Hiningalan
ni Danny S. Tabuyan
“Ang Hiningalan sa amun, ngaran kang sangka bukid nga may pal-ak kag sa idalum na may linaw,” ang hambal kang miyor.
Ang bukid kang Hiningalan sakup kang baryo Casit-an sa Laua-an. Ginaagyan dya kang suba kang Cairawan, ang dulunan kauna darwa ka mga banwa sa panahon kang Katsila, ang banwa kang Laua-an kag ang banwa kang Guisijan.
Kang tuig 1885 ang Guisijan, suno sa maragtas nga sinulatan kang mga pari nga Agustino, may ana nga kaugalingun nga Huwes de Paz, nga nagpamatuod nga dya isara run ka banwa nga may munisipyo. Ugaring kang tuig 1898 sa pag-inaway kang mga Kano kag Katsila sa Pilipinas, nasunog ang tatlo ka mga banwa, ang Barbaza, Laua-an kag Guisijan, kag nangin isara lamang dya ka banwa. Kon tagadiin ang Presidinti ukon Miyor didto man ang munisipyo. Una nga nagdisisyon kag nagdiklara ang Barbaza nga magbulag bilang banwa sa Laua-an kag Guisijan. Kang Enero 1, 1915 ang Laua-an kag Guisijan, gidiklarar bilang isara lang ka banwa, sa Laua-an ang munisipyo, kag nangin sakup run lang ang Guisijan. Amo ra nga may baryo Lindero rapit sa suba kang Cairawan hay amo dya ang dulunan ukon katapusan nga baryo kang Guisijan.
Matapos ang Ikarwa nga Inaway Pangkalibutan kang tuig 1945 kag pagsurindir kang mga Hapon, nagparanaog ang mga tawo halin sa andang mga barakwitan. Kang tuig 1946, tyimpo nga ang Miyor kato amo si anhing Baltazar Necesito nga taga-baryo Lindero, may sangka makataranhaga nga hitabo nga nagtublag sa mga tawo.
May nagadalagan nga tawo nga rayu pa nagasinggitan run.
“Tyo Tasang! Tyo Tasang!” ang anang hangus-hangus nga panawag.
“Ano ang ginayaok mo?” pamangkot kang miyor.
“Nagaruguyon ang mga tawo didto sa Aring ….” ang indi matapos nga hambal kang tawo hay nagahapo-hapo pa.
“Paimna anay dya kang tubig,” ang sugo kang miyor.
Kang makainum ang tawo kang tubig, ginpadayon na ang anang panurogidun.
“May naghugpa nga iroplano sa baybay kang Aring, may sakay nga mga Kano nga suldado kag ginapangita nanda ikaw," padayon kang tawo.
“Ano, iroplano? Sa baybay?” ang pamangkot kang miyor nga may pagpalibug.
“Huud, Tyo! Ang ampibyan bala nga iroplano,” ang sabat kang tawo.
Dalidali nga nagdagun-dagun paagto sa baybay kang Aring ang Miyor. Kag ana nakita ang ampibyan nga iroplano nga may ngaran pa nga ana kang Istados Unidos kang Amirika. Pagparapit na sa nagadinugok nga mga tawo sa baybay, ginsug-alaw dayon tana kang tatlo ka mga Kano nga nagpakilala kana nga ang isara kanada sangka mataas nga opisyal nga suldado nga Amirikano, kag nagpahayag kang andang katuyuan.
Ginsugidan nanda ang Miyor nga may ginalagas sanda nga barko nga bulawan, nga sobra ka dasig, kag bisan anhun nanda kadali indi gid nanda malambot kag rugya sa amo dya nga lugar nadura. Suno kananda, may ngaran nga nasulat sa kilid kang panulong kang barko: “Princess of Antique, Hiningalan City, Laua-an, Antique, Philippines.”
“Ang Hiningalan sa amun, ngaran kang sangka bukid nga may pal-ak kag sa idalum na may linaw, didto sa suba kang Cairawan,” sabat kang miyor.
Naghalin ang mga Kano nga nag-ilung-ilung hay nagalibug ang andang ulo sa andang nasaksihan.
Ang mga tawo nagsugid nga kon magbaha ang suba kang Cairawan, may nagapalundog palawod nga bahul-bahul gid nga man-ug, mas bahul pa sa puno kang niyog, kag kuno amo dya ang barko nga nagapalawud. May nagasugid man nga nakakita sanda kang masanag nga barko nga nagasuba sa Cairawan, ukon nakabati kang busina kag rugubrub kang andar kang barko sa kagab-ihun.
Hasta kadya nagapabilin dya nga mistiryo nga ginaistoryahan angud kang mga mal-am kag ginasugid sa mga urihing tubo.
- Katapusan -