ka panalgan ang balay nanda nga himo sa kawayan kag pawud. Ang salug ka dya kawayan man, kag ang idalum tigdas nga lupa. Ang dalum ka kwarto nga ginaturugan nanda, taraguan ka mga binis-ak nga kahoy kag wara dya ti kudal.

“Baw, Selmo,” hanihani ni Manding Ising, “kon maisug kaw, basi matapna mo ang nagahalit kay Pilar.”

Hinali nga nagduyu si Selmo kag nagsinyas dya kay Manding Ising nga magpadayon. Nagakiriwi ang baba ni Manding Ising sa anang panugidun. Indi makapati si Selmo sa nabatian, piro sa pinsar na, wara man ti sayud kon tirawan na. Tim-us sa hunahuna na nga himuon dayon kar-on sa gabii ang ginsugyot ni Manding Ising.

Pagkatapos igma, lagilagi naghanda si Selmo. Ginbaid na ang talibung nga pirmi ginataklus. Amo dya ang ginagamit na sa pagtigbas ka mga ilahas nga hilamon agud hawanan ang taramnan. Kapira run man dya nadagaan ka dugo ka mga man-ug nga nasug-alaw na sa bukid kon mangahoy. Kon tana lang ang pasugtan, ihulid na ang talibung kon magturog, kapin pa sa kadya nga panyimpo nga ginaaswang ang sawa na. Si Pilar lang ang nagapamalabag hay basi tana ang malabuan kon magdaman ang bana.

Nagsaka man si Selmo ka tatlo ka lahing nga niyog agud himuon nga lana. Ginpili na ang bunga nga nagaatubang sa murud-an hay kuon ni Manding Ising mas baskug ang birtud ka bunga nga una masirakan ka adlaw. Sangka bungbong nga garapon ang nahimo na nga lana.

Duro ang kaun ni Selmo kang igma. Daw maagto dya sa gira sa kadaragkul ka hamal na ka kan-un kag lab-ok ka tubig. Kitaun nga nagapriparar dya sa matabo kar-on sa gabii.

Wara run magpamaan si Selmo kay Pilar hay basi dakpun ka hadluk ang sawa kag mabalahuba ang ginatuyo na himuon. Hinali lang tana nadura pagsamput kang alas tres sa hapon imaw ang binaid nga talibung kag ang sangka garapon nga lana. Si Pilar tana nagahuray-ad man gihapon sa pagpamawi ka purus halin sa pira ka gabii nga pamulaw kag panuka. Wara dya ti hinalung-ung nga rugyan si Selmo sa dalum-balay nanda.

Amo dya ang bilin ni Manding Ising kana nga antis mag-alas tres sa hapon, nakapwisto run tana nga may tabon nga panyo ang mata agud indi maabtan kang pagtakup ka dulum. Dya para makita na ang hayup ukon tawo nga tagadulum nga nagaduaw kay Pilar. Kang makapwisto, wara run maghurohulag si Selmo. Nangadi dya, nangayo tabang sa mga santos kag angheles sa anang himuon kadya nga gabii.

Kang mabatian na ang pagpamugo ni Manding Ising kang anang mga manok sa andang pugadan, nag-amat-amat ka hulag si Selmo. Man-an na rapit run lang dya mag-orasyon. Sa amo dya nga tyimpo sa andang lugar, ligum run sa kadulum ang palibot pag-abot kang alas singko. Gin-uba ni Selmo ang ginasuksok nga bayo, puroy kag brip. Naghublas hay amo dya ang bilin kana. Ginbuksan na ang garapon ka lana kag namanyos ka bilog nga lawas, halin sa punta ka anang buhok hasta sa punta ka anang mga tingayun kag dapa-dapa. Kang makatapos, ginhukas na ang tabon nga panyo sa mata dayon nanilag. Bisan isug nga tawo, nagakuba-kuba ang dughan ni Selmo hay indi na mapaktan kon ano ang anang ginahulat.

Magluwas sa sanag ka kingki sa ibabaw ka balay nga ginsindihan ni Pilar, puraw garhum ang makita ni Selmo sa palibot. Sa kilid ka balay, makita na ang andang ayam nga si Polding nga maisug nga nagaronda, kag wara makatalupangud ukon makapanimaho kana.

Hinali nagtaghol si Polding. Maabtik dya nga ayam, hay bisan gamay lang nga kulas nga lain sa anang pamatian, indi mahimo nga indi dya maglahay. Madulum piro makita ni Selmo ang nagapadulong nga itum nga baboy paagto kana sa idalum ka balay. Ginalagas dya ka ngurub ni Polding. Kang makasuhot dya sa idalum ka balay, hinali dya nga nagtigbaliw sa tawo. Nahangyus si Selmo sa anang nasaksihan.

“Kaina kaw pa dya?” ang diritso nga pamangkot kana kang bag-ong abot nga wara run magturuk kana, nagalingling run dya sa giha ka salug nga kawayan. Abi na aswang man si Selmo.

Naglaghung lang si Selmo bilang paghuud, nahadluk nga makilala ang limug na. Mabatyagan ni Selmo ang kahadluk nga daw kuryinti nga naglatay sa bilog na nga lawas. Tuod ang hambal ni Manding Ising, may nagaaswang kay Pilar. Amo nga indi nanda makita hay rugya gali sa kadudulman ka dalum-balay nanda nagahukmung.

Ginhumatadan ni Selmo ang imaw na. Nagauba man dya kag nagakanang-kanang sa lana ang bilog nga lawas. Malangsa ang dapug na, daw sinamo nga dunot nga hasang ka isda kag tai ka karbaw. Gin-agwanta ni Selmo ang baho kag nagpadayon pakuno-kuno nga ang nagabusong man ang anang tuyo.

Nanilag si Selmo sa ginahimo ka aswang. Nakita na kon paano dya nagtangra kag naglabug ang dila nga naglusot sa giha ka salug paibabaw. Rugya nag-umpisa ang pagpanuka ni Pilar.

Hinali nga nabandug ang kaugut sa dughan ni Selmo sa anang nakita. Amo gali dya ang ginahimo ka aswang sa anang sawa kada gabii. Gulpi na gindakup ang malabug nga dila kag hana nga habluton kag utdon. Ugaring wara na pa maguraputan, nagkuru dya pabalik sa baba ka aswang. Gin-atubang tana ka aswang nga nagabalingaso ang mata. Gintapi ka aswang ang anang alima kag gindakup ang butkun agud wakliun kag bariun. Sa pagkapurus ka aswang. Nagsiyagit si Selmo sa kasakit. Madasig tana nga nakapanginpadlus tungud sa kadanlug ka anang butkun.

Nagkaran-karan si Pilar sa ibabaw kang mabatian ang siyagit ni Selmo kag ang pagriningkadol sa dalum-balay. Wara man ti untat ang taghol ni Polding.

Kang makabuhi si Selmo, ginsumbag na ang aswang sa ulo kag gindamhagan dara pilpil ka liug na. Sa pagkadanlug ka lawas na nga indi maguraputan, daw tubig lang nga nagadahog sa dahon ka dagmay. Parihas sanda nga nanghapulas ka lana, gani bisan ano nga dakpanay, indi magakpan ang kada sara.

Malawig ang dumugay ka darwa, nga daw wara ti paagtunan, hasta nakapkapan ni Selmo ang talibung nga ginpabinit na kaina. Gindakup na dya kag ginhunos sa anang tagub, ang anang bag-ong baid nga katarum nagainggat sa sirak ka kingki sa giha ka salug. Kang hana dakpun ka aswang ang liug na agud kug-un, hinali na nga ginhayaw kag ginhandos ang talibung. Maabtik nga naglikaw ang aswang, piro nabatyagan ni Selmo nga nagdulot ang tarum ka talibung sa lawas ka aswang. Wara na lang maman-i kon diin ayon ang naigo.

Gulpi nagpisik kag nagtiyabaw ang aswang, dayon na sapo kang kilid nga may nagasagawak. Napilasan ni Selmo ang aswang! Man-an na nga dalum ang dulot ka anang talibung, hay rugto na ginpaupok ang kaugut kag kakulba sa halit nga ginabatyag ka anang sawa.

Nagluya ang panghulag kang aswang, kag hinali nagtigbaliw dya sa itum nga baboy, kag nagdalagan pagwa sa dalum-balay paagto sa marabong nga mga tanum. Ginlagas dya ka taghol ni Polding hasta nga nadura sa kadulum kang kagab-ihun.

Kang masunod nga adlaw, naghapit si Selmo sa balay nanday Tya Ida agud magbakal ka sinakol. Piro gusto na usisaun ang natabo sa mal-am nga bayi. Si Pilar nakabangon kag nagapanaw-panaw run nga daw ginhuypan lang ang ginabatyag.

Wara maabti ni Selmo si Tya Ida. Kuon kang kaingud nga aga pa kaina maghalin ang mag-asawa pauli sa Cabariwan. Grabi ang sakit ni Tyo Gusting, sa Cabariwan anay sanda mapaamulya agud rapit sa mga himata ka bana na nga makabulig kananda. Nag-akupar sanda ka sarakyan nga nag-abat kaina. Si Tyo Gusting ginyayungan hay daw wara dya ti animo.

Natuipan ni Selmo nga si Tyo Gusting ang aswang. Kon matabo, ang bati na, si Tya Ida ang masalo ka surundon ka anang bana. Pabay-i lang, sabat ka mga kasimaryo ni Selmo, ang importanti wara run sa andang baryo ang mag-asawa.

Nangin matawhay liwan ang pagpangabuhi sa Aracay kang maghalin kanday Tya Ida kag Tyo Gusting. Nagduro kag nagtarambuk ang mga kanding ni Manding Ising. Umpisa man kato, ginkudalan ni Selmo ang dalum-balay nanda kag ginlimpyuhan dya. Nagmayad ang pamatyag ni Pilar kag nagbalik ang kabaskug ka anang lawas.

Pagligad kang pira pa ka bulan, mahilway nga nagbata si Pilar ka lapsag nga laki. Kag ang makangiridlis nanda nga inagyan, naalimunaw sa kakunyag sa pag-abot ka bag-o nga katapo ka andang pamilya.

- Katapusan -

Sa sangka baryo nga ginapalibutan kang kabanglidan, may ginabantog nga sangka aswang. Ginakuno nga sa tagsa pag-abot kang kasisidmun, nagatuhaw dya agud mamagat sa bangga nga ginaagyan kang tanan.

Duro ang ginahadlukan mag-agi sa bangga kay basi ilambatan kang aswang. Gani bag-o pa magsirum, nakauli run ang tanan sa andang mga balay.

Nakaabot dya nga huring-huring kay Damaso Dimacutac nga ginakilala sa alyas nga “Masoy Maoy,” sangka traynta-i-singko anyos nga laon, nga bangud masami lang nagamaoy wara ti may naluyag magpamana kana. Timprano pa nagabauk run kang bahal si Masoy imaw kang mga manoggarab kag mananggiti sa kanyugan. Alas tris pa lang sa hapon, lingin run ang maoy nga laon.

“Ano nga aswang-aswang man, pati takun kara,” ang hambal ni Masoy samtang nagatagay kang bahal.

“Ay, tuod tana ra, Bay!” ang sabat ni Pedik Mananggiti. “May nagapamagat nga aswang dyan sa bangga. Nagkarabitas gani kuno ang smagul ni Bay Birin sa sobra nga palagyo kang nag-agi sanda dyan halin sa bilasyon.”

“Bayi kuno kag labug ang buhok,” saligbat ni Ikot nga sangka mananggiti man.

“Bayi? Mayad gali to pangasaw-un,” ang sabat ni Masoy.

Nagkirinadlaw sanda tanan.

Si Masoy Maoy, wara ti ginakahadlukan kon lingin, abir pa kon aswang. Tirawan na gid kuno kon sa diin kutub ang kasupug kang ginabantog nga aswang.

Pag-abot kang kasisidmun, nagdakan-dakan si Masoy sa bangga para bantayan ang aswang. Naghapa tana sa lupa kag nagpakuno-kuno nga patay. Burubhay, may nagtiktik. Dyan run ang aswang. Nakita na si Masoy nga nagahapa sa lupa. Ginparapitan na dya kag gintuduhan pa gid ang tiktik. Piro wara nagahulag si Masoy.

“Siguro bag-o lang dya nabugtuan kang ginhawa hay mainit-init pa,” ang pinsar kang aswang.

Ginhakwat kang aswang ang kahig ni Masoy. Ginpasarika na sa anang hawak kag ginguyod. Nayudyod ang ulo ni Masoy sa lupa piro wara gid tana naghulag. Nag-agi sanda sa kabatuhan, sa taramnanan kag sa kawayanan, piro wara gihapon naghulag si Masoy. Wara na ginsapak ang mga sakit nga agi kang mga bato kag siit. Gusto na pamatud-an kon tuod gid bala nga masupug dyang aswang.

Sa unahan, may sangka kudal nga kawayan. Kang ginlakad kang aswang ang kudal, nagpangyaput si Masoy sa kudal. Indi makahalin ang aswang. Natingala. Basi nasab-it lang, pinsar ka aswang. Gintuduhan na butung ang kahig ni Masoy piro hugut man ang pangyaput ni Masoy sa kudal. Indi kadaug ang aswang. Gintuduhan na pa gid ang pagbutung. Nagburun-a ang aswang ka butung kay Masoy.

Nayugit run gid si Masoy sa aswang nga indi makadaug magbutung kana. Sa sobra na nga pugung kang anang karadlawun, nag-urotot si Masoy. Nagasigabong ang utot na. Nahangyus ang aswang hay paglaum na patay run ang anang ginaguyod. Nagkuyampad ang ginabantog sa kasupug nga aswang samtang si Masoy ginpamahulay kag naumpawan sa sobra nga kadlaw sa aswang.

“Tabi! Hadluk man lang gali sa utot ko,” ang hikay ni Masoy nga sigi ang kadlaw.

Umpisa kato, wara run batia ang aswang. Wara run ti may nagapamagat sa bangga kon kasisidmun.

- Tapos -

“Ang Hiningalan sa amun, ngaran kang sangka bukid nga may pal-ak kag sa idalum na may linaw,” ang hambal kang miyor.

Ang bukid kang Hiningalan sakup kang baryo Casit-an sa Laua-an. Ginaagyan dya kang suba kang Cairawan, ang dulunan kauna darwa ka mga banwa sa panahon kang Katsila, ang banwa kang Laua-an kag ang banwa kang Guisijan.

Kang tuig 1885 ang Guisijan, suno sa maragtas nga sinulatan kang mga pari nga Agustino, may ana nga kaugalingun nga Huwes de Paz, nga nagpamatuod nga dya isara run ka banwa nga may munisipyo. Ugaring kang tuig 1898 sa pag-inaway kang mga Kano kag Katsila sa Pilipinas, nasunog ang tatlo ka mga banwa, ang Barbaza, Laua-an kag Guisijan, kag nangin isara lamang dya ka banwa. Kon tagadiin ang Presidinti ukon Miyor didto man ang munisipyo. Una nga nagdisisyon kag nagdiklara ang Barbaza nga magbulag bilang banwa sa Laua-an kag Guisijan. Kang Enero 1, 1915 ang Laua-an kag Guisijan, gidiklarar bilang isara lang ka banwa, sa Laua-an ang munisipyo, kag nangin sakup run lang ang Guisijan. Amo ra nga may baryo Lindero rapit sa suba kang Cairawan hay amo dya ang dulunan ukon katapusan nga baryo kang Guisijan.

Matapos ang Ikarwa nga Inaway Pangkalibutan kang tuig 1945 kag pagsurindir kang mga Hapon, nagparanaog ang mga tawo halin sa andang mga barakwitan. Kang tuig 1946, tyimpo nga ang Miyor kato amo si anhing Baltazar Necesito nga taga-baryo Lindero, may sangka makataranhaga nga hitabo nga nagtublag sa mga tawo.

May nagadalagan nga tawo nga rayu pa nagasinggitan run.

“Tyo Tasang! Tyo Tasang!” ang anang hangus-hangus nga panawag.

“Ano ang ginayaok mo?” pamangkot kang miyor.

“Nagaruguyon ang mga tawo didto sa Aring ….” ang indi matapos nga hambal kang tawo hay nagahapo-hapo pa.

“Paimna anay dya kang tubig,” ang sugo kang miyor.

Kang makainum ang tawo kang tubig, ginpadayon na ang anang panurogidun.

“May naghugpa nga iroplano sa baybay kang Aring, may sakay nga mga Kano nga suldado kag ginapangita nanda ikaw," padayon kang tawo.

“Ano, iroplano? Sa baybay?” ang pamangkot kang miyor nga may pagpalibug.

“Huud, Tyo! Ang ampibyan bala nga iroplano,” ang sabat kang tawo.

Dalidali nga nagdagun-dagun paagto sa baybay kang Aring ang Miyor. Kag ana nakita ang ampibyan nga iroplano nga may ngaran pa nga ana kang Istados Unidos kang Amirika. Pagparapit na sa nagadinugok nga mga tawo sa baybay, ginsug-alaw dayon tana kang tatlo ka mga Kano nga nagpakilala kana nga ang isara kanada sangka mataas nga opisyal nga suldado nga Amirikano, kag nagpahayag kang andang katuyuan.

Ginsugidan nanda ang Miyor nga may ginalagas sanda nga barko nga bulawan, nga sobra ka dasig, kag bisan anhun nanda kadali indi gid nanda malambot kag rugya sa amo dya nga lugar nadura. Suno kananda, may ngaran nga nasulat sa kilid kang panulong kang barko: “Princess of Antique, Hiningalan City, Laua-an, Antique, Philippines.”

“Ang Hiningalan sa amun, ngaran kang sangka bukid nga may pal-ak kag sa idalum na may linaw, didto sa suba kang Cairawan,” sabat kang miyor.

Naghalin ang mga Kano nga nag-ilung-ilung hay nagalibug ang andang ulo sa andang nasaksihan.

Ang mga tawo nagsugid nga kon magbaha ang suba kang Cairawan, may nagapalundog palawod nga bahul-bahul gid nga man-ug, mas bahul pa sa puno kang niyog, kag kuno amo dya ang barko nga nagapalawud. May nagasugid man nga nakakita sanda kang masanag nga barko nga nagasuba sa Cairawan, ukon nakabati kang busina kag rugubrub kang andar kang barko sa kagab-ihun.

Hasta kadya nagapabilin dya nga mistiryo nga ginaistoryahan angud kang mga mal-am kag ginasugid sa mga urihing tubo.

- Katapusan -

Gulpi lang nagbinhud ya dungan-dungan ni Victoria. Nagapuropanilhig ma lang tana insat daw sa hinali lang ginsaluhot ka hangin gulpi ya alipudwan na. Nagpuron-puron sa sintido na nga daw nagaalipasa pay waay ma ti gwaan. Nabatyagan na nga daw may gatuslok-tuslok sa bagul na. Tama gid kasakit, nagasurosulaput. Nabuy-an na ya silhig na nga hibyok. Waay na matapos ka tipon ya mga laya nga dahon ka kawayan sa ugsadan nanda. Daw gin-atipuyong tana. Nagpahunay-hunay anay tana sa binit pay daw nagatiyog na palibot na. Daw malipung tana. Nagaparanulum ya anang panuruk.

Ginpirit na magtindug kag nagsulud sa balay kag ginpangita na ya ferrous sulfate na kag mag-inum it darwa ka bilog. Basi anemic gid man tana. Napuropahuway tana liwat pay sigi man angud ya sakit ka ulo na. Daw mabuka gid. Ah, nadumduman na. May Advil pa tana gali. Nag-inum pa gid tana it sambilog. Haay, kabudlay pa daan tunlun ka day-ang daw holin ana itsura. Indi pa gid mahim-us, pinangita na duman ang White Flower na kag mamanyos. Aguy, sa pagkabaho! Kon indi lang malain ya pamatyag na indi gid tana magmitir hay makasimhot gani tana ka daya sa iba daw masuka tana. Pay amo daya kinahanglan na, nga mabahuan tana gid agud indi tana mapugday nga waat pilas.

Nagbatang-batang tana duman kag magpiyung-piyung. Buhay-buhay, baliswa. Buhay-buhay, baliswa. Ay, insat daw ginabutung tana paibabaw haw? Ano man dayang nabatyagan na man? Pamatyag na daw ginaalsa lawas na. Ay, hala, insat daw galutaw tana sa hangin?

Ginkarapkap ni Victoria ya silpon na kag nagtawag sa bana na. Buhay pa ya pangita na ka numiro hay indi tana kamaan magskrol.

"Ga, lain pamatyag ko. Gulpi lang nagsakit ulo ko. Gin-imnan ko dun bulong pay indi gid mabuul. Uli kaw anay. Gapuropanilhig man lang ko kaina dya dapit sa kawayanan."

“Basi waay ka kapamahaw kag nagutman ka lang. Kaun kaw anay.”

“Indi. Nakakaun ko. Masakit gid. Kaina pa gid dya. Daw mapiyung mata ko. Naramigan dun ko."

“Ipahuway-huway lang.”

“Indi gid gani mabuul ya sakit. Daw nagadugang pa gani."

"Tapuson ko lang di. Dali lang gid."

“Indi ko gani masarangan. Dali dun bala! Magbatang ako daw nagalutaw pamatyag ko. Mag-an, mag-an pamatyag ko. Daw ginalukat ya mata ko sa kasakit, kag daw mabuong ya bagul ko.”

"Ay, linti! Basi nasinda ka!"

Sinda: Tawag ka mga kamal-aman sa halit nga kahimuan ka taglugar nga indi makita ka tawo. Sa masami nagakatabo, ang pagsinda sa tawo kon ana masalapay dayang indi makita nga mga tinuga. Kalabanan, nagasakit ya ulo kag nagamag-an ya pamatyag. Bisan anhon ka inum ka bulong sa botika, indi mabuul ya sakit. Mahimo mabulong ang pagsinda kon dar-un sa mirko.

Mirko: Manogbulong nga may kinaaram kag kinaadman nga makatapna ka mga kahimuan ka taglugar sa tawo. Kinahanglan dar-un ang nagabalatian sa mirko agud maman-an na ang ginhalinan ka ana nga masakit. Mahukas ka mirko ang sakit nga nabatyagan ka ginhalitan kon indi man hungud ka taglugar nga sakiton ya tawo. Pay kon tuyo gid ka taglugar nga halitan ya tawo, mauntat lang ya balatian kon ya nasangtan mapabulong paagi sa pagpaobra.

Paobra: Amo daya ay buruhaton ka mirko agud mabulong ya ginbatyag ka ginhalitan ka taglugar. Ginahimo na day-a sa natalana nga adlaw kag nagakinahanglan ka pagpangalap ka mga garamitun agud mapatigayon ya sirimonya sa paghangyo sa taglugar nga bayaan ya hinalitan. Duro nga padugi sa pag-obra, halin sa pagbagting ka mga agong, pag-istorya sa mga indi makita, paghambal ka mga indi maintindihan nga linggwahi, hasta sa pag-ihaw ka mga halad nga manok ukon baboy. May mga oras nga masupug ya taglugar kag indi madali-dali mabuul ya masakit gani nagakinahanglan ka maisug kag may abilidad nga mirko agud tabugon ya taglugar nga indi maghalin kag mapabilin hay nagalumon.

Lumon: Mga taglugar nga nagaistar man sa lugar nga natindugan ka mga tawo. Dayang mga indi makit-an nga tinuga nga nakauna dun istar sa lugar nga ginpatindugan ka balay ukon bilding. Duha day-a ka klasi, puti kag itum.

Ang puti nga lumon, indi makaharalit. Makatuga gid lang dayang mga puti nga lumon ka sablag kon masalapay mo sanda, pay makaintyindi daya tanda kon ulo-ulohan ka mirko ukon ka nagsalapay kananda. Kinahanglan may itao ikaw ukon ihalad kananda agud malugpayan sanda. May mga gatabo man nga nagabulig pa gani dayang puti nga lumon sa tagbalay ka lugar nga ginalumonan na parihas ka pagtao na it swirti sa natungdan.

Ang itum nga lumon, makataragam. Sa masami, nagatuga ka halit dayang mga itum nga lumon sa mga naglumon nga tawo sa anda ginaistaran. Indi madali-dali maistorya dayang mga itum nga lumon. Kinahanglan gid ang pagpaobra sa mirko agud tabugon sanda. Kinahanglan man masupug nga mirko ang magpaya kananda agud mapyirdi gid kag indi dun magbalik-balik. Kon kaisa, kinahanglan liwatun pa gid ang pagpaobra agud masigurado gid nga nagtaral-as dun dayang mga itum nga lumon.

Nagasumpit nga nagangurub ya pagalapal nga Honda ni Jojo pauli sa balay nanda. Dalidali gindara na ya asawa na sa baklud, sa payag ni Merna nga mirka. Ginaagubay na lang. Gintadag nanda ya lutakon nga taraman hay nagaparanglapsi dun si Victoria, kag daw gahawus dun gid ya paginhawa na. Napamahuray it mayami. Bisan si Jojo indi ka agwanta ka baho ka White Flower nga ginpamanyos ni Victoria. Ginrami-rami pa gid nanda nga panaw hay basi una pa tana malipung sa asawa na.

Mayad lang hay dayan si Merna nga mirka. Nagasurusugba gid ka tarong kag hawul-hawul. Nagapatadyong. Bag-o tana ka parigos. Nagasamo ya hamot ka Sunsilk kag batok nga uga kag baranyos ni Victoria sa panimahuan ni Jojo. Dalidali na ginpaidag si Victoria sa purungkuan nanda nga kawayan.

Malapsi dun ya bibig ni Victoria, maputi dun pati mga kuko na. May buring pa ya alima ni Merna, ginhimulsuhan na si Victoria. Nanghuy-ab kag nagwiri-wiri. Nanghuy-ab kag nagwiri-wiri liwat. Nanghuy-ab man si Victoria. Kada panghuy-ab ka mirka, kit-anun gid ya ang guab kag bingaw ka unto na nga mapula-pula. Ginparayu dulang ni Jojo ya panuruk na. Ginlungay na ya rilo sa dingding sa tupad ka kalindaryo. Manog alas diyes pa lang gali sa aga.

Daw malamais ya balhas ni Victoria kag nagaparangyami gid tana.

Nagdakog-dakog sa kwarto nga kurtina anang sira si Merna nga mirka. Pagbalik na, may dara nga hinamukon nga habol.

“Putsa tana, hay ginaramigan. May bul-un lang ako.”

Nagapang-alang-alang pa daad si Jojo magdaho ka habol na nga daw waay malabhan, pay waay na dun ginsapak. Ginsunod na dulang hambal ka mirka kag gintabunan na ya lawas hasta dapa-dapa ni Victoria. Ginakuru na, nagabayungkut sa purungkuan nga nagauyad-uyad. Waay dun si Jojo magtupad kana hay kada pungko na nagaigut ya purungkuan nga pusog nga nagharalog dun sa linansangan na.

Ginhimulsuhan liwat ka mirka si Victoria, kag nagpiyung it buhay. Nagakuriit tana. Buhay. Buhay gid. Haros irugon dun ni Jojo ya kiwi ka baba na sa hulat-hulat na kon ano dun ya isambit na nga nabatyagan ka mirka. Gulpi lang nagmuklat si Merna nga daw malukso ya mata na, kag nagbalikid. Nag-ignut si Jojo. Nagkuragmang gid.

"Sinda daya,“ hambal ka mirka. "Sinda!”

Buhay ya turukay nanda ni Jojo. Amo may untat ka pitik ka dughan nga ginahulat na kon ano sunod na ihambal. Nakaginhawa lang it madalum si Jojo nga daw nahaw-asan paghambal ni Merna nga nagakiwi ya bibig na pasaka nga daw nayubit.

“Mayad lang hay puti ya lumon ninyo. Indi dun kinahanglan magpaobra,” hambal na nga nagayuhum-yuhum, gagwa ya ngislo na kag unto nga malaka, mapula hay gamama.

Nagbuul sa dapog si Merna ka paya ka lahin nga niyog. Ginbutang na sa idalum dapit ka sarakangan ni Victoria. Ginbutangan na ka baga halin sa napaarangayan na nga tinig-ang. Naggwa. Pagbalik na may mga dahon-dahon dun nga dara kag ginbutang na sa baga sa paya. Nagtub-ok dayun ya aso nga halin sa hilaw nga mga dahon. Gin-ubahan na si Victoria ka habol na kag gintuob na ka aso pay sigi angud ya kutib-kutib ka baba ni Merna kag nagapanghuy-ab. Mahamot-hamot gawa tana ikumpara sa White Flower dayang paaso na.

Si Victoria nanghuy-ab man. Ginpahid na sa dahi ni Victoria ya dahon nga nauyatan na. Gintampal-tampalan na pati bilog nga lawas ni Victoria. Sigi man angud ya kutib-kutib ka baba na kag puropaspas ka dahon sa lawas na.

Nakabatyag ka irihiun si Jojo. Naggwa tana anay kag mangulag-kulag kon diin mapatupung. Tuya tana sa may marabong nga misitas. Pagbukas na ka sipir na nagpanabi-tabi tana anay.

Hambal na pa hay, "Tabi-tabi, pasinsya lang kon masalapay.”

Gapaniguro man. Budlay dun basi magbanug! Kahuruya kon tuya gid sa magbanug magpuropaspas man tay Merna. Kag basi himulsuhan! Daw ginkilkigan tana. Nag-uyug-uyug dulang tana kag manipir pagkatapos.

Pagbalik na sa payag. Abaw! Nagaistoryahanay dun si Victoria kag Merna, Gakadlawanay pa. Natingala si Jojo.

"Mayad dun matyag mo?" Nagtaas gid ya kiray na kag naghanggud ya buho ka irong na nga daw indi gid magpati.

"Huo, waay dun. Daw pinahid lang. Mauli dun ta,” hambal ni Victoria.

“Mauli?” mangkot na liwat. Nagapangyam-id ya baba na pay daw mapati man, nga daw indi man.

“Tuod ka?”

“Huo, ga. Dali dun.”

“Panghampol ka lang ka dang ginlista ko agud madura du gid ya lingin-lingin ka ulo mo,” hambal ni Merna nga mirka kag dayon magdupra sa lupa.

Pag-abot sa balay da, ginlantaw ni Jojo ya risita ka mirka sa pinaksi nga notbuk nga paamak na sa dapog. Ya nasulat: pasaw, bunlaw, kalawag, baston ni San Jose.

Kon kaisa, may mga masakit kita nga indi mabuul ka mga bulong nga mabakal sa botika ukon risita ka doktor. Bisan indi mapatihan dokaron nga modirno dun ya panahon, may mga nagakatabo angud nga indi mahangpan pay mabulong paagi sa mga ginapatihan ka atun mga kamal-aman.

- Katapusan -

Aga pa piro daw bangkiling run ang mga balhas nga nagagwa sa lawas ni Luis. Wara sa kilag na ang hapo kag basa na nga bayo samtang nagadalagan paagto sa opisina kang tagdumarahan kang Angel Baquero Memorial Hospital. Garut ang turuk na sa anang daan nga rilo samtang nagahapo-hapo kag nagadagun-dagun pasaka sa ikarwa nga panalgan kang hospital. Kadya ang una nga adlaw kang anang pag-obra bilang dyanitor kang hospital.

Ginakulbaan si Luis bangud man-an na nga maurihi run tana magsulud sa pinakauna nga adlaw kang anang pag-obra kag kinahanglan na gid magpaathag kay Dr. Tan kon andut naadlawunan tana ka abot. Si Dr. Tan ang hepe kang hospital nga nagpasulud kana sa obra. Nagkilalahay sanda ka dya ni Dr. Tan sa sangka Chinese Restaurant sa Iloilo kag naistorya na sa doktor nga nabudlayan tana sa anang obra bangud rayu sa Antique kag mahal ang pliti. Magasto kon pirmi tana mag-uli-uli gani kisra sa sambulan lang tana nagauli sa andang baryo. Naluoy ang doktor kay Luis gani ginkun-an na nga mag-aplay run lang bilang dyanitor sa hospital nga ginadumara na.

Mabuut dya nga tawo si Luis. Tandus kag hulas sarigan ang anang itsura hay malulo ang anang mga mata. Saktuhan lang ang kataasun ni Luis sa idad na nga baynti dos. Bisan ilum, pino ang anang panit, turuong ang anang irong kag duag-rosa ang anang bibig. Suno sa anang nanay, pinamataan kang pari nga Katsila ka dya ang anang apoy nga nanay ni lola na gani nagasalir gid ang dugo nga mistiso. Daw indi gani maman-an nga pigado si Luis bangud sa anang itsura. Duro ka dya ang mga daraga nga nagapasiplat kag nagaliad-liad kana sa andang baryo garing sara lang gid ang naluyagan kag ginapalangga na – si Lila.

Gani indi na man mabasol ang anang kaugalingun kon andut naburaw tana sa sobra ka katuyuhon. Ano abi kinahanglan na magbulig ka pamulaw sa katapusan nga gabii kang haya kang nanay ni Lila. Sastri ang nanay ni Lila kag nagamaistra si Lila sa sangka iskwilahan nga primarya sa andang baryo Hagunub. Gamay pa si Lila kang napatay ang anang tatay sa balatian. Klasmit sanda kadya ni Luis halin kang ilimintarya hasta mag hayskul garing si Lila lang ang nagapadayon sa kolihiyo hay nasarangan tana paiskwelahun kang anang nanay paagi sa pagpanahi. Gwapa, simpli, aram, buut kag risponsibli nga bayi si Lila gani tana gid ang gusto pakaslan ni Luis.

“Mayad nga aga, Dok! Pasinsya gid ....”

“Ok lang, Luis. Naintyindihan ko ikaw. May nagsugid kanakun nga kar-on run gali ilubung ang nanay ka nobya mo. Abi ko gani maabsint kaw kadya mong.”

“Gusto ko man gani daad mag-absint, Dok, garing indi malyag si Lila. Nga daan una dya nga adlaw kang akun pag-obra rugya kag wara pa ako nakalisinsya kanimo ka timprano.”

“Ah, ti sigi. Ikaw bahala. Agtuni lang to si Tay Kandong sa Supply Office hay tana matugro ka urobrahun mo.”

Wara run nagpabuhay ka istorya sa doktor si Luis. Dalidali na nga ginsagap ang opisina nga ginsambit ka doktor kag nagpakilala kay Tay Kandong nga ginasarigan ka hospital pag-abot sa mga kirid-anun kag rilimpyuhan sa hospital. Ginsugo ni Tay Kandong si Luis nga dagnasan ang salug kang bilog nga hospital. Samtang nagapasaka si Luis sa hagdan paagto sa ikarwa nga panalgan kang hospital, may nasugalaw tana nga nars nga nagadalidali.

“Aaay, karbaw!” singgit kang nars.

Nakadalin-as ang nars sa halintang kang hagdan. Maabtik si Luis nga naglukso kag ginsalo sa darwa na ka butkun ang babayi. Nagturukay sanda kang madali. Nag-igham si Luis.

“Aguuuy, Nong, salamat gid sa pagsalo mo kanakun,” hambal kang nars nga daw nagasamo ang kakulba, kalipay kag kamayha. “Ay, kon wara kaw guro basi nabuka run ulo ko dya sa dalum ka hagdan.”

“Wara’t kaso mam, ah,” sabat ni Luis nga nagayuhum. “Pasalamat kaw lang hay abtik ako.”

“Ako gali si Asuncion. Ason lang. Raw-ay ngaran ko, gi?”

“Ay, indi mam, ah,” agaw ni Luis. “Nami gani. Angayan gid sa ka gwapa mo.”

“Ti, sigi salamat liwan, ha? Istorya lang ta garing liwan. Nagadali ako hay may pasyinti sa ER kag ginahulat ako ni Dok. Lagawi lang ako dyan pirmi sa ER, ah,” hambal ka nars kay Luis nga ginakuum ang anang butkun.

Wara run nakasabat si Luis kondi nagyuhum run lang. Daw naurungan si Luis hay gwapa ang nars, nami ang pamanit, hamot kag nagahurma gid ang daw botilya ka Coke na nga lawas sa anang unipormi. Daw halin sa may sarang nga pamilya.

Gulpi naumpawan si Luis kang gulpi naghuni ang ambulansya sa sagwa. Gulpi na nadumduman ang nanay ni Lila kang ginhingagaw nanda dar-un sa hospital. Nastrok ang nanay ni Lila kag gindiklarar kang doktor nga patay kang mag-abot dya sa hospital. Gulpi na nadumduman si Lila kag nakabatyag kang kaluoy sa nailo na nga nobya. Ginpadayon na run lang ang anang pagpanglampaso ka salug. Nalipatan na run ang nars.

Pagkadason nga adlaw nag-agto si Luis sa kantina ka hospital para mag-igma.

“Luis!” Si Ason nagapanawag kana. “Dali, imaw ta igma. Librihun ta kaw. Pili lang dyan ka gusto mo kan-un.”

“Salamat gid mam piro sigi lang, ah. Ako lang mabayad.”

“Ay, maan, ah. Mayha-mayha pa. Pasalamat ko lang ria sa pagsalo mo kanakun sa hagdanan,” pamirit ni Ason nga nagayuhum.

“Ah, ti, sigi mam. Salamat gid.” Nalipay si Luis bangud nga yadi pa durugang sa piriliti na sarum-an ang libri nga igma.

Tupad sanda nagkaun ni Ason sa lamisa. Napanilagan ni Luis nga garut ang turuk ni Ason kana samtang nagakaun.

“May buring pungyahun ko, mam, haw?” pamangkot na sa nars.

“Ay, sus wara, ah. Nagwapuhan lang ko kanimo mong. Kon laki lang ko kag ikaw bayi, ay, pamasyaran ta gid kaw,” siryoso nga sabat ka nars.

“Abaw si mam man yamuhat, ah.”

“Tawga lang ako nga Ason, ay. Gamam gid timo nga nars takun bukun maistra,” yamuhat ka bayi.

Wara run ka sabat si Luis. Ginbanga na run lang ang kaugalingun ka usang. Pagkatapos kaun, nagpanaw sanda pabalik sa hospital.

“Luis, pwidi ako ka pahatud kanimo kar-on sa paradahan pauli? Indi bala ma-overtime kaw man kar-on? Nahadlukan ako mag-agto sa paradahan namun nga ako lang sara,” daw nagapakitluoy nga kuon ni Ason.

Bangud nga namayha man kag naluoy sa bayi si Luis, nagpasugot tana.

Mga alas otso sa gabii run sanda nakagwa sa hospital. Hasta alas nwibi ti gabii pa ang halin kang katapusan nga dyip paagto sa lugar nanday Ason. Nagpapara si Ason ka traysikul kag may ginhani sa draybir. Naghipus lang si Luis kag nagpungko sa tupad ni Ason.

Samtang nagadalagan ang traysikul, nanutaran ni Luis nga daw lain ang andang diriksyon. Bukun paagto sa paradahan nanday Ason.

“Luis, indi lang kita anay mag-uli, ha? Imaw lang kita anay maturog kadya,” hani ni Ason kay Luis samtang ginakuhap ka nars ang anang dughan. Daw nangusyan si Luis kag gulpi na ginwahig ang alima ka nars.

“Ay, sus, ano tana ra imo, Ason, man?” sabat ni Luis kay Ason. “Kontrata ta mapaimaw kaw lang paagto sa paradahan nyo, kon ano-ano tana run imo. Ginarispito ta kaw, Ason, kag ginarispito ko man ang nobya ko.” Dayon na balikid sa draybir kag magkuon. “Nong, sa paradahan kita pa-Igbanglid.”

“Ah, gali kaw? Abaw, Luis, ikaw pa lang ba ang laki nga nangindi kanakun. Tandaan mo dya, hinulsulan mo gid ang disisyon mo! Naog hay ako run lang mapaparadahan. Nagaugut ako kanimo!” singgit ni Ason kay Luis nga daw gamurudlo gid ang mga mata sa kaugut.

Naghipus lang si Luis kag nanaog sa traysikul.

Bangud nga gabii run, wara run ti masakyan si Luis pasulud sa andang baryo. Nanaog run lang tana sa krosing kag nagpanaw pauli. Mga darwa pa ka kilomitro ang paranawun halin sa krosing paagto sa baryo Hagunub. Wara ti makita nga pamalay hay puro dalaag ang maagyan kag wara gid ti sulo sa karsada. Mayad lang gid hay lati ang bulan gani sanag ang aragyan. Samtang nagapanaw nga nagapuropanihol si Luis kag nagapaminsar kay Lila, gulpi lang may naglambat kana nga itum kag bahul-bahul nga ayam nga ang kataasun daw hasta sa anang hawak. Wara nagalahay ukon nagangurub ang ayam piro indi maghalin sa tubangnan ni Luis. Ginaturuk ka ayam si Luis. Nagabaga ang mga mata kang sapat. Gintabog dya ni Luis.

“Sleee ... Sleee …. Abaw tunto nga ayam dya, ay. Kon indi kaw pa maghalin pakgun ta kaw ka bato.”

Nagahana pa lang nga mapurot ka bato si Luis, gulpi nagdalagan kag naglumpat ang ayam kana kag gintuyo tana nga kadtun. Ginsagang ni Luis ang baba ka ayam kag ginkupkupan dya ni Luis ka hugut. Gusto ni Luis nga kug-un ang ayam piro nagadahog ka dya ang anang lawas sa kadanlug. Kon makabuhi gani ang ayam, ginasaruso na gihapon si Luis kag nagangurub run dya kang daw bukun normal nga pagngurub ka ayam. Daw ngurub kang tawo. Lawid ang dumugay nanda ni Luis sa karsada. Indi man makadali-dali lupig ang ayam kay Luis hay purus dya nga tawo kag bastanti sa pangabudlay gani bato sa hapo.

“Linti kaw nga ayam kaw! Man-an ko bukun kaw ayam. Aswang kaw nga yawa kaw! Kon sin-o kaw man, indi ko magpapyirdi kanimo,” singgitan ni Luis sa tunga kang dalan samtang sigi andang dumugay ka ayam.

Nagpangadi si Luis sa anang paminsarun. Nadumduman na ang istorya kang anang lola.

“Kon hinali dumugon kaw ka aswang, kaptan mo sa iruk, hita kag luku-lukuan para indi makapanginpadlos.”

Ginsunod dya ni Luis. Ginsipit na kang sangka alima na ang liug ka ayam kag ginkumu kang tuo na nga alima ang sakang ka sapat. Ginpuga na dya ka hugut hasta nga maubos ang anang purus. Sa sobra ka ayam ka pulok nabuy-an dya ni Luis. Nanutisyaran na nga daw nagluya ang ayam kag nagakiang-kiang. Ipiktibo gid ang tudlo ni lola na. Nagaralaway ang ayaw kag naglibot-libot kana.

Gulpi nadumduman ni Luis ang ginataklus na nga distornilyador sa anang hawak. Dayon na dya gingabot kang insaktuhan gid nga ginsaruso kag gindamhagan tana ka ayam, ginsugalaw na dya ka buno kang ginakaptan na nga distornilyador. Naigo ang ayam sa busong. Nagtiyangak dya kag gulpi nagdalagan parayu. Pagkaligad ka pira ka sigundo gulpi may nagtiktik kag may nag-agi sa uluhan ni Luis nga bahul nga pispis nga nagahugpaas parayu. Nagsinggitan liwan si Luis.

“Ti, buul mo mamay mo? Ako pa paagyan mo ba nga panulay kaw. Balik to sa ginhalinan mo, pinanubul ni Kristo.”

Ginturuk ni Luis ang distornilyador. Buta dya ka dugo. Gintablug na dya sa dalaag kag ginhugasan ang anang alima nga may dugo sa kalog sa binit ka dalan. Nagdiristo panaw pauli si Luis hasta makadab-ot sa andang balay. Ginsugalaw tana ni Lila.

“Luis, naiwan kaw? Andut duro lanug mo kag bakiras haw?”

“Ah, nakadasma ako hay nakasandad ako sa bato, pangga, rugto sa dalaag ayon, ay, huh. Ginpanaw ko lang halin sa krosing pauli rugya mong. Ano bi hay bisan sanag bulan, dulum gihapon ang aragyan.”

Ginbulong ni Lila ang pilas ni Luis kag imaw sanda nag-iyapon.

Pagkaaga, sa hospital, ginsugalaw si Luis kang imaw na nga dyanitor.

“Uy, Luis, man-an mo ang natabo kay Ason nga nars? Indi bala imaway pa kamo mag-uli kabii?”

“Ha? Naiwan si Ason haw?”

“Ginbuno kuno ka wara makilal-i nga tawo kabii pagnaog na sa ginsakyan na nga dyip. Patay gid.”

Gulpi naurungan si Luis kag nagparangligbos ang anang bulbol. Nadumduman na ang natabo kana kabii.

- Katapusan -