Chapter 3. Ang Tradisyong Kinaray-a (Ikatlo nga Bahin)
Panulatang Kinaray-a sa radyo kag teatro
Tungud wara it pamantalaan nga Karay-a, darwa ka midyum ang gingamit agud padayon nga magtubo ang panulatang Kinaray-a: paagi sa radyo kag teatro. Ang radyo kag teatro nagsirbe nga transisyon halin sa oratura paagto sa literatura nga Kinaray-a. Manami lantawun kon paano gingamit kang Karay-a ang mass media (radyo) kag tradisyonal nga midya (teatro) sa pagpalapnag kang pulong nga Kinaray-a.
Ang istasyon DYKA (Radyo Kauswagan Antique) nga ginapanag-iyahan kag ginadumarahan kang Diocese kang Antique, nangin mabaskug nga tubodan kang panulatan nga Kinaray-a indi lamang sa Antique, kundi sa iban pa nga lugar nga sarang mabatian, halimbawa kang Cagayancillo, Palawan, Mindoro, kag Romblon. Magluwas sa programa ni Tordesillas, ang istasyon nagapalayag man kang iban pa nga mga programa sa Kinaray-a angay kang “Panganduhoy” kag “Labay-labay sa 801.”
Ang “Panganduhoy” nga mabatian kada Domingo it hapon nagabasa kang mga sulat kag panghuna-huna nga ginapadara kang mga tagparamati. Kon kaisa ang host nagapahayag man kang mga berso kag sentimental nga binalaybay sa Kinaray-a. Ang mas masadya nga “Labay-labay sa 801,” nga ginaalagadan ni Edman Sumaculub mabatian kada hapon sa tapos kang igma. May magazine format diya, kag nagabasa kang mga “joke only”, paktakun, binalaybay, musika, kag mga sulat nga nagapangayo it laygay tuhoy sa paghigugma kag iban pa nga mga problema. Sa masubu nga palad, ang programa nga diya nag-untat run humalin kang 2002.
Ang istasyon nagprodyus man kang mga orihinal nga drama sa radyo sa Kinaray-a, kalabanan tuhoy sa katekismo, pero ang mga drama sa Kinaray-a amat-amat nga nauntat kag ginbuslan kang mga Tagalog nga produksyon halin sa Manila, tungud kang pagtaas kang bili kang produksyon kag pag-uso kang telebisyon.
Ang teatro sa Antique nakaugat sa mga ritwal kang mga seremoniya nga pangrelihiyon. Sa mga kabaryohan, kapin pa sa Tobias Fornier, padayon nga ginahiwat ang sambayang nga ginapangunahan kang mga maaram ukon babaylan. Sa mga Katoliko, ang pagsaulog kang Semana Santa sangka tion man kang paglantaw sa lainlain nga mga ritwal kang simbahan nga makabig man nga teatro. Ang Domingo de ramos bilang dramatisasyon kang pag-abot ni Kristo sa Herusalem, ang prosesyon kon Huwebes kag Biyernes Santo bilang dramatisasyon kang via crucis kag pagkamatay ni Kristo, kag ang sugat ukon bitay sa Domingo kang pagkabanhaw bilang dramatisasyon kang pagkitaay ni Birhen Maria kag ang anang anak nga si Hesukristo kag ang pagkayab kadya sa langit, mga seremonya nga may iskrip kag bahin run kang tradisyon.
Sa mga Aglipay sa San Pedro, pinasahi ang tradisyon nga Hudas-hudas sa gabii kang Sabado de Gloria, bilang dramatisasyon kag paghikog ni Hudas bangud indi madara kang anang konsyensya ang pagtraidor kay Kristo.
Ang komedya nangin popular sa Antique tubtub kang mga Dekada ’70. Nag-umpisa diya sa San Jose sa paghingapos kang Siglo 17 kag padayon nga nagpanguna nga teatro sa sulud kang haros sangka siglo tubtub sa pagbulus kang sarswela kag drama. Nangin bantog sa komedya ang mga banwa kang San Jose, Bugasong, Laua-an kag Valderrama, kag ang komedya sa San Antonio, Barbaza, padayon nga nagapasundayag tubtub kadya.
Bisan pa hambalun nga ang mga tradisyonal nga pormang panteatro nga masaksihan kon Semana Santa kag ang mga komedya kag sarswela nasulat sa Hiligaynon, nangin mapuslanun gihapon diya sa pagpadayon kang tradisyonal nga literatura nga mahimo mangin surondan sa pagtuga kang tuhay nga tradisyong Kinaray-a.
Ang teatro sa Kinaray-a nagtubo paagi sa mga institusyon angay kang Binirayan. Kada tuig halin kang 1974, nangin tradisyon run kang mga Antiqueño ang magsaksi kang re-enactment kang pagdungka kang napulo ka datu nga taga-Bornay sa Malandog, Hamtic. Kang 1983, ginprodyus kang gobyerno probinsyal ang drama-saot nga Hantik-i ni Bernie Salcedo. Ang Hantik-i nagasaysay kang pagginahum ni Datu Sumakwel sa Malandog, lakip ang pagluib kang anang asawa nga si Kapinangan. Ang mga sugidanun nga diya bahin man kang Maragtas, nga amo ang gintunaan kang motif kang Binirayan. Madumduman halin sa Hantik-i ang mga komposisyon ni Salcedo angay kang “Mamingaw nga mata,” “Dupuy-dupuy,” kag “Lantawa ang adlaw,” nga ginpasikat kang grupo nga Ambon kang Dekada ’70. Ang iban sa mga kanta nga diya liwan nga mabatian sa Maragtas nga ginprodyus kang Binirayan Foundation, Inc., sa pagdumara man ni Salcedo kag anang mga kaimaw. Masat-uman nga ang Maragtas amo ang pre-quel ukon pamuno kang Hantik-i. Ang Maragtas ni Monteclaro bilang alamat isara man sa madalum nga bubon nga ginasag-uban kang mga mamalaybay, mandudula, pintor, kag musiko nga Karay-a. Kang 2003, liwat nga ginpasundayag ang Maragtas bilang Aninipay: Binirayan kang Hilway nga ginprodyus kang Provincial Tourism Office, gindirehe ni Errol Santillan, kag ginpasundayag kang Septembre 30 sa Intramuros, Manila.
Sa pagpaninguha nga mapanami ang kada selebrasyon kang Binirayan, ang re-enactment sa Binirayan nangin tuhay nga presentasyon panteatro kang 2003 sa pagpasundayag kang Biray sa Kahilwayan, nga ginsulat ni Randy Tacogdoy kag gindirehe ni Danny Misajon. Kang 2004 ginpasundayag ang Binirayan: Pagpalayag sa lawud kang kauswagan nga ginsulat kag gindirehe ni Alex C. Delos Santos.
Ang mga pari nga Antiqueño wara man naurihi sa pag-amot sa pagsanyog kang Kinaray-a paagi sa musika kag teatro. Sanday Padre Joaquin Dioso kag Padre Nicolas Rendon, nga pareho nga nangin presidente kang St. Anthony’s College, nagpamuno sa pagprodyus kang Aninipay (1979) kag Hantique Igcabuhi (1981).
Ang Aninipay, nga ginsulat kag gindirehe ni Padre Rendon, isara pa gid ka pagbasa kang warat kamatayan nga alamat kang napulo ka datu nga taga-Bornay kag ang andang pagpalayag sa pagpangita kang kahilwayan sa isla kang Panay. Kon andut may anggid diya ang urihi nga dula nga ginprodyus kang Provincial Tourism Office, diya tungud ang direktor nga si Errol Santillan isara sa mga aktor sa Aninipay. Ang istorya kang Aninipay naghalin sa dula nga Pangako…Kahilwayan nga ginsulat ni Marcos Dubria, kag ang mga kanta ginsulat ni Padre Dioso. Sangka halimbawa ang kanta nga “Ang Damgo Ko,” nga nabalhag sa 400 Years of Christianity in Antique:
Ang damgo ko
Ang damgo ko kahilwayan
Sa sari nga pigus!
Ang damgo ko kahilwayan
Nga wara it panglugus!
Ang damgo ko magpasad kang banwa
Sa katawhay, paghidaet nga lubos.
Ang damgo ko magpalayag
Sa dagat nga Panay,
Ang damgo ko hangin nga habagat
Sa pagbiray
Bihagun ta ang balud, magdungka
Sa dalayunan kang kabuhing tunay.
Ang Hantique Igcabuhi nagsaysay kang apat ka gatos ka tuig nga maragtas kang Antique. Ang mga kanta ginbalay ni Padre Dioso. Ginpasundayag diya angut sa pagsaulog kang Quadricentennial of Christianity of Antique kang Disyembre 1981.
Si Padre Pablito Maghari amo ang may pinakaraku nga sinulatan nga misa kag libreto para sa original nga mga musikal. Ang pinakamemorable sa anang mga obra amo ang Panagbalay (ca 1970s) kag Bahandi sa Aminhan (1998).
Ang Panagbalay, sangka musikal pamakswa nga nangin produkto kang pakig-angut ni Maghari sa anang mga tumuluo sa Hamtic. Nagasaysay diya kang pagpangita ni Maria kag Jose kang balay nga maturogan kag pagabun-agan kay Hesus. Ang Bahandi sa Aminhan una nga ginpasundayag sa Culasi. Natukod diya nga produksyon tuga kang kolaborasyon ni Maghari sa manunulat nga si Marcos Dubria. Ginasaysay kadya kon paano ang magbugto nga sanday Modesta kag Carmen, mga bata ni Capitan Juan Xavier kang Culasi, nagbulig sa mga gerilya batok sa mga Espanyol. Ang masubu lang sa mga obra ni Maghari amo nga ang mga libreto nasulat sa Hiligaynon. Mahapus hangpun diya tungud kang impluwensiya kang Simbahan. Hiligaynon ang opisyal nga pulong kang Simbahan sa Bisayas Nakatundan.
Ang radyo kag teatro nangin pamaagi sa pagpadayon kang literatura sa tion nga wara gid it midyum para sa panulatang Kinaray-a. Nangin panangkap diya sanda sa padayon nga pagtubo kang pulong nga Kinaray-a. Ang mga sinulatan ni Tordesillas nga sa tulad ginayab-onan lang sa mga arkivo, kag ayhan sa mga baul kag aparador, may mga iskrip pa kang komedya, sarswela, ukon drama nga ginakaun kang mara-mara. Ayhan may sangka manaliksik sa pira ka adlaw nga makatugro man it tion kag kinaadman agud kalkalun diyang mga manuskrito kag tun-an, hay kanugon lamang kon pabayaan diya sa panumduman lang kang mga Antiqueño.
- Sundi ang kasugpon ("Chapter 4: Pagbalhag kang Kinaray-a") -