Lumay
ni Danny S. Tabuyan
Ikapito nga Bahin
Ang gabii sobra ka lawid daw wara ti katapusan. Ang kadulum tam-an ka dagta. Ginakihad lang kang harumiraw nga sanag kang daw nagapiraw nga sulo nga himo sa manlut kag lana kang niyog kag ginatakluban kang lusbot nga daba. Bisan sa mga giha kang bato sa kweba wara ti nagalusot nga sirak hay ligum dulum, wara ti bulan. Indi magdapo ang katuyo kay Melodina. Mas luyag na nga maturugan, mas tapat pa gani nga nagadura ang anang tuyo. Indi man tana dali-dali nga makabaliswa hay may hulid nga mga bata. Ginapatay na lamang ang mga inoras paagi sa pagkuyab sa mga bata agud nga indi pagbahulayun sa anda pagturog sa magin-ut nga kweba.
Si Melodina gintung-an kang darwa na ka gagmay nga mga bata sa isara sa tatlo ka mga papag nga ginabutang sa gabii agud may turugan. Ang isara ka papag ginabatangan kang tatlo ka mga laki, ang isara ana ka darwa ka mga bayi. Sa aga ginabuol ang darwa kadya kag ginapasandig sa kilid kang kweba agud bukun ti sambul kon maghulag kag mag-obra. Ginabilin ang sambilog agud may mabutangan kang mga pagkaun kon tagkaraun.
Ang pagpanumdum sa kaluiban kang anang bana amo ang una nga nagaluntad sa anang ginapaminsar kag sa mga nagatublag kanana, pero kang urihi ana namaradmadan nga mas bahul ang paraligban nahanungud sa anang mga kabataan.
“Ano bala ang matabo sa mga bata sa kadya nga kahimtangan? Indi man kami makapanguma ukon makasagud kang mga sapat tungud mabudlay ang magkalihuk? Diin kami sunod mabuul kang pagkaun? Makaagwanta ayhan ang mga bata kang saging lamang kag mga kararuton? Sa pag-abot kang tinguranun ano ang amun puruton?”
Indi na masabat ang anang mga pamangkutanun, kag dya nagadugang kang tabog kang anang tuyo. Luyag na raad maggwa agud magpaliwa-liwa kag magpahangin sa gwa kang kweba, ugaring ginahadlukan man tana hay basi kon ano pa ang masalapay na sa gwa, basi may may mga man-ug ukon ano pa nga mga sapat ang anang masumalang sa dulum. Bisan amo run ra ang anang idad kag pito run ang anang kabataan, nagaagi agud sa anang paminsarun ang nahanungud sa mga idalmunun nga ginaistorya kauna kananda kang andang mga timbang, labi run gid kang anang yaya nga si Pilar nga taga- Igdurar-og.
Kanami gid tana si Pilar maglaragway sa anang istorya kang mga tamawo, tawo bahul, kama-kama, mantyo, mangingilaw, murokpok, dawan, uko, aswang, agta, bawa, maranhig, kag kon ano pa nga mga tinuga nga karadlukan. Nahadluk gid tana kag namat-ud lamang nga magpamunung sa baratangan kag hulatun ang pamanagbanag agud nga mamasnahan na ang anang palibot. Ginpirung na lamang ang anang mga mata agud wara ti makita kag aga run kang tana maturugan.
Naburaw si Melodina, naunahan pa tana kang mga bata nga magbangon. Gusto na pa raad magligid-ligid agud makabawi ka turog ugaring nagalusot run ang sirak kang adlaw sa mga giha kang bato sa murud-an ayon.
Si Toning ang nagapanglughot kang banglid sa pagpangita kang mga kararuton: pakha, banayan, ubi, sap-ang (magagmay kag bilog-bilog nga mga ubi), baong ukon burot (puti nga mga sahi kang ubi), tari (ubi nga lila ang panit pero puti ang sulud), sago, kamote-kahoy, kag kayos, agud makasapi-sapi sa andang adlaw-adlaw nga pagkaun. Ang kayos makahirilo nga kararuton, pero manamit kan-un kon maaman kang mayad. Ginalidgid dya nga kaangay kang tambo, pero ginahimo dya sa nagailig nga tubig. Matapos nga malidgid ginasulud dya sa sako kag huruman sa nagailig nga tubig kang darwa ukon tatlo ka adlaw, kag ginaukay adlaw-adlaw dyan mismo sa tubig. Kon may nagatiripon run nga mga orang kag mga isda sa palibot kang sako, timaan dya nga wara run kadya ang anang hilo. Ginabulad dya agud indi marangga kag ginatigana sa tagpuraut. Ginaraha dya paagi sa paglaga sa gata ukon ginasanlag sa lana kang niyog. Makirikid-ul nga maragkut kon usangun kag daw ginkalo-kalo nga kan-un nga kanamit lang bangalun.
Ang darwa ka bayi nagapangita man tana kang mga laswahun nga anda sarang mabuul sa palibot agud anda malapwahan: mga dahon kang siriritan, tigabang, anunang, agukhok, lupo-lupo, labog, kulitis, sudo-sudo, pasaw kag ugbos ka kamote kahoy, kag labnog. Kon kis-a ilabi run gid sa tag-ururan, nagapanambo sanda.
Sanday Natoy kag Eking nag-agto ruman sa sapa, sa gwa kang kweba agud sa pagpanalog kang mga isda. Kabugana gihapon kang mga isda sa sapa: ubog, tughud, dalupingan, malay, lawag (tughud nga daragkul ang himbis), gisaw, bulan-bulan, dadoy ukon haruan, puyo, pantat, tilapia, sigi-sigi ukon bagtis, tamasak, sili, kag ugdok. May dyan man nga mga orang, patuyaw, tukad-tukad, karitot kag biraho (pasayan nga puti), kalampay, katang, kag kagang. Kon raku ang andang mabuul sa sapa, anda dya nga ginapakas kag ginabulad agud sarang matago kag may kurut-on sa tinguranun. Bugana man ang mga pakinhasun sa tubig nga puraw: tibo-tibo, awis, igi, kuol, tampuka, kag tingadlaw. Ang tagimtim wara nanda ginapamurot hay luwas nga mapait dya duro ang anang mga tunuk sa alukaba.
Sa adlaw lang sanda nagapanipon kang mga pagkaun kag sa masami sa gabii lang sanda nagaraha, magluwas sa mga panahon nga wara ang mga Hapon sa banwa.
May nag-abot nga darwa ka mga laki kag nakigsugidanun kay Toning. Nakita dya kang anang mga bugto nga bayi. Anda namasnahan nga ang mga laki amo ang mga taga-baryo Salong nga mga katapo kang mga gerilya. Gintawag ni Kudyang si nanay na nga dali-dali man nga naggwa sa mga kabatohan nga naglipud kang gawang kang kweba. Pagkakita ni Toning kay nanay na, nagparapit tana imaw kang darwa ka tawo nga anang mga bisita kag ginsugidanun nanda si Melodina.
“Ano? Si Antonio hagadun ninyo nga mag-imaw sa mga gerilya? Araguy ba!” ang daw nagasala-sala nga hambal ni Melodina. “Bata pa ria tana, diseotso anyos pa lang dya! Kag abaw sin-o lamang bay ang mag-apin kanamun dya? Tana man lang ang masarigan namun rugya hay wara kabay dya ang andang tatay. Kag tama man bay ka makatalagam hay basi makilala kami kang mga Hapon kag maman-an nga may katapo kang amun pamily nga nagaimaw kaninyo, basi ubuson nanda kami ka pamatay! Araguy makaharadluk!” ang padayon nga paathag ni Melodina nga nagakurudug.
“Manding,” ang sabat kang isara ka mga bisita, “kinahanglan gani natun ang mga manogdampig kang atun banwa batok sa mga kaaway. Ti, sin-o lamang bay ang maghimo kadya kon ang tanan magpamaribad?”
Masabat pa raad si Melodina agud sa pagpamalabag pero nagsal-ut sa sugidanun si Toning, “Binag-binagun ko anay kon matawas ako ukon indi, hay daw kabudlay ang inyo ginapangabay.”
“Ah, ti, sige balikan lang namun ikaw sa harum-an,” ang pasugot kang isara kanada dayon naglisensya nga mapanaw.
Sa sulud kang kweba nga anda ginaulian, nagahiribiun si Melodina nga ginapunsukan kang mga kabataan nga nagalugpay kanana.
“Ay, abaw, ano run nga kapalaran ang akun nadangatan nga dya? Pati ang akun subang maparayu pa kanakun nga amo man lamang ang akun sararigan. Abaw, Ginuo nga Makaako sa nga tanan, tabangi man ako sa akun kahimtangan,” ang anang panarambitun. Nagsulud sa anang paminsarun ang mga sugidanun nga natabo sa banwa kang San Ignacio.
May pari nga misyonero nga ginpatay kang mga Hapon hay nagprotesta tana hay ginhimo kang mga Hapon nga baylihan ang simbahan. Gindakup nanda ang pari sa bakwitan sa bukid kag ginganoy paagto sa banwa kag ginpriso kang pira ka adlaw nga wara ti pagkaun kag tubig. Suno sa mga tawo, ginpakutkot tana kang anang rulubngan kag ginbadil nga nagaluhod, kag pagkahulog na sa buho nga nagahapa, gintampukan kang lupa kag bayaan nga nagalabaw pa ang anang mga kahig sa lupa.
May magtatay nga gerilya nga nadakpan kang mga Hapon sa andang paranaguan kag ginpaantus anay sanda antis pamatyun. Ang bata nagtiyabaw nga daw baka, hay ginpanitan nga buhi kang mga Hapon, samtang nagaturuk ang tatay nga wara ti mahimo hay ginagapos kag ginatayaan kang mga bayoneta. Kang mapatay run ang bata, anda man ginpaantus ang tatay agud ananay ang pagkamatay kag anda ginpugutan kang ulo sa urihi.
Nagdugang pa gid ang kahadluk ni Melodina sa pagpanumdum kang dya nga mga hitabo.
Gintawag na si Toning kag ginsugo, “Antonio, dali, imawa si Donato kag mag-agto kamo didto kay tatay ninyo kag didto kamo maglisensya kon tugtan nana ikaw nga mag-intra sa mga gerilya.”
Nagdiretso sanda sa Baryo Kabatwanan. Ginpangita nanda ang andang tatay, pero ginsugidan sanda nga wara tana rugto hay didto run tana nagauli sa Baryo Baganas nga sakup kang San Rafael. Namat-ud lamang ang magbugto nga mag-uli sa iraya hay sobra karayu ang San Rafael kon agtunan pa nanda. Delikado ang dalan hay pat-ud gid nga masiruman sanda kag makalambot didto.
Nagahaum-haum si Melodina nga si Hernado may isara ruman ka sawa-sawa sa Baryo Baganas. Imbes nga maumpawan tana sa problema nga raad nabuhinan kon si Hernando ang nagdesisyon nahanungud kay Toning kag ang pagkagerilya.
Daw buli ka kuron sa kaitum ang langit sa nabagatnan. Magal-umun ang gabii kag tam-an ka gin-ut. Daw mabundak gid ang madamul nga uran. Ang kilat nagaidlab, nagasirinumbali, kag nagabinarak kaimaw kang paglinagabung kang mga daguub nga daw mga bomba nga nagalinupok sa pagtupa sa lupa.
- Sundi and kasugpon kang atun sugidanun -
* Litrato: Himo Anita Magsaysay halin sa http://www.pinterest.com/pin/423831014904925198/.