Ugsad Kang Kinaray-a
ni Alex C. Delos Santos
Indi angay kang Latin kag Sanskrit, ang Kinaray-a nagapamatok nga madura.
- Leoncio P. Deriada, 1991
Chapter 1. Introduksyon
Ang kalabanan, kon indi tanan, nga mga pagtuon sa pulong kag panulatan kang Bisayas Nakatundan natoon gid lamang sa Hiligaynon ukon Ilonggo. Talagsa sa malaka lang, kon mahinambitan, ang Kinaray-a nga ginakabig lamang bilang dayalekto ukon sahi sang Hiligaynon. Bag-o natapos ang Dekada ’80, may pag-usbong kang Kinaray-a sa panulatan, kag ang pagtuhaw kang bag-o nga mga manunulat nagbalhin kang literatura kang rehiyon, kag nagtulod sa bantog nga propesor kag manunulat nga si Leoncio Deriada nga magpahayag nga may rebolusyon kang pluma nga nagaluntad sa Bisayas Nakatundan.[1]
Ang pulong nga Kinaray-a
Ang Kinaray-a nakilala sa iban nga ngaran bilang Hiniray-a Hinaray-a, Kiniray-a, Karay-a, Antiqueño, Hamtikanon, Sulud, Ati, kag Panayano. Isara diya sa mga pulong nga nabahin sa grupo kang mga Austronesian ukon Malayo-polynesian.[2] Ang pamilya kang pulong Austronesian sangka bahul nga grupo nga ginalakipan kang mga pulong kang Indonesia, Malaysia, Polynesia, Melanesia, kag Micronesia, lakip man kang iban nga mga tumanduk nga pulong kang Taiwan kag Indochina, kag bisan ang pungsodnon nga pulong kang Malagasy. Ang mga pulong sa Pilipinas angay kang Kinaray-a ginakabig man nga Hesperonesian, nga buut hambalun naghalin sa kaangay nga ginikanan kang duro nga mga pulong Indonesian kag Malaysian. Ang Kinaray-a, suno kay Curtis McFarland, nalakip sa grupo nga Meso-Philippine, kag kaangay kang mga pulong nga Iraya kang mga Mangyan sa Mindoro, Agutaynon kang Palawan, Bikolano, Romblonanon, kag Samarnon.[3] Karay-a ang tawag sa mga tawo nga nagagamit kang Kinaray-a bilang pulong nga namat-an.
Ang Kinaray-a amo ang pulong kang karakuan sa Bisayas Nakatundan. Ginahambal diya sa bilog nga Antique, mga bahin kang Aklan kag Capiz, sa kalabanan kang Iloilo, kag bisan sa Negros Occidental nga ginpuy-an man kang duro nga mga sakada halin sa Antique. Wara pa rugya naabay ang mga Karay-a nga nagpaamulya sa Mindanao, ilabi run gid sa North Cotabato. Mabudlay isipun ang mga nagagamit kang Kinaray-a tungud sa malawid nga tion ginadapun lamang diya sa Hiligaynon. Halimbawa, sa “Ethnolinguistic Groups in the Philippines” kang Census kang 1980, wara sa listahan ang Kinaray-a. Sa baylo, may lista kang Hiligaynon (Ilonggo) kag Hamtikanon, nga ayhan gingamit sa pagtumud kang pulong sa probinsiya kang Antique. Gani kon isipun, ang populasyon lamang kang Antique ang nangin basehan sa pag-isip kang taghambal kang Kinaray-a, kag wara nalakip ang mga Karay-a sa Iloilo, Capiz, kag Negros. Suno sa amo nga datos, may 363,008 lamang ka taghambal kang Kinaray-a batok sa 4,406,021 ka mga Hiligaynon (Ilonggo).[4]
Pero kon ang lapad kang mga lugar kag isip kang mga kabanwahanan nga nagahambal kang Kinaray-a lamang ang pagabasehan, Kinaray-a ang pinakaduro it taghambal sa Bisayas Nakatandun, kag ayhan sarang makuon nga Kinaray-a ang mayor nga pulong kang rehiyon. Ang bilog nga Antique, nga may populasyon nga rapit sa tunga ka milyon[5], nagahambal kang Kinaray-a. Idugang pa abi ang mga banwa sa Iloilo nga ginmitlang ni Santiago Mulato[6] bilang Karay-a: San Joaquin, Miag-ao, Guimbal, Tubungan, Igbaras, Leon, Alimodian, Maasin, Janiuay, Lambunao, Calinog, Tapaz, San Miguel, Pavia, Sta. Barbara, Cabatuan, New Lucena, Pototan, Passi, Barotac Nuevo, Bingawan, Dueñas, Dingle, kag Zarraga.
Ang ginhalinan kang Kinaray-a
Mabudlay man mapat-ud kon diin gid naghalin ang Kinaray-a. Sa mga libro kang sinulatan kang mga nauna nga iskolar, ginagamit ang tinaga nga Hiniray-a, kag kon kaisa Iraya, Hiraya, kag Hiniraya. Ang iskolar nga si Resurreccion Maza nagpauso pa kang “Kiniharay-a” nga labing mabudlay kon mitlangun. Pero si Mulato nagapamirit sa paggamit kang “Hiniraya” tungud suno kana naghalin diya sa gamot nga “iraya” – lugar nga mataas kag marayu sa dagat ukon naayon sa bukid. Ang baliskad na kadya amo ang “Hiligaynon” nga naghalin sa gamot nga “ilig.” Ginpatpat na diya sa anang mga sanaysay nga “Ang Hiligaynon” sa Ani 10 (1989), kag sa “Hiniraya: Kagamutgamutan kang Hiligaynon” sa Ani 19 (1991) nga ginbalhag kang Sentrong Pangkultura kang Pilipinas (CCP). Ang naurihi amo ang mga pinakauna nga mga nabalhag nga taramdan tuhoy sa pulong nga Kinaray-a.
Ang katingalahan lamang nga wara sa mga taghambal ang nagakuon nga Hiniraya ang andang pulong. Bisan sin-o ang pamangkoton sa Antique kon ano ang andang pulong nagasabat nga Kinaray-a, ukon dayon sabat nga “Karay-a takun.” Mga iskolar sa akademiya kag mga manunulat kang mga textbuk lamang ang nagagamit kang Hiniraya. Ang mga bag-ong manunulat sa Antique naghisugot nga tawgun ang andang pulong nga Kinaray-a. Ayhan may mga tawo kauna nga ginakilala bilang Karay-a, gani ang pulong Kinaray-a, nga buut hambalun “kang mga Karay-a.” Halin kang Dekada ’80, ginkilala run ang Kinaray-a bilang mayor nga lenggwahe kang Panay. Bisan sa Encyclopedia of Philippine Arts and Culture (1992) kang CCP, “Kinaray-a” ang gingamit, bukut “Kiniray-a” ukon “Hiniray-a.” “Kinaray-a” man ang ginagamit nga termino kang National Commission for Culture and the Arts sa andang mga publikasyon.
May sangka mito halin sa bantog nga Povedano Manuscript nga nagatumud sa isla kang Panay bilang Iraya, kag sa isla kang Negros bilang Bugto. Suno sa mito, kauna nga panahon wara it lupa kundi kadagatan lamang. Ang hari nga si Manaul nagkarot kang daragkul nga mga bato sa idalum kang dagat kag ginpilak sa dagat. Ang mga lupa nga nagtuhaw tuga kang pagburublag kang bato amo ang duro nga mga isla sa Pilipinas, kag lakip kadya ang Iraya kag Bugto. Kon ang mito nga diya ang pagasundan, ang bilog nga Panay mangin Karay-a.
Kon sin-o ang una nga naggamit kang pulong, ginatudlo ni Mulato (1991) ang Historia Pre-Hispanica ni Padre Jose Burgos kag ang Philippine Saga ni Otley Beyer kag Jaime C. de Veyra nga nagakuon nga kang nagrinapta ang mga Malayo kag Polynesian sa Silangang Asya kag Pasipiko, may sangka grupo nga nagpuyo sa Panay kag mga isla sa Bisayas, kag ayhan sanda ang mga una ng Karay-a.
Kinaray-a bilang inang kang Hiligaynon
Ginpalapnag ni Deriada nga ang Kinaray-a, sa pagkamatuod, amo ang inang kang Hiligaynon nga ginakilala bilang lingua franca kang Bisayas Nakatundan. Ang Hiligaynon nga ginkabig kang mga antropologo kag mga linggwistiko bilang mayor nga pulong kang Rehiyon VI, Kinaray-a man nga nalamudan kang Ininsik kag Kinatsila tungud sa impluwensya kang mga Intsik kag Katsila sa Syudad kang Iloilo. Sa anang introduksyon sa Ani 19, sa “The Emergence of Written Kinaray-a Literature,” kag sa anang mga pamulongon tuhoy sa panulatan kang rehiyon, ginapaathag ni Deriada kon paano ang mga Intsik kag Katsila nag-amot sa korapsyon kang Kinaray-a kag nagbun-ag sa Hiligaynon. Dugang pa ni Deriada nga bisan ang Aklanon naghalin man sa Kinaray-a. Ang Maragtas ni Pedro Monteclaro nagapaathag nga ang mga taga-Aklan mga himata kag sakop ni Datu Bangkaya kag anang bata nga si Datu Balinganga, nga lunsay mga pihit gani indi makamitlang kang mga tunog nga r kag l. Amo ria nga daw pihit man maghambal ang mga taga-Aklan. Pero ang sahi kang Kinaray-a nga ginahambal sa norte nga bahin kang Antique, lakip ang Pandan kag Libertad, kag mga banwa kang Nabas kag Malay sa Aklan nagaaraanggid man.
Ayhan ang pinakasampat nga pruweba nga Kinaray-a ang tumanduk nga pulong kang Panay amo ang mga asoy kag epiko kang Panay nga lunsay sa Kinaray-a. Ang antropologo nga si Alicia Magos nagsaliksik sa mga epiko kang Panay, kag nakatipon kang duro nga mga bersyon nga ana gintawag nga “Panayanon.” Ana gintuad nga ang mga epiko nga ana natipon sa pulong nga Limbuk, sangka dumaan nga sahi kang Kinaray-a. Kon pamatian ang mga epiko suno sa pag-amba, mapaharubharuban kag mahangpan gid kang Karay-a. Halimbawa, halin sa texto kang “Labaw Donggon” ni Jocano:
Makuun si Labaw Donggon
Ka ginukdan ginikanan
Kay Abyang Alunsina:
Bukada nga bukada
Si Barugbugan Umbaw
Linimbuay takop na
Tinakpay gala-gala.
Pagpiria araya
Pagturudaytudaya
Si kamahalan kong manggad
Si bot-anan nga panapton.
Nga di kaw sa hanig na
Di man sa tabun na
Sa katung-anan pilia
Dawgan dang alan-ana
Bayu nga botangbotang
Nga ginabotang sa lawas
Nga ginapalomadlomad.
Dilargu nga sayasaya
Sagibu sa buul na
Sadsad sa burubuku.[7]
Sa amo nga dinalan ginapangabay ni Labaw Donggon nga paislan tana kang bayu panghangaway; suno sa ritwal, ang bayu nga ipasuksok kana nakatago sa baul nga may matahum nga takup, kag indi angay nga magbuul sa pinakaibabaw ukon pinakaidalum, kundi sa tunga.
Kinaray-a kag Hiligaynon
Haros indi mamutikan ang kinalain kang Kinaray-a sa Hiligaynon, gani ang Karay-a lang ang makakilala kon Hiligaynon/Ilonggo ang anang kahambal, kag makilala man dayon kang Hiligaynon/Ilonggo ang Karay-a kon ana mabatian. Paagi sa pagbag-o kang tunog kon sa pamulong kag sa katigbatohan (orthography) kon sa pagsulat, ang Kinaray-a madali nga magbalhin sa Hiligaynon. Angay kang Latin kag Griyego nga ginhuraman kang Ingles sa pagbalay kag mga tinaga, Kinaray-a man ang gintunaan kang mga tinaga sa Hiligaynon. Duro nga mga moderno nga tinaga sa Hiligaynon ang ginpamudyot sa Kinaray-a.[8]
Suno kay Mulato (1991) ang pinakamadasig nga pagkilala kang Kinaray-a sa Hiligaynon amo ang pagpanilag kang mga pagbaylo kang r kag l sa mga tinaga.
Kinaray-a Hiligaynon
Wara Wala, Waay
Aram Alam
Harigi Haligi
Burak Bulak
Parumba Palumba
Surundon Sulundon
Turugban Tulugban
Mara Mala
Ang mga Intsik sa Molo, nga anay ginatawag nga Parian, indi makamitlang kang r gani ginaislan kang l. Tungud manggaranun ang mga negosyante nga Intsik sanda ang nagakaput kang gahum sa komersyo, gani ginairug man kang mga tumanduk ang andang panghambal. Pero ang diya nga pagsurondan sa pagmitlang indi man matuod sa tanan nga tion tungud may mga tinaga nga wara man nagbag-o. Ang mga tinaga nga bulak (tampuranga), bala, pala, sala (nagasala-sala), kag sala (kasal-anan) pareho lang sa Kinaray-a kag Hiligaynon. Pero ang burak nga ginagamit sa paghabul kag sara nga ginagamitan kang saraan nahimo nga bulak kag sala sa Hiligaynon.
Ang mga prayle naman indi makamitlang kang d, gani ginhimo nga r sa masunod nga mga tinaga:
Kinaray-a Hiligaynon
Kudkudan Kudkuran
Lubadun Lubaron
Badbadun Badbaron
Bayadi/Baydi Bayari/Bayri
Hagada Hagara
Katamadun/Tamadan Katamarun/Tamaran
Ang pag-ilis kang d sa r, duna sa mga pulong sa Pilipinas. Gani ginapadumdum ni Deriada nga ayhan ang diya nga pagkapinasahi indi lamang tuga kang mga Espanyol. Sa mga Tagalog halimbawa, ang dagat sa Manila, nahimo nga ragat sa Binangonan, Rizal. Sa lingwistika, ginapaathag diya bilang kinaiya kang mga katunog nga ginatawag allophones, nga nagakahulogan nga may mga tunog nga sarang magbaylohanay suno sa naandan kang taghambal kang sangka pulong. Allophones ang r, l, kag d.
Ang pagmitlang sa Kinaray-a makilala sa tunog nga inigpit, ukon ang ginatawag nga “schwa” sound sa Ingles kag Aleman. Mabatian diya sa mga tinaga nga amun, himus, balus, takus, kag hakus, nga sa Hiligaynon mangin amon, himos, balos, takos, kag hakos. Ang huud sa Kinaray-a nangin huo sa Hiligaynon tungud indi mamitlang kang mga Katsila ang pangkatapusan nga /d/.
Ang labing hayag nga kinalain kang Kinaray-a amo ang paggamit kang pantumud (article) nga kang, it ukon ti, samtang ang Hiligaynon nagagamit kang sang ukon sing. Ang kang ukon it amo ang katumbas kang pantukoy nga ng sa Tagalog kag Filipino. Darwa ang pulos kang pantumud nga kang/ti sa Kinaray-a. Una, nagapahayag kang kaangtanan kang darwa ka panggaran, halimbawa: ugbos kang (it) kamote, buto kang (it) pispis, katahum kang (it) babae. Sarang mga mabuslan kang it sa mga nasambit nga prase. Ang kang malapnagun nga ginagamit sa sur nga bahin kang Antique, samtang ang it ukon ti masami nga mabatian sa norte. Pero wara nagabalhin ang gamit kang it sa mga expresyon nga: wara it (ti) pulos, wara it (ti) bilin, wara it (ti) tawo, nga kon kaisa ginapabugu bilang wara’t pulos, wara’t bilin, wara’t tawo. An ikarwa nga pulos amo bilang pagtumud kang pangngaran (noun) nga nagasunod sa panggawi (verb), ukon ang ginatawag sa Ingles nga direct object. Halimbawa: nagasaot kang (it) chacha, nagbuul kang (it) tinapay, nagraha kang (it) dinuguan, nagatuon kang (it) abogasiya.
Sa mga panal-i (pronouns) ginagamit kang Karay-a, ang tana nangin siya sa Hiligaynon; ang ria, diya, rugya, kag rugto, ukon ang mga sahi nga dia, ya, giya, dugya, digto nga mabatian sa Karay-a nga bahin kang Iloilo, nangin ina, ini, sina, sini – amo nga ginatawag kauna ang mga Hiligaynon nga mga Sina ukon Higesina – kang ang rugya, rugto/digto nangin diri kag didto.
May mga kinalain man sa mga pangunahun nga bokabularyo:
Kinaray-a Hiligaynon
Ayam Idu
Kuti Kuring
Busong Tiyan
Kahig Tiil
Alima Kamot
Ramig Tugnaw
Igma Panyaga
Kapay Habol
Talinga Dulonggan
Buul Kuha
Sa bugu nga hambal, Kinaray-a amo ang una nga pulong sa Panay, kag ang Hiligaynon amo ang pulong nga kalibugan bilang resulta kang indi matigda nga paghambal kang mga negosyante nga Intsik kag mga prayle nga Katsila kag ang pagsimbog kang mga tinaga nga Espanyol, Cebuano, Bikol, kag Waray nga dara kang mga prayle (Deriada, 1991). Matahum ang pagkasulat ni Mulato (1991): “Kon ang Hiligaynon nasimbogan tulad kadya kang mga tinaga nga ginpugtak kang mga pari nga naghalin pa sa Kabikolan, Cebu, Masbate kag iba pa nga duog, ang (Kinaray-a) wara run gid masimpuni sanglit kaangay sa tadyaw nga puno run it tubig, indi makasimbog ang turo halin sa ibabaw.”
(Sundi ang kasugpon "Chapter 2: Hegemoniya kang Hiligaynon")
[1] Basaha ang Introduksyon ni Leoncio P. Deriada sa Ani 19 December 1991. Manila: Cultural Center of the Philippines.
[2] Lantawa sa www.language-museum.com kag www.ethnologue.com.
[3] Curtis D. McFarland, “Subgrouping and number of Philippine languages or How many Philippine languages are there? (1994)” sa Bautista, Ma. Lourdes S., ed. (1996). Readings in Philippine Sociolinguistics. Manila: DLSU Printing Press.
[4] Lantawa ang Table 1A: Enthonlinguistic Groups in the Philippines and their Extrapolated Numbers, 1980 Census sa “Bilingual communities: National/Regional profiles and verbal repertoires” (1985) ni Andrew B. Gonzales, FSC sa Bautista (1996).
[5] Suno sa Natiional Statistics Office, and Antique may populasyon nga 471,088 kang 2000 census.
[6] Basaha si Santiago Alv. Mulato sa Ani 10 (1989) kag Ani 19 (1991), pareho nga ginbalhag kang Sentrong Pangkultura kang Pilipinas.
[7] Texto ni F. Landa Jocano, “Labaw Donggon: Epikong Sulod” sa “Antolohiya ng mga Panitikang Asean: Mga Epiko ng Pilipinas,” Jovita Ventura Castro, et al. (Ed), Asean Committee on Culture and Information, 1984, pp 128-129.
[8] Mulato, 1991.
[2] Lantawa sa www.language-museum.com kag www.ethnologue.com.
[3] Curtis D. McFarland, “Subgrouping and number of Philippine languages or How many Philippine languages are there? (1994)” sa Bautista, Ma. Lourdes S., ed. (1996). Readings in Philippine Sociolinguistics. Manila: DLSU Printing Press.
[4] Lantawa ang Table 1A: Enthonlinguistic Groups in the Philippines and their Extrapolated Numbers, 1980 Census sa “Bilingual communities: National/Regional profiles and verbal repertoires” (1985) ni Andrew B. Gonzales, FSC sa Bautista (1996).
[5] Suno sa Natiional Statistics Office, and Antique may populasyon nga 471,088 kang 2000 census.
[6] Basaha si Santiago Alv. Mulato sa Ani 10 (1989) kag Ani 19 (1991), pareho nga ginbalhag kang Sentrong Pangkultura kang Pilipinas.
[7] Texto ni F. Landa Jocano, “Labaw Donggon: Epikong Sulod” sa “Antolohiya ng mga Panitikang Asean: Mga Epiko ng Pilipinas,” Jovita Ventura Castro, et al. (Ed), Asean Committee on Culture and Information, 1984, pp 128-129.
[8] Mulato, 1991.
* Ang "Ugsad kang Kinaray-a" ginbalhag kang Hiraya Media Arts kang 2007. Nahuray dya sa lima ka tsapter.