Duga ka Pagpaningkaras
ni Roden P. Pedrajas
Ikarwa nga Padya
Manog-apat dun ka oras nga nagapakig-away ya mga kamponiro kag kamponira sa mga mahunit nga bugang kag bika-bika sa katubuhan ni Tiyoy Villa. Ginpaypayan sanda kang kabo pagkatapos na lantaw sa ana nga rilo nga ya kumalagku nagatupung sa numiro nga pulo kag ginatudlo ya napulo kag duha. Urit dun.
“Daw gapitik-pitik ya ulo ko ka init,” pautwas ni Tiyay Nora.
“Amo gid da tana kon nagapangampo kaw. Waay kaw namahaw?” pamangkot ni Tiyoy Kuing.
“Pakut mo gid. Waay man abi it dapli sa balay. Waay ko gana, a.”
“Basi malipung timo ka panghilamon sa pira ka adlaw?”
“Indi da, a.”
Pirmi nagadaguok ya busong ni Tiyay Nora kon mag-obra. Baribad na lang sa ana nga mga imaw nga waay tana it gana mamahaw. Pay ya matuod, ginapasulabi na ya ana mga kabataan. Indi tana gusto nga maghiribiun sanda sa tungatunga ka klasi hay waay it sulud ya anda nga busong.
“Nay mangayo ko ka balon,” gapaluoy-luoy nga hambal ka agut nga si Noel.
“Baw Toto, lima lang ka pisos ya matao ko. Waay pa ya swilduhanay,”ulo-ulo ka Nanay. Waay dun nagriklamo ya pobri nga bata. Bag-o nagtalikod, ginkay-ad na ya ana nga sinilas nga nabitas. Ginbutangan na lang ka mapag-un nga lipak ya idalum ka diya para indi masudyang kon magpanaw sa dalan. Dayon, nagsinyas sa Nanay na nga mapanaw. Nagtango lang ya Nanay. Ginaturuk lang ka ana nga mga nagalumaw-lumaw nga mata ya bata nga nagatikang sa nagauyug-uyug nga salug ka panalgan. Gindul-ong ka ana nga panuruk ya bata asta nga makapanaog sa hagdan nga ginabalayan ka mga gutum nga anay.
Naggawa tana sa bintana para makit-an ya nagapatuyu-tuyo nga adlaw sa nakatungdan. Kapoy nga nagpungko sa kurdiso. Ginbag-id ya mga kamumuo nga ginlutakan ka bilog nga adlaw nga pagbaka-baka. Gulpi lang, daw gintumbok ya ana nga dughan. Ginkaun dun ka gutum nga dulum ya sanag pay waay pa kasaput ya ana mga kabataan. Ginbuul na ya tukod ka bintana para manirado dason ginsindihan ya kingki nga piraw ka baga nga halin sa dungkulan.
“Islaw!” tawag na sa bana.
“Insa?” waay it damil nga balus ka laki. Nagabaga sa makarum nga sulud ka balay ya ana nga sigarilyo. Daw nagabarikutot nga atipalo sa ding-ding nga nahadluk sindutan.
“Man-an mo kon diin dun ya duha ta ka bata?”
“Ilam. Basi dayan nagapanago sa pinsar mo nga marikot?”
Waay dun ka sabat ya ana nga bana. Isa ka puron nga aso ya ana nga ginbuga kag dason ginhaboy ya upos ka sigarilyo sa salug kag ginlinas. Namurungkot sa bilog nga balay ya makaburungul nga kalinung. Nag-apa ya mga sirum-sirum. Nagpakabuut ya mga puti nga manwit sa kanal. Nahuya nga magpakita ya bulan.
Pagligad ka pira ka minutos, may nanuktok sa pwirta nga kawayan. Ginbuksan daya it mahinay ka duha pay batiun mangud ya igut. Nabuka ya kristal nga kalinung. Nagdagun-dagun sanda agto sa baratangan. Ya isa nagpamahid pa ka ana nga baba.
Daw singgarong nga nag-agi ya madalum nga gab-i. Bisan amo to ka dasig, duro ya nalumus. Nagpahuway it maayad-ayad ya mga amurutik sa may paklang ka niyog. Batiun asta sa pihak balay ya pagbis-ak ni Tiyoy Islaw ka kahoy. Ginadalian dun ka asawa nga magbukal ya taho.
“Dalia dun daa diyan. Kaarhung man kadaang mga kahoy mo man!” pangsimbut ni Tiyay Nora.
“Kadi dun gani ha,” mabug-at nga hambal ka bana.
“Ano nga obra daang imo? Dya kaw pirmi sa balay nagapamuyato dason ya ahaw pagbulad ka kahoy indi mo maobra?”
“Uhu! Ti, laya duman diyang tugas. Mamakut lang da tana.”
“Abi daw nagaaso dun ya takuri. Matigis ko para mainitan man ya suroksurok ko.”
Pagkatapos na inom ka linaga nga luy-a, ginsuksok na ya sambra nga nabuta ka giruk. Daw haruson nga makaigo ya ana nga dilargo, lima dun dya ka tuig nga saksi ka ana nga paghimud-us. Dayon gintaklub sa ulo ya manto nga maitum. Sunod nga ginlab-ut ya pisaw nga nasab-it sa dingding kag magpanaw paagto sa mga nagapanghilamon.
“Tiyay, dya imo nga tukap sa pihak. Pabay-an ta lang ya mga sinla. Amo daa ya bilin ka kabo naton,” hambal ka minor sa idad nga bata.
“Sige, Noy,” daw waay pwirsa nga balus ni Tiyay Nora.
Nakatunga dun ka agi da ya iban pay tana nga bag-ong samput manog-umpisa pa lang. Nakita na nga duro ya mga magapa nga sikag-sikag sa ana nga ruwang. Gindugangan pa gid ka adlaw nga aga pa nagpadayaw. Daw mangindi dun tana. Gustuhon na man, waay mangud it mahimo. Tatlo ka baba ya ana nga ginapaka-un. Burubhay, nagbira-bira man tana sudsud. Mayad lang hay nabaid na it mayad ya ana nga pisaw. Bisan kuligot, nakalagas mangud.
Isa ka mapaang nga hapon sa may suba ka Bulalakaw, nagasabyahanay ya magbugto nga sanday Noel kag Ramon kag nagapatubog ya anda nga tatay sa ubus. Nagpungko sanda sa ibabaw ka igang nga plantada sa madalum nga ginalangoyan ka anda nga mga amigo. Burubhay, ginhagad ya duha nga maglumpat dun sa tubig para mag-intra sa hampang nga lagsanay. Dayang si Noel, may kahadluk pa nga magtubog sa madalum nga tubig gani nagpang-alang-alang tana sa pagsabat. Sa urihi, nahisa man tana nga indi makahampang ano pa nagpasugot dulang. Gintamba-tamba ya mga mala-tigbaw nga siki kag gin-untay ya mga magagmay nga butkun. Tambatamba. Salum. Butwa. Ginhawa.
“Ha!” ginhapo ya bata.
Man-an gid ka tanan kon ano ka bundul si Noel. Kaluluoy lang tana pirmi. Tana duman ya ginalagas ka bantay. Amo man ya langoy ni Noel it todo para indi malab-ot. Gulpi lang, nakadalang tana sa malinung kag madalum nga parti ka suba. Ya pobri nagpunghapungha … nagsarurut. Ginkulbaan sanda. Ginakunokuno pa nga daan ka anda mga kamal-aman nga may gikab tuya ayon nga ginaistaran ka tawong-isda. Mayad lang hay nangisug ya ana nga magurang kag nahingagaw tana salbarun.
Gaturu-turo nga nagpanaw pauli ya magbugto. Ginkudug ya libayun bisan indi mabatasan ya kaakig ka adlaw. Kada tikang na nagatig-ab tana dayon. Nagapadulong pa lang sanda, kit-anun dun ya anda nga tatay nga nagapamintana kag may ginasipit nga isa ka kaha nga sigarilyo halin sa tiyanggi ni Tiyoy Osting. Magluwas kada diyan, nagalabaw pa sa kurdiso ya liug ka agua de pataranta nga natongtong sa may lamisa. Nagturukay lang sanda. Man-an da nga burubhay makibot duman ya iban nga pamalay.
Oras ka paghilay-hilay. Ya iban nga kabalayan nagapamahaw ka tinanuk nga saging, may diyan man nga kamoti nga tapul, si Tiyay Nora naglumpiga sa may idalum kang kamansi nga marapit sa tubo nga karlota. Ya duha na ka bata nagtapas ka dya it tatlo ka layun. Pagtapos nagbalik sanda kag naglup-og man imaw ka Nanay nanda. Masadya nga nagpang-os ya tatlo. Kada usang, mabatyagan gid ya katam-is nga makapauntat sa nagalumbayag nga suruk-surok. Para sa Nanay, mas nagtam-is pa gid hay imaway sanda ka ana nga mga pinalangga.
Daw isa lang ka pisuk nga nagdalikyat ya mga binulan. Nag-abot sa baryo Bulalakaw ya tag-irinit. Nahubsan ya mga sapa kag gin-uhaw ya suba. Daragku ya bangag ka taramnan. Nagkaralaya ya iban nga mga tanum. Dungan ka dya, ginpauntatan ya pagpahilamon, pagpabulting kag pagpaabono sa mga malapad nga katubuhan. Malawig nga taggurutum ya natabo. Duro ya nagsalasala kon sa diin mabuul ka karan-un. May mga nagpangita ka masudlan sa mga baraligyaan sa syudad ka Passi. Ya iban nagdisisyon dulang nga pangitaun ya anda nga kapalaran sa Manila pay si Tiyay Nora, may lain pa gid nga ginaplano.
“Mayad pa guro maabrod ko,” kuon ka Nanay sa duha ka bata nga nagabulig kana sa pagpili ka kulitis nga duro siit.
“Maparayu kaw, Nay?” pamangkot ka agot dayon duko. Nagpisngo tana it mahinay.
“Sa Hongkong daa, Nay, patas man ka Nanay ni Larry nga kaingud ta?” sal-ut ka subang.
“Huo To, Noy. Ti, ibilin ta lang kamo kay tatay nyo. Indi lang magpangasubu hay padar-an ko man kamo ka sulat kag kwarta kada tapos ka bulan,” paintyindi ka nanay.
“Basta, Nanay, ha?” sabat ni Ramon.
“Huo, a,” pasarig na.
Nag-untat anay sanda ka pamili kag naghaksanay marapit sa atang-atangan. Tuya man nagapanilag ya mga pispis nga dikul nga nagapanusik ka mga katumbal nga kutitot sa ugsadan. Waay tanda kamaan nga nagapamati man gali si Tiyoy Islaw sa idalum ka panalgan. Naghala lang tana ka tangra kag mag-isip kon pira ka siklat ya anda nga salug. Waay sa bungug na ya ana nga nabatian. Daw uriud sa lupa nga ginapungkuan na ya ana nga kahalimbawa. Mayad man kon may magtalang nga karan-un, mayad man kon waay.
Nakatigayon nga makatabok sa dagat si Tiyay Nora sa bulig ka Nanay ni Larry nga si Tiyay Ester. Ginbilinan na man daya nga lantaw-lantawun ya kahimtangan ka ana mga kabataan.
Nakatapak gid man tana sa Causeway Bay sa Hongkong. Lugar nga kon tana ya pahambalun, daw bongsod nga duro uhong. Ginkaluy-an man tana nga nakatupa sa mga may bulawanun it tagipusuon nga mga amo. Daya sanda rinahi ka mga Hapon. May bugtong nga bata nga laki. Halin pagsulud na, manami man ya anda nga pagtratar kana. Amo lang da garing, duru-duro gid ya mga orubrahun, waay pa labot nga kahanggud ka anda nga balay. Ya pagkagat ka dulum husto na dulang iligid sa baratangan sa sobra ka lapyo.
Nakit-an na ya kaugalingun nga nagadagun-dagun ka panaw paagto sa anda nga balay. Mga duha kag napulo dulang ka tikang kag nakita na ya matubo nga saringsing halin kananda ka bana na. Nagapamusi-musi ka mga kalimutaw kag…
“Hoy, indi pag-irga ya tatay mo!” Nagsinggit tana it matunog.
Nakalab-ot sa pihak nga kwarto ya ana nga limug. Gintawag tana dayon ka ana nga ama kag ginpamangkot kon ano ya natabo. Ginpamalhas man ya bayi nga nanaog sa kama kag ginbuksan dayon ya pwirta. Daw naham-ot man ya ama pagkakita na nga buta ka balhas kag daw binaluskay nga uhot ya buhok ka ana nga timbang. Nagadaramguhanun kag nagadaman gali tana!
Isa ka adlaw, nagapangdagnas gid si Tiyay Nora ka salug kang nagtawag si Tiyay Ester. Ginpalihog na dya nga kon pwidi makaistorya tana sa duha na ka bata. Nagapalak-palak nga gindawat ni Ramon ya silpon kag nagpangamusta. Malawig-lawig man ya anda nga pag-istoryahanay.
“Diin gali tana ya imo nga libayun?” pamangkot na sa bata.
“Tuya sa pihak nga balay. Talagsa lang tana nagatinir di. Dason daw waay duman tana it gana magsulud sa klasi. Nagtubog man tana sa lutak nga ginaagyan ni Tatay,” sabat na sa Nanay.
“Tuod daa?” pagkatingala ka Nanay.
Waay dun nagsigi ya anda pag-istoryahanay hay naubusan tana ka load. Nagkuba-kuba duman ya ana nga dughan. Nangarapkap sa lupa ka ana nga panumduman ya ugat ka gindamgo na kagab-i.
Sa may payag ni Tiyoy Hector, matunog nga nagahambalanay ya mga manogtapas ka tubo. Sa tunga nanda may lamisa nga bilog, ginhimo halin sa kahoy nga mahogany nga nagahininghining pa hay bag-o lang ginsarahi. Sa ibabaw, natungtong ya duha ka longnik. Indi gid madura ya sumsuman nga inadobo nga ibid, pitsil nga may yilo kag sartin nga baso nga siguro ikapira dun bastuson ka mga bibig nga maitum. Magahud. Indi maghiribati.
“Mga Pre sigurado dun kamo nga matapas rum-an ka tubo ha?” nagaparanglapaw nga hambal ni Tiyoy Berto.
“Ayos, Pre, a!” dungan nga pagsabat ka tanan. Nadugangan pa gid ya kang kagalung. May nagaharakhak, may nagakanta ka “Turagsoy” kag may nagasaot sa purungkuan. Nagaduling-duling dun ya kalabanan. Ya bata ka nag-abrod nagahipus-hipus lang sa may kilid ka lamisa. Nagaparamula. Nabuy-an na sa marigna nga lupa ya ginauyatan nga baso. Gulpi lang nagguruwa sa ana nga baba ya bilog nga kusug ka ibid. Nagpanimaho ya amuringaton na nga puroy ka irimnun.
“Naiiiiiigo kaw gid ppppart?” nagapurutikul nga pamangkot ka isa man ka balung.
Haros kada sirum amo dya ya naandan nanda nga ubrahun. Daw mga buto ka pis-anan nga gasiriyak kon hana dun sanda nga puguhon sa sulud ka kurong.
Padayon nga nagatanum ka handum na si Tiyay Nora sa gwa ka pungsod. Indi maisip kon ano dun kaduro nga balhas ya nga ginlambon. Para kana ya pagbakas kinahanglan gid katama para mabuhi kag sa urihi kon magsukat dun ya pagtanum, may kalihun tana nga sulud ka ana nga pinangabudlayan.
Nakayuhum man ya timbang hay gintaw-an tana ka ana nga ama ka mga bayo kag dilargo nga bag-o pa. Daw kis-a lang gani gingamit. Ya iban halin pa sa anda nga bata. Daw ginhurikap ka mabugnaw nga hangin ya ana nga gawi sa nabatyagan nga kasadya. Ginpamiud na daya kag ginpamutang sa ana nga karton.
“Hay salamat! May ipadara duman takun,” hutik ka ana nga baratyagun.
Gindugangan na pa gid ya ana nga katandus sa pag-obra. Bisan malapad ya balay, masapol na mangud dya ka paninlo. Nahimo na gani nga malantip ya mga hilamon sa idas ka tubo bisan nga mapaang katama, ayhan pa dyang mga higku nga dya lang sa sulud. Man-anun gid nga anad tana ka pagpangabudlay: kibul sa mga palad kag mapagrus nga mga butkun, bisan sunog lang kag buta ka bakiras.
Kada panglaba, nagalab-as dayon ya tyimpo nga nagaag-ag pa tana ka hilamon para nga indi dun daya magtubo liwat. Nagakabalaka gid nga basi maurihi duman tana ka samput sa ana nga tukap kon maadlawunan tana ka bugtaw. Sa paghugas ka isda, kon kis-a masiit. Daw huya-huya man nga kinahanglan na pa takawun ya puno para magabot. Labaw gid nga nagapilas sa ana nga dughan ya paggamit ka kutsilyo nga matarum. Gamit nga pirmi nanda ginabitbit kon magpang-os ka tubo sa idalum ka kamansi. Kon pwidi lang tana makalupad, himuon na gid para lang makit-an ya ana nga mga binayaan.
Nami gid ya ana nga panarapo ka ginasudlan ka bulak kang nadakpan ka duha na ka mga mata nga nagaanggaanay ya mag-asawa imaw ka anda nga bata. Ya kalag ka pagpalanggaanay nagputos sa mahumuk nanda nga dughan. Waay nagsalir ya handum ka mga panghangkat nga gisiun dayang putos. Kanami kananda turukun. Ginataw-an gid ka tyimpo nga mapagwa ka kada isa ya ginakurong nga baratyagun. Mga ralantawun nga matabo lang sa ana nga pamilya kon mamulak ya tanglad nga ginasagod-sagod na kato sa idalum ka banggirahan. Indi na mabutigan ya kaugalingun. Nahisa tana. Urihi na dulang nabatyagan nga nagailig dun gali ya tuburan ka ana nga mga mata. Sa sobra ka sulog, gamayan na dulang ipamahid ya trapo nga ginauyatan.
Nagpanilhig si Tiyay Nora sa ingud ka kudal nga dobli kana ya kataasun. Makit-an halin sa giha ya lain-lain nga mga sarakyan. Pati man ya mga bilding nga sobra pa ka taas sa kawayan nga nagatubo sa likod ka balay nanda. Tam-an ka saku ya aso halin sa mga tambutso. Daw rurok nga nagapahigku sa hangin. Dali malang ya ana nga pag-obra. Antis nagsulud, may naghapon nga kon ano sa ana nga abaga. Sa kakibot, natapi na daya. Naghanggud gid ya ana nga mga mata pagkita na ka alibangbang nga itum. Nadumduman na dayon ya duha na ka bata. Nagdali-dali tana ka sulud sa balay.
Waay na dun ginpasugtan nga makaagi ya oras. Nanawag tana dayon kay Tiyay Ester sa Pilipinas. Nasabat man dya dayon ka gintawgan na.
“Amiga, kamusta ya mga bata ko?” waay pundopundo nga pamangkot na.
“Amiga, kwan, dang…” gapang-alang-alang nga sabat ka isa.
“Ano nga kwan? Sugidi ko.”
“Kabay pa nga indi kaw magulpihan. Ya agot mo, nakit-an nga patay dun sa may payag ni Nong Hector.”
“Ano?! Indi ko paglangu-languha!”
“Tuod daa. Tuya dun tana sa punirarya dukar-on.”
Waay dun ka tikab ya baba ka pobri nga Nanay. Nagparangluya ya bilog na nga kalawasan. Naghiribiun kag nagpudag-pudag nga daw bingit sa salug. Waay it may nag-awas nga limug sa ana nga baba. Nalumus ya ana nga pamatyagan sa tagalumapaw nga luha.
Pagkadason nga adlaw, naglisinsya tana sa amo kag ama nga mauli tapos na ka uda-uda ka mga papilis. Nagluba man sanda. Nagapirisnguon nga nag-uli si Tiyay Nora. Ginsugata tana ni Tiyay Ester kag ginpakalmahan. Naman-an na nga napatay ya ana nga bata hay talagsa dulang gali dya nagakaun kag pirmi nagainum ka wiski kag nagapanigarilyo. Daw kadtun na ya ana nga siko ka hinulsul kon insa nagpanawpanaw pa tana. Sa pihak duman, daw ginpaamakan kag ginsindihan ya ana nga kaugut sa bana nga lampingasan pay ginhulat na nga makalumbos ya pagdul-ong sa urihi nga parahuwayan ka nahaya antis manukot. Ginhuug na anay sa garapon ka ana nga dughan ya siitun nga panukmatun.
Indi na mabatas nga magtinir sa balay hay naganana ya madalum na nga pilas. Ginbalikan na ya lugar nga pirmi nanda ginapang-usan. Nagtapas it pira ka buko nga karlota kag nagpang-os. Pagkaangan-angan, gintupra na daya kag ginhaboy pati ya ginauyatan. Basyawan ya ana nga napanamilan.
Pagbalikid na, ginpangirayan tana ka manogsutsot nga kutsilyo. Daw may kon ano nga nagtulod kana para baidun daya sa may bato nga tuya sa ana nga kilid. Burubhay, nagdugang pa gid ya bangirit ka ana nga ginauyatan. Nagapadayaw. Nagbalus man ngirit ya bayi. May mga sungayan nga orubrahun nga nagturubo sa ana nga ulo. Nagtindug tana kag magpanaw.
“Nay! Waay dun kuno it isirbi nga kapi para sa mga nagaturong-it,” matunog nga hambal ni Ramon sa unhan.
“Dali lang hay paguwaun ko pa ya ginkurong ko nga kaugut,” balos ni Tiyay Nora.
“Ano himuon mo, Nay? Diin kaw maagto?”
“Tuya sa turugban. Ipakaun ko sa lupa ya karbaw ta nga waay it pulos!”
Nagpadayon ka panaw si Tiyay Nora. Nabilin ya bata nga naurungan kag nalansang ya panuruk kana nga nagaparayu.
- Katapusan -