Dungkulan
ni Jesus C. Insilada
Kaina pa ang hulat ni Manang Uray sa ana bata nga makabalik piro sa ka buhay mag-abot. Ginsugo na lang to nga mahuram ka posporo rugto sa ubus. Kaina pa ang pangita na ka posporo. Wara man to sa bakalan sa kilid ka dapog. Wara man sa bulsa ka puroy ka bana nga nasab-it sa baral ka harigi ka anda palayas. Wara man sa lamisa sa ingud ka sinamak, arasinan, kag garapon ka bitsin. Ay, mabudlay gid kon mawad-an ka posporo. Alangan man nga makiskis pa tana ka bato ukon kaging nga lawas ka bagakay. Mabudlay gid matuod dya sa bukid kon mawad-an ka posporo. Indi gid makadaha ka pagkaun. Kag sa madulum nga gabii, wara ti isindi sa mitsa kag kingki.
“Sika!” Tabog na sa miyaw nga nagaluko sa kilid ka dapog. Nagtarap-ok ang abo kang naglukso ang sapat nga nagtupa sa naputok nga mga paklang kang palawan nga gururubun agud dahaun nga laun ka anda nayun.
Sa ana kaugut, gindakup na gulpi ang silhig nga nagatindug sa kilid ka pwirtahan. Wara naigo ang buli ka miyaw nga madasig nga nagsughot sa dabong ka mga banlaw.
Dayon, nagturuk tana sa ubus. Nakaptan na maangud ang bukog nag silhig. Masinggit daad tana…
“Liiiii…” Tana mismo ang nagtapna ka ana kaugalingun. Indi run bagay tana magpalaoylaoy tawag kay Liklik hay daraga run. Mayha run tana sa makabati. Indi run bata-payaun ang ana bugtong nga bayi nga sakusakuun na sa pagpanawag.
Wara sa plano nga nagpanilhig tana ka anda ugsadan. Nagapaninghawak ang ana wala nga alima, ang ana tuo mapurus nga nagasilhig ka mga dahon ka babana, bayabas, kag nangka. Nagpanilhig tana dara panggabot ka bikabika, plagtiki, kag bungutbungut sa ugsadan. Bangud sa kasakuun, pira run matuod ka simana nga wara tana makapanilhig kag makapanghilamon ka anda ugsadan.
Kang nagbalik tana sa dapog, nakita na ruman tuya ang miyaw nga nagaluko ruman sa abo. Sa masami, sa dapog gid man nagaluko ang miyaw nga dya ilabi dugid kon bag-o makakaun. Wara na dulang gintabog ang sapat.
“Nay! Nay!” singgit ni Liklik nga piho may igasugid sa ana nanay.
“O, nagahangus kaw gid haw?” pakiana na.
“Uhu, lantawa bala, Nay. Nakakita ako ka pungsod ka ligbus,” kag dayon na ginwani ang ana ginabagtung sa palda nga mga ligbus pasulud sa kararaw nga kaina ginagamit sa pagtaklub sa kapug nga kan-on kag sa hawulhawul nga nagalutaw sa langgaw nga ginpus-an ka tuman ka makahang nga katumbal.
“Diin mo dya, nakita, Lik?” pahutik nga pamangkot na sa ana bata agud sanda lang nga darwa ang makabati.
“Rapit sa bungsod, Nay. Rapit sa mataas nga puno ka inyam sa kakugnan,” sabat ka ana subang nga manami ang ngisi.
Ginpinsar ni Manang Uray nga agtunan ang ginahambal ni Liklik nga rapit sa bungsod, rapit sa puno ka inyam sa kakugnan. Basi, isa lang ka pungsod ka ligbus ang nakita ka ana bata. Nagalaum gid tana nga may makita pa gid. Indi lang sanda ang madaha ka dya agud idapli sa kan-un. Ibaligya na ang sobra sa anda makaun. Ginapanumdum na pirmi ang baralunon nga kwarta ka ana subang sa kada pagdulhog na ka dya sa ubus. Wara man nagariklamo si Liklik kon patus-unon na ka dagmay, kurukuton nga kagyus, ukon indi gani mauribay ka binagtung nga uhong, kurupdup, ukon sal-ing agud ihapit sa anda mga paryinti kag mga kakilala sa paradahan para sa ana paglitun sa dyip pabanwa, may balon run tana nga kwarta. Nabatian na makaisa nga naghambal si Liklik: “Nahuya run ako, Nay.”
Nakapanghayhay. Tuman run ka puraut ang pangabuhi sa bukid. Kon mawad-an, wara gid ti madalaganan. Angay kadya nga wara ti posporo, indi sanda makatig-ang. May turulahun man daad sanda nga sangka kararaw nga ligbus pay indi sanda makadaig.
“Masingkaw run ang init ka adlaw, wara pa kita makadigamo,” muno na sa ana bata nga nagapamahid ka ana mga batiis. Mapula ang dapadapa ka ana bata. Mayad lang hay wara napanubli ka ana bata ang ana mga gutang nga nagaparanglitik pa gid gani kon ana ikuskos sa matarum nga bato.
“Alaw-alawun ko si Tatay, Nay,” boluntad ni Liklik nga nagasab-it ka gingamit nga tualya sa bikil sa harigi. “Nagsunod kana si Toto Mayuk?” paaman na nga pamangkot.
“Kon wara ti klasi, daw indi to nga daan magbulag sa ana tatay,” sabat na samtang ginahunos ang garab sa dingding nga tadtad. Tana man ka dya nagtuslok ka garab sa dingding kang nagligad nga adlaw kang nagpinangilat.
“Hulata dlang igma nga dya,” panghawid na sa subang.
Nadumduman na ang ana kinagot. Nagdumdum tana nga basi ginbuul ni Toto Mayuk ang posporo sa puroy ka ana tatay agud himuon nga balay ka damang. Mahuyugon gid ang bata nga dya sa damang, sa pagpadalus-os sa banglid sakay sa paklang ka niyog, sa pagpaniro ka pispis, sa pagpatial sa init, sa pagpaharab kang karbaw, kag sa pagsunod sa ana tatay sa pag-arado.
“Sa diin dun ang ginsugo ko kanimo, ‘Lik?”
“Ay, dya gali, Nay,” kag ginduhol kana ka daragita ang balay ka posporo nga haros nagkarabingkas dun. Upod run ang barag-idan na ka dya kag daw gabok run. Basi bala nalipatan dya sa bulsa ka puroy kag nadara pag-ubog sa tubig sa pagpatubog kang karbaw.
“Ahay, isa dlang ka palito ang nabilin?” pakiana na sa ana bata.
“Huud, Nay. Ginpakita kanakun ni Tya Uray ang anda posporo. Duha dlang gid ka palito ang nabilin. Ginpirit na pa gani si Gargar nga pangayuon ang balay ka ana damang agud may bag-idan kita. Nagahibi pa to si Gargar paghalin ko. Hambal ni Tya Uray, mauli dlang ako hay tana dlang maulo-ulo sa ana agut,” tadlung nga panugidun ni Liklik.
Nakaulung-ulung tana. Amo run gid dya ka puraut ang pangabuhi sa bukid? Tulad man lang dya, a, bawibawi na. Bulan gid man dya ka tigkiriwi. Maabot ang bulan ka tag-arani kag magsugung ruman ang anda inogpadarawat. Makapanindahan ruman ang ana bana it tingubtingub.
Nag-isip tana sa ana paino-ino kon pira run ka tuig ang nagligad nga wara tana makadulhog sa banwa. Kaangay mariit ang banwa nga indi dugid tana magdulhog tuya. Dumduman na pa ang bato nga balay sa ingud ka magapa nga paho. Indi. Indi na run gusto madumduman. Dya sa bukid, gusto na magpakatawhay. Palangga tana ni Digoy. Ginpabatyag kana ka bana ang pagbaton kag pagpalangga. Mabuhi tanda ka bana na sa ana katandus kag pagpanikasug nga tungdan ang ana pagkatatay. Pirit na run ginkalimtan ang mga tinuig nga nagpangalagad tana bilang timbang ka Pamilya Rinduque.
Nagakaurungan tana sa atubang ka nagadabadaba nga kalayo. Ginapaarangan run ang tinig-ang. Nagabukal run ang ginat-an nga tambo nga may lakut ginurub nga dahon ka tagabang kag pirangpanid nga sapsap nga uga ang langkay.
“Nay, sa banwa run ako maiskwila umpisa Hunyo nga dya,” pahanumdum kana ni Liklik nga ginakugus kag ginahiramhiram ang bolbol ka miyaw nga ginlagas na kaina ka silhig.
“Ay, maan kanimo, Elisa! Wara timo narigkam karang miyaw?”
Wara tana magsugpon sa ginmuno ka ana subang. Para kana, daw sangka pugoso nga laki ang banwa nga maagaw ka anang bata sa ana tupad. Ginpalagyo na ang bata nga dya umpisa pa katong ginadara na sa ana taguangkan. Imaw sanda nga gintalikdan ang banwa, ang balay nga bato, ang magapa nga puno ka paho nga nagaharon sa balay. Ang puno ka paho nga dya nga sa pamatyag na ginaistaran kang kapri.
“Pasugtan mo ako mag-iskwila sa banwa, Nay?” sinabad ni Liklik kana nga nagdalum ang paminsarun.
Indi na sarang baribadan ang handum ka ana subang. Maaram kag matutum dya ang ana bata. Indi na mahambal nga kana nag-irug. Wara gani tana makatapos ka ana elementarya. Kutub lang tana sa ikatlo nga grado. Ginpauntat tana ka ana nanay kag gindara sa ubus agud magserbisyo sa tawo. Si Nanay na ang nagabuul ka ana bulanan nga swildo.
Gusto na gid nga makatapos sa pagtuon ang ana mga bata. Hanggud ang ulut ka ana subang sa ana agot. Sa ikalima pa lang nga halintang si Toto Mayuk, si Liklik manoghayskul run. Pay naman-an na dyang pagbag-o sa sistima ka edukasyon. May dugang pa nga darwa ka tuig antis magkolihiyo ang ana subang. Pay dasig man lang dya. Napinsar na, daw ginahugot man ang inadlaw sa pungango ka panahon!
“Ha, Nay? Nagabinuringut run ang ana kahambal. Kaina pa tana nga wara nagasabat sa mga pamangkot ka ana daragita.
Husto lang tana magtangotango. Nagharuk sa ana gawi si Liklik. Ang ana pagkusamod nabuslan ka yuhum.
Handum gid ni Liklik nga makatapos ka ana pagtuon. Kon may swildo run kuno tana, taw-an na sanda ka matawhay nga pangabuhi. Madulhog sanda sa patag kag tuya mapatindug ka balay. Sabat na, mapabilin tanda ni tatay da, sa bukid. Tawhay kuno ang pangabuhi sa bukid, indi pariho sa patag nga nagaamat run gutuk ang mga pamalay, magahud, kag nagaamat run higku ang hangin. Sa pagkamatuod, kaangay ginsumpa na run ang patag nga indi na run pagbalikan.
“Dar-a dun dya ang kasirola. Ulayhon ang bahul nga balunan nga sudlan kang kan-un,” mandar na.
Nag-abot kana dayon ang ana ginapangayo. Daw wara tana sa pinsar nga naghakid kang kan-on kag nagwani ka tinola sa kasirola. Ginsulud na ang pagkaun sa alat kag ginduhol kay Liklik. Nakapaalam run kana ang ana subang nga mahatud ka igma ka tatay nga nagatudling ka maisan sa banglid imaw ang ana libayun, daw kaangay natuawan maangud tana ka malain nga ginhawa.
Ginsunud ka ana panuruk si Liklik samtang nagalatay sa tulay nga kawayan nga nagalaktaw sa gamay nga sapa halin sa suba ka busay sa likod ka anda kamalig. Ginaisip na ang pagparayu ka ana subang. Naistorya na run dya kay Digoy. Wara man ti problima sa ana bana kon mag-uli man to si Liklik sa ana tuod nga tatay. Mal-am kag maluya run si Amo Jose. Nagahulat dulang guro dya ka pamatbat ka langit. Isa pa, palangga si Liklik ka ana mga kabugtuan sa tatay. Kon kauna, ginpinsar nanda nga manogkilkil tana nga timbang sa buhay run nabalo nanda nga tatay, tulad indi nanda sarang mahambalan si Liklik hay kadugo nanda dya kag may kinamatarung ang bata sa kon ano man nga paranubliun nga igabilin kananda.
Pasalamat tana, gin-unungan tana ka isa ka laki nga mahambal na nga pariho na nga kabos man ang tinun-an pay tama gid ka mahinangpanun. Mapinalanggaun dya nga bana kag matandus nga tatay ka sangka pamilya.
Bilog nga hapon na nga ginwili ang kaugalingun sa pagpang-utod ka inuggatong nga sanga ka agho. Nabuta run ang tarap-anan, sigi pa ana dasuk ka inuggatong. Nakita na ruman ang miyaw nga nagbalik-luko ruman sa dapog. Naugtan gid tana magturuk sa miyaw nga ginayaubyauban pa ang abo agud lukhan. Kon may dungkulan lang tana nga nagabaga ang punta, nami gid sindutan ang buli ka sapat nga dya. Wara na matabog ang miyaw hay nadumduman na, wara tana ti posporo nga gamit sa pagdaha ka anda iyapon.
Wara pa makabalik si Liklik. Pakutpakut na, nagtawas ruman to sa libayun na nga manaka kulabo, bayabas, ukon kabugaw. Napalibutan abi kang katamnan ang anda maisan.
Nagapanahup tana ka bugas kang mag-abot ang tatlo na ka pinalangga. Nagbisa kana ang mga kabataan. Ay abaw, daw bata run gid ka ati si Toto Mayuk. Maitum dugid dya sa sobra nga suray sa init.
Nagbisa man kana si Liklik. Dayon nag-agto ang darwa sa tambi kag manghugas ka alima.
“Wara pa takun ka digamo, Tay. Wara ko makita ang posporo,” bugno na sa bana.
“Araw pa, dyan lang to kaina sa lamisa,” sabat ka bana nga baho kang karbaw kag init ka adlaw. Sa pagkamatuod, ginakahidlawan na ang baho nga dya ka ana bana.
“Matig-ang duman lang ako kag mag-init ka inasal nga manok,” pabutyag na nga ang ginapunto, madasig man lang madaha ang anda iriyapunon.
Nagparapit ang ana bana sa dapog. Naglukso ang miyaw kag nagsurosag-id sa siki ka bana. Nagapamugno ang miyaw sa bag-o abot nga amo. Ginbuul ka bana ang dungkulan nga ang punta natabunan ka abo. Ginturutayhup na dya. Buhay-buhay, nagtuok ang aso. May kalayo nga nabilin sa dungkulan.
“Pwidi kaw run ka tig-ang, Nay,” balikid kana ka bana nga ginpamakut ang kalayo sa ramay kag dayon gintungtungan ka mga kagingking ka agho.
Ginbutang na ang bugas sa kaldiro. Gindara na ang kaldiro sa banggirahan agud balinunasan ang bugas. Gintungtong na ang kaldiro sa sig-ang. Basa ang ana alima. Ginpahid na dya sa ana daster. Samtang nagapamahid ka ana alima, nahikapan na ang posporo sa ana bulsa.
“Ay, hala!” ginbuksan na surudlan ka posporo. Duro pa ang sulud nga palito.
- Katapusan -
Pamaan:
Ang dya nga sugidanun wara naabay sa mga nahusgaran nga pasakup tungud urihi run dya nabaton.