Lumay
ni Danny S. Tabuyan
Ikatlo nga Bahin
Sa baryo nga anda ginaulian ni Hernando, matapos nga ana matim-us ang mga kinan-an pagkatapos kang iyapon, nagpungko si Melodina sa gwa kang balay, sa malabug nga bangko sa idalum kang kahoy nga lanete agud magpahangin. Nagadapya-dapya ang malum-uk nga dupuy-dupuy kang hangin sa sirum kag ang kahamot kang bukad-kahoy. Ana mahaklu ang kaamyun kang bulak kag nagdara dya kang anang paminsarun pabalik sa mga handumanan kang anang kabuhi sa balay nga bahul.
Sa sulud kang sambulan naagwanta na ang sahi kang kabuhi nga iba sa anang naandan sa balay kang anang ginikanan. Didto wara tana nagapamunak kag nagapamalantsa hay may manogbunak kag manogplantsa sanda, si Sela Miraun. Wara man tana nagaraha kang pagkaun hay si Maring ang nagahimus. Kag wara man tana nagapangabudlay ka panglimpyo kang balay hay dyan man si Iska. Ang ana gid lang ginahimo amo ang magburung kang burak ukon sutla agud may hilo nga gamitun sa ana man nga pagburda kag paghabul. May teral sanda sa kwarto nga harabulan. Kon magtina man tana kang bunang, ginaagaw dya ni Maring hay nahadluk nga mapaso ang anang senyorita ukon basi mamansahan ang anang alismud kag saya.
Si Carding Kipat nga bana ni Maring kag ang andang manog-atipan kang mga kasapatan sa uma, amo ang manogpangita kang mga inoglugum: sibukaw para sa duag nga pula, kalawag para sa dulaw, bunga kang alogbati ukon ubi para sa lila, panit kang lumboy kon morado, tagum kon asul kag itum, kag kon berde, nga amo ang pinakabudlay pangitaun, ginasamo ang asul kag dulaw. Kalabanan, kon siri ang kinahanglan nga duag, ginagamit ang mga gamot, liso, ukon panit kang kahoy, pero kon lus-aw ang kinahanaglan, ginabuul dya sa mga dahon ukon bunga. Ginagamit man ang lupa ukon lao kaangay kang karapa kag taro, nga amo man ang ginagamit sa paghimo kang kuron. Ginalaga dya ni Carding kang inoras agud mabuul na gid ang sampat nga duag.
Ginahanduraw lamang ni Melodina ang anang kabuhi nga maduagun, kaangay kang mga bunang nga ginahalay sa kalway sa likod kang andang balay. Pero daw marayu run nga matabo pa tungud kang pagpalayas kana kang anang Papa. Kon ana gani dya madumduman nagalumaw-lumaw ang anang mga mata hay nagasakit gid ang anang buut. Wara tana ti mahimo kondi batunon ang kamatuoran nga iba run ang sahi kang kabuhi ang anang nasudlan. Sa amo dya nga pagpanghanduraw, nagparapit si Hernando kag nag-ingud kana nga nagpungko sa bangko, nga daw nasat-uman na ang ginapaminsar ni Melodina. Ana nga gin-agbayan si Melodina nga nagbalikid kanana nga dayon man nagsandiay sa anang abaga. Ginlikup kang laki ang anang mga butkun sa bayi.
“Mapakasal kita,” hambal ni Hernando.
Nagmurarat ang mga mata ni Melodina, nga daw indi magpati kang anang nabatian, kag dayon nagkupu sa anang kahagugma nga nagatararamos ang anang mga luha.
“Huud! Salamat! Salamat!”
Makaligad ang sangka semana, mabatian ang pagbinagting kang lingganay sa simbahan kang banwa. Ginkasal si Hernando kag si Melodina. May tabad nga ginhiwat sa baryo. Nagpatindug pa ang mga amigo kag pamilya ni Hernando kang palapala nga himo sa mga linayun nga kawayan kag sulidap agud mahandungan ang mga pagkaun kag may pasirungan ang mga manogpamunsyon. Kasadya gid kang tanan magluwas kay Melodina nga daw ginalihap ang anang tagipusuon hay wara gid ti bisan isara kang anang pamilya ang nagtambong.
Sa balay nga bahul, daw wara ti tinimok-timok. Wara ti bisan isara nga gintugtan nga magtambong kang kasal. Ang tanan nagapakuribung sa andang kwarto, hay ang tatay nagmando: “Wara ti mag-agto sa kasal, ang bisan sin-o nga maglalis maumid kag palayasun ko man!” Bisan ang mga bulig nahadluk man sa pagtambong hay basi malaslasan kang amo kag maduraan kang pangabuhian.
Makaligad ang mga tinuig, nagbunga ang andang paghigugmaanay kang pira ka mga kabataan. Ang subang amo si Antonio nga ginhayuan kay Toning, si Benita nga gintawag man Nitang, si Concordia nga ginhingadlan kay Kudiang, si Donato nga amo man si Natoy, kag si Enrique nga kilala sa ngaran nga Eking. Nangin matawhay kag malipayun ang pagpangabuhi kang pamilya.
Sangka adlaw, nga wara ang anang bana, may nagbalita kay Melodina nga nagagrabe ang anang Papa. Nagtugro ruman dya kang bahul nga kasubu kag paraligban kanana. Luyag na gid raad nga makauli kag maabutan ang anang Papa agud makita bisan sa urihi run lang nga mga tinion kang anang kabuhi kag agud makapangayo kang kapatawaran. Pero buta tana kang pagkahangawa.
“Basi kon indi na pa gihapon ako mapatawad. Basi maglala pa gid ang anang masakit kon makita na ako kag ako pa ang mangin kabangdanan kang anang kamatayun.” Kon ano pa nga mga bagay ang nagsurulud sa paminsarun ni Melodina.
Kang urihi gintipon na ang anang lima ka kabataan kag ginpailisan kang bayo kag magsakoy-sakoy pabanwa, samtang ana ginkungkung ang anum ka bulan nga si Eking. Si Natoy tana gin-aba ni Toning, agud mag-agto sa balay nga bahul.
Pag-abot nanda ginsug-alaw tanda kang anang libayun nga si Gertrudis nga nagatararamos ang luha kag ginapadali-dali sanda nga magsaka sa balay. Gindawo ni Melodina si Eking kay Nitang kag magdali-dali saka diretso sa kwarto kang anang mga ginikanan samtang ang mga kabataan nagaruguyon nga nagasunod kanana. Naabtan na ang anang Mama kag mga bugto nga nagalibot sa nagauyango nanda nga Papa. Nagbalikid ang anang Mama, kag kang ana namasnahan si Melodina, nagbungkaras kag ginhakus ang anang bata nga nagataragnak ang anang mga mata. Ginturuk ni Melodina ang anang Tatay kag ana nakita nga nagapirung ang ana kadya mga mata.
“Papa, dya run si Melodina kag anang mga bata,” ang hambal ni Gertrudis.
Nagmukra ang Papa nanda kag sa mahinay kag sungaw nga limug naghambal, “Melodina, bata ko, dali dar-a dya ang akun mga apo!”
Nagparapit si Melodina nga ginaagubay ang mga bata kag ana nga ginbuul ang tuo nga alima kang anang Papa kag magbisa nga nagaaragay ang anang mga luha.
“Papa, patawada ako! Patawada ako!” ang hambal ni Melodina.
“Ginapatawad ko run ikaw! Salamat nag-uli ikaw kanamun. Salamat,” ang sabat kang Papa na sa nagaunta-unta nga limug. Ginsara-sara na ka pulo-pulo ang ulo kang mga bata nga nagakuon, “Mga apo ko,” kag bisan sugung ang anang pamatyag nagtinguha nga magyuhum nga nagalibot ang anang panurukan sa anang mga apo kag nagpadayon sa paghambal, “Diin ang imong bana, si Hernando?”
“May gin-agtunan. Wara pa kauli. Wara gani to kamaan nga rugya kami!” ang sabat ni Melodina.
“Pangayui ako kang patawad kana,” ang bungat kang anang mal-am.
Kauna, kon magpabanwa ang mga bata imaw kay nanay nanda ukon magtawas sa mga iningud, kag kon makaagi sanda sa balay nga bahul, nagalanat lang ang andang mga mata. Luyag man raad nanda magparapit ugaring nahadluk sanda nga basi indi sanda pagpasudlun, hay naman-an man nanda ang istorya.
Kadya dyan run sanda sa balay nga bahul, pero buta dya sanda kang nagasirinamo nga baratyagun: kalipay hay ginkilala kag ginabaton run sanda bilang katapo kang pamilya, nga nangin dumaray-o para kanada sa sulud kang malawig nga mga tinuig; kasubo kag kasakit hay kanipis kang higayon nga maimaw pa nanda ang andang Lolo kang lawidlawid nga tion.
Ginpatawad kag ginbaton run sanda kang andang tatay kag nanay, pero indi kang tanan nga mga bugto kag iba nga mga katiyuan kag katiyaan. Sa haya kang anang Papa, nabatayagan ni Melodina ang maramig nga pagtamud. Ginaturuk sanda kang daw may pagyam-id kag kon kis-a ang mga bata ginapatungdan kang nagaduros nga mga masluk. Ginbaton kag ginhangup lang dya ni Melodina kag ginlugpayan na lang ang anang mga bata.
- Sundi ang kasugpon kang atun sugidanun -