Lumay
ni Danny S. Tabuyan
Ikaanum nga Bahin
Nagalinupok sa patag kag nagahinagung ang mga eroplano sa kahawaan, nagalinagabung kag nagatay-ug ang lupa sa pagtupa kang mga bomba. Wara si Hernando, wara ti mapasirungan si Melodina kag ang anang kabataan, wara ti sirong nga makaapin kanada sa kon ano man nga mga kalalat-an nga mahimo nga madara kang inaway. Ang sa palibot amo ang kawayanan kag kakahuyan, ang mga berde nga kahilamunan kag malambo nga mga balagun kag mga pinunsok-punsok nga mga igang. Pero ano ang mahimo kadya sa makakurugmat nga nagakaratabo? Indi dya makasagang kang han-us kang gira. Masinaaw ang langit, kag nalikupan kang sirak kang adlaw ang palibot, pero ang pamatyagan kang kada isara ginaputos kang kahadluk kag kahangawa. Si Melodina daw munga nga nagakaran-karan sa pagpugo kang mga pisu nga nagasiriyak kag nagatalang-talang sa pagkabati kang matingul nga singgit kang banog kag sa pagkakita kang ana kadya paglupad kag pagilibot-libot nga nagatuyo sa pagdagit kananda.
Nagatararamos ang luha ni Melodina nga indi na maman-an kon ano ang himuon kag kon diin maagto. Nagalabug ang anang liug kang turuk sa palibot kon diin sarang sanda makadangup nga indi maano. Nasiplatan na ang punsok kang mga igang, kag ana nadumduman nga sa likod kadya nalipdan ang bahul nga giub sa bato nga bukid, nga sa sulud kadya may maligwa nga lugar nga mas wayang pa sa salas kang balay nga bahul.
“Dali tipuna ang mga gamit,” ang sugo na sa anang kabataan. “Didto kita madangup sa giub. Didto indi kita maano, kag indi makita kang mga Hapon.” Daw ginalagas ang anang panghambal, nga daw ginaisipan kang sigundos.
Sa sulud kang giub, may mga sirak kang adlaw nga nagalusot sa mga giha kang bato nga nagatugro kang kasanag sa sulud, nga sa adlaw indi nanda kinahanglan ang sulo. May nagailig man nga masinaw nga tubig sa bato nga nagtuga kang kalog nga ginailigan kadya sa malawig nga panahon, paagto sa sa madalum nga kawa-kawa nga sarang malanguyan, kag nagaawas dya sa sapa-sapa nga bato paagto sa gikab nga ginalahusan kang tubig nga nagaula pagwa.
Maramig-ramig sa sulud kang bukid nga bato sa aga kag mainit-init gawa sa gabii. Manami ang andang paranaguan kag matawhay, magluwas lamang nga kon magsirum nagairinukad kag nagarulupad ang mga kulaknit kag mapangsot ang sulud kang kweba. Sa una nga mga inadlaw, ginahadlukan ang mga kabataan, kag anda ginayamo ang dapug kang lugar, pero kang urihi daw nabuywan run man nanda dya nga daw wara run lang man sa andang bungug.
Sa gabii lang sanda nagahimus kang pagkaun kag wara kon adlaw hay basi makita ang aso. Maman-an nga may nagauli rugyan kag agtunan sanda kang Hapon. Ang ginahimo nanda nga sulo sa gabii amo ang balayan kang manlut nga ginasudlan kang lana ka niyog kag ginapabiluhan kang puna, ukon kon wara, ang linubid nga burak nga ginaligpit kang kawayan ukon bato, ukon sarang man ang mga layo nga liso kang kasla nga ginatuhog ka kugong kang niyog nga daw inasal nga nagaduktanay kag ginatibsok sa lupa ukon sa tinub-an kang saging agud makatindug kon masindihan. Ang iba nga mga tawo nga nagauli sa mga uma, ginasulud nanda ang sulo nga nasindihan sa daba ukon ginatakluban kang daba agud indi makita sa marayo ang ana kadya sanag, ilabi run gid kon may mga bata kag kinahanglan ang pulawan.
Sa banwa ginsunog kang mga gerilya ang munisipyo kag ang simbahan agud wara ti mahukmungan ang mga Hapon. Bisan ang mga balay nga daragkul, pati ang balay nanday Melodina ginsunog man. Ginhibian gid dya ni Melodina sa pagkangilin kang mga handumanan kang anang mga ginikanan nga nahimo lamang tanan nga abo. Sa pagpanumdum lamang kang kahimtangan kang banwa, ang pagsaog, makaharadluk run.
Makalipas ang pira ka adlaw, namarasmasan nanda nga nagakanas-kanas run ang andang tirig-angun. Nagsugo si Melodina kay Toning kag Natoy nga magpabanwa agud mangita kang andang mga kinahanglanun. Bisan indi tana raad malyag nga magsaog ang anang mga bata tungud kang makaharadluk nga kahimtangan didto, wara tana ti mahimo hay magutuman ang anang panimalay.
“Mag-andam gid kamo. Magpanilag kamo ka mayad antes kamo maghimo kang inyong mga hirimuon agud indi kamo madakup kang mga Hapon kag masal-an kamo nga mga gerilya,” ang paandam ni Melodina sa anang mga kabataan.
“Huod, Nay!” ang andang matinumanun nga sabat.
Samtang nagapanaw parayu ang mga bata nagakutib-kutib ang mga bibig ni Melodina nga nagaginhawa kang madalum sa pag-ampo sa Ginuo nga amligan gid ang anang mga bata, kag maparayu sanda sa mga katalagman. Dayon nagsulod sa anang paminsarun ang anang bana.
“Kon rugya lang raad si Hernando indi raad kami mabudlayan .…” kag sa hinali, nakamurundung tana kag nagpamangkot sa anang kaugalingun, “Ay, ano tana natabo kay Hernando man. Andut nga wara gid tana makalusot rugya haw, bisan magbisita lang sa anang mga bata, ukon magpangamusta man lang kon paiwan run kami?”
Bisan matuod nga wara run sanda nagatingbanay bilang mag-asawa, kag bisan may hapdus pa sa tagipusuon ni Melodina sa mga ginhimo kadya kanana, bana na gihapon si Hernando kag tatay dya kang anang mga bata, kag indi na dya mapanginwara nga may uhang pa para kay Hernando sa anang tagipusuon. Rugyan pa gihapon ang paglaum nga magabalikay sanda, bisan indi na dya pag-akuon.
Nag-abot ang tag-irigma, wara pa gihapon ang anang mga bata. Ginhambalan na si Kudyang, “Tigan-i kang igma kanday manong mo, basi kon buhay-buhay dya run sanda.”
Buta gid tana kang pagkahangawa nga buhay-buhayan lang nagapukwat-pukwat kag nagalabug anang liug. Ginalangkag tana tuhoy sa anang mga bata nga nagpabanwa kag wara pa makabalik kag kon paiwan run ang anang bana nga wara gid makapakita kang anang haron kananda halin pa kang naghalin tana.
Ginbuul na ang anang rosarito kag nagpungko sa bahul nga bato. Ginhagad na ang anang mga bata nga nagpurongko man sa anang palibot kag nagpangadi sanda. Kinatsila pa ang pagpangadi nanda kang Santo Rosario, ang Credo, Padre Nuestro, Ave Maria, Gloria kag Dios te Salve.
Sa tunga-tunga kang andang pagpangadi, hinali lang nagbungkalag sanda kang mabatian ang daw mga binangto nga pagbinarak kang mga lupok kang pusil nga nagahalin sa banwa ayon. Ginputos sanda kang kakugmat! Ang darwa ka intuk nga mga bata nagkurupu sa andang nanay nga daw mga pisu nga nagparanago sa pakpak kang andang inang. Ang darwa ka magurang nga bayi nga sanday Nitang kag Kudyang nagpungko nga nagdukduk sa andang nanay, samtang si Enrique, nagtuyo nga magdalagan pagwa agud raad sa pagpangusisa kon ano ang natabo, ugaring ang nanay nagmando nga magpamuslu hay delikado basi marapit lang kag basi malahusan tana kang bala. Matinumanun man dya nga nagbalik kag nagpungko marapit kananda.
Mas labi nga ginakulbaan si Melodina, kapin pa nga wara angud ang anang darwa ka mga bata. Daw nagakurunus ang anang ginhawa. Gusto na mag-inum kang mainit nga tubig ugaring indi man tanda makadabok kang kalayo hay adlawun. Basi magtub-ok ang aso kag maman-an kang kaaway nga rugyan sanda nagapanago. Indi man tana makagwa nga magpamupo kang ugbos ka bayabas hay basi magruguyon man nga magsunod ang mga bata sa gwa. Tama gid ka delikado. Mayad lang nga may nasapwan si Eking nga luy-a sa hungot nga natungtong sa bato rapit sa may dapog-dapog kag ana dya gintugro sa anang nanay. Gin-angkab na dya kag gin-usap kag ang tunga ginligsa na kag ginbanyos sa anang surok-surok. Nag-ayad-ayad gawa ang anang pamatyag hay nakatig-ab.
Kang manugtunod run ang adlaw, nag-abot nga nagahangus-hangus ang darwa, pas-an ang tag-sangka sako nga paray kag nagaparamahulay. Kang mabutang nanda ang andang ginapas-an, ginpamangkot sanda kang nagakahangawa nanda nga nanay kon ano ang natabo. Nagahapo-hapo pa nga nagpanurugidun ang darwa.
“Ginpamatay kang mga Hapon ang mga tawo nga nagsugat agud mag-abi-abi kananda sa tulay pasulud sa banwa,” ang kuon ni Natoy. “Abaw! Pagkaduro kang mga nagahamyangun. Nagabanig ang mga patay sa tulay kag nagapula ang suba kang dugo.”
“Naman-an kang mga tawo sa banwa nga maabot ang mga Hapon. Agud nga indi sanda pagpintasan kang mga suldado nga Hapon nagtiripon ang mga tawo sa tulay nga dara nga mga karatula agud batunon sanda kang mainit nga pagpakig-abyan. Ugaring nabalitaan kang mga Hapon nga ginpatay ang isara nanda ka imaw nga opisyal sa pihak nga banwa. Sa kaugut nagtimalus sanda paagi sa pagpamatay kang mga tawo nga nag-alaw-alaw kananda,” ang panaysayun ni Toning.
Nagakurudug si Melodina kag ang mga bata nga bayi sa anda nabati-an.
Nagsabat si Nitang, “Matuod gid man gali nga mapintas ang mga Hapon!”
“Bukun tana kuno mga Hapon ang nagapamintas ngan kondi mga Koreyano,” ang sal-ut ni Natoy.
“Abi ko takun mabuut ang mga Koreyano, hay bati ko ginsakup man sanda kang mga Hapon,” kuon ni Kudyang.
“Ang ayam bisan mabuut kon ginapintasan nagabaris man,” ang sabat ni Toning.
Sa amo dya nga pag-istoryahanay, nagsal-ut si Melodina nga nagapamangkot, “Ano ang balita ninyo kay Tatay nyo? Andut wara gid tana nakaduaw kaninyo dya haw, ukon mangamusta lang abi kon paiwan run kamo rugya?”
Nagturukay lang sanday Toning kag Natoy kag magduruko hay indi sanda makaturuk sa andang Nanay. Kinulbaan pa gid si Melodina. Kon ano ruman nga mga laragway ang nagasalida sa anang paminsarun.
“Ano ang natabo kay Tatay nyo? Naabay tana hay didto sa mga pinamadil kang Hapon?” ang medyo nagtaas nga tuno kang pamangkot ni Melodina.
Nalungu-lungu lang ang darwa sa pagpanginwara sa panagupnup kang andang nanay.
“Ti, ano, andut wara kamo pagkalimug?” ang daw nagaugtas nga pasintud ni Melodina.
Nagauntud-untud ang magurang nga nagsabat, “Didto kuno tana nagauli sa isara pa gid ka bayi sa Baryo Kabatwanan kag may bata kuno tana sa bayi ngan.”
Ang kagin-ut sa sulud kang kweba tungud sa kakulang kang dapya kang hangin nga nagasulud, sa pamatyagan ni Melodina, nabayluhan kang daw buhos ka maramig nga tubig. Nagparangramig ang anang pamatyagan. Nagparamuypuy ang anang mga siko kag mga tuhod. Daw naduraan tana kang purus nga nagpungko lamang, kag mahipus nga magpaturo kang anang mga luha.
“Husto ang akun pamat-ud nga indi ko pagbatunon nga magbalik kanamun. Wara gid man ti bakug. Wara ti ikasarang nga manindugan agud magbag-o,” ang matunog nga paminsarun ni Melodina, nga wara ka maramad nga ginabungat dya kang anang mga bibig pero nagadukut ang anang mga bag-ang, kag mabatian kang anang kabataan.
Ang palibot nagadulum, indi lamang tungud nga nagahinalup ang adlaw kondi tungud sa kakugmat kang mga nagakaratabo sa palibot tungud sa gira, kag dugangan pa kang kasubu tungud kang padayon nga pagluib kang bana kag tatay sa anang panimalay.
Naghagunus ang ginatos ka mga kulaknit nga nagagirinual kag nagarulupad pagwa kang kweba. Makatiringul ang andang gahud, indi mahangpan, nagagirinumon lang. Nagpadugang pa gid dya kang kagin-ut, kagamo, kahangawa, kag kakugmat nga ginabatyag ni Melodina kag kang anang mga kabataan.
- Sundi and kasugpon kang atun sugidanun -
* LItrato: Himo ni Peter Holme III halin sa http://imgfave.com/view/1761508.