Ikatlo nga Bahin
Ayhan kinahanglan ta ang sangka maathag nga pakahulogan kang “dayalekt”. Suno sa Random House Unabridged Dictinary 2nd Ed. (1993):
Dialect
1. A variety of language that is distinguished from other varieties of the same language by features of phonology, grammar, and vocabulary, and is used by a group of speakers who are set off from others geographically or socially.
2. A provincial, rural, or socially distinct variety of a language that differs from the standard language, esp. when considered as substandard.
Wara man it malain sa una nga pakahulogan. Ayhan amo diya ang gintamdan ni Ruelo sa anang pagbahin kang mga hambal sa kada probinsiya. Ang may negatibo nga konotasyon amo ang ikarwa nga pakahulogan. Ayhan amo diya ang ginasundan ni Deriada sa anang pagpati nga ang pagtawag nga dayalekt nagapakanubu kang estado kang sangka pulong angay kang Kinaray-a. Ayhan amo man diya ang pensar ni Mulato kang tawgun na nga hambalanduk ang Kinaray-a.
Ang tinaga nga tumanduk puno kang konotasyon nga jografikal, kultural, kag sosyo-ekonomik, kag sa konteksto kang Panay nga ang Kinaray-a ginagamit sa mga lugar sa guwa kang syudad kang Iloilo nga amo ang sentro kang pagbaklanay, pagbaylohanay, pagturon-an, pagtoohan, kag panggobyerno, ang pagkabig sa Kinaray-a bilang “hambalanduk” nagapamat-ud nga wara diya sa syudad, wara sa sentro kang pagginahum, gani dayalekt. Wara it kinalis diya sa kay Kaufmann nga nagtumud sa Kinaray-a bilang “Bukidnun,” batok sa “Hiligaynon” nga amo ang pulong kang sentro sa anang diksyonaryo nga Binisaya.
Sa “The Rise of Kinaray-a” (2003) kag sa bersyon sa Kinaray-a nga “Ang Pagbutlak kang Kinaray-a” ginpatpat ko ang mga rason – historikal man ukon kontemporaryo – nga nagapabaskug kang gahum kang Hiligaynon, ang pulong sa mga “hang-banwa”, nga nagwahig sa Kinaray-a bilang “hambalanduk” lamang tungud ginagamit sa mga “ik-banwa” ukon iki nga banwa.
Pinasahi ang posisyon kang Kinaray-a hay kon basehan ta ang kadurohon kang nagagamit kang pulong rugya lang sa Panay, Kinaray-a ang mayor nga pulong. May mga panalawsaw run man nga nagaduso nga Kinaray-a ang tumanduk nga pulong sa Panay, pero sa pihak kang mga pahayag ni Mulato (1989, 1991), Deriada (1991, 1994, 1995) kag iban pa nga nakamarasmas sa matuod nga lugar kang Kinaray-a sa atun kasaysayan, nagalutaw gihapon ang Hiligaynon bilang lingua franca kang Bisayas Nakatundan. Kag diya labi nga magapangibabaw kon bisan ang mga iskolar nga nagatuon kang Kinaray-a padayon nga nagapati nga dayalekt diya.
May pahayag si Deriada nga ang pagkabig kang duna nga pulong bilang dayalekt may ugat sa atun kolonyal nga inagihan. Sa malawig nga tinion, ayhan halin kang naghimat-on kita kang Ingles sa panahon kang mga Amerikano, ang tanan nga pulong sa Pilipinas ginkabig nga dayalekt. Suno kay Deriada (2001):
It is not correct to call Tagalog, Hiligaynon, Cebuano, Iloko and other Philippine languages dialects. These are not dialects but languages. It is another sign of colonial mentality for a Filipino to call English and Spanish languages and his own dialect. How subservient can one get. In fact Kinaray-a and Aklanon are languages. And the Ati have theirs.
Ayhan tuga diya kang ilusyon nga kabahin kita kang Estados Unidos kag Ingles ang nagakabagay nga pulong nga ginagamit sa edukasyon, sa opisina, sa negosyo, kag sa pagpautwas kang atun kaugalingun. Ginapalapnag kang ilusyon nga diya nga Ingles ang dapat gamitun kang tawo nga may mataas nga tinun-an. Kang mga dekada sitenta, kang sa elementarya pa lang ako, ginapabayad kami it singko kada tinaga hay “speaking in the dialect” kami. Rugya atun makita ang sala nga panan-awan nga ginatudlo kanatun sa mga eskwelahan, tuga kang kolonyal pamensarun. Tuman kadalum ang epekto kang kolonyal nga edukasyon nga atun naagum halin sa mga Amerikano.
May pahayag man si Curtis McFarland sa anang introduksyon sa “A Lingusitic Atlas of the Philippines” (1980) tuhoy sa lenggwahe kag dayalekt:
Perhaps most people think of a ‘language’ as a variety of speech which has an official status – as a national language, etc. – and/or has a written literature. A ‘dialect’ is thought of as a type of speech which is only spoken – not written – and spoken only within a limited geographical area. Thus for some people there is only one language – Pilipino – in the Philippines and many, many dialects.
Dugang nga ginpaathag ni McFarland nga lain ang panan-awan kang linggwistiks. Tungud nagabaylo ang lenggwahe, indi mapungggan ang paglain-lain suno sa pagginawi kag pagsinarayo kang nagagamit kadya. Kon ang pagbaylo kang lenggwahe nagaresulta kang mabudlay nga pagpinulong sa darwa ka grupo, ang mga grupo nga diya nagahambal kang dayalekt kang sangka lenggwahe. Kon ang pagbaylo kang lenggwahe nagaresulta sa impossible nga pagpinulong ukon paghinangpanay, ang mga grupo nagahambal kang magkaangut nga lenggwahe.
Kon sundan ta ang argumento nga ginpresentar ni McFarland, kag batonon ta nga Kinaray-a ang inang nga pulong kang Hiligaynon suno sa mga sugidanun tuhoy sa pagtuhaw kang Hiligaynon halin sa mga sentro sa Iloilo angay kang Parian ukon Molo nga lugar kang mga Intsik kag sa mga kontribusyon kang mga misyonero nga Espanyol, sarang ta mapamatud-an nga ang Hiligaynon amo ang dayalekt kang Kinaray-a.
- Sundi ang kasugpon -
*Litrato: Himo ni Barbara Haviland halin sa http://landscapeartistsinternational.blogspot.com/2012/06/down-yellow-path-landscape-barbara.html.