<![CDATA[DUNGUG KINARAY-A INC. - Mga Panuytoy sa Pagsulat kang Kinaray-a]]>

<![CDATA[DUNGUG KINARAY-A INC. - Mga Panuytoy sa Pagsulat kang Kinaray-a]]>Sat, 04 Nov 2023 13:16:44 -0400Weebly<![CDATA[Mga Panuytoy sa Pagsulat kang Kinaray-a: Ikaonse kag Urihi nga Bahin]]>Mon, 07 Apr 2014 23:58:39 GMThttp://dungugkinaray-a.com/mga-panuytoy-sa-pagsulat-kang-kinaray-a1/mga-panuytoy-sa-pagsulat-kang-kinaray-a-ikaonse-kag-urihi-nga-bahin1

Ikaonse kag Urihi nga Bahin

B.      Mga panuytoy sa gamit kang mga katunog

1.       Gamitun ang tanan nga kinaandan nga katunog sa alfabetong Filipino kon magsulat kang mga duna nga tinaga.

2.       Gamitun ang /f/ kag /j/ sa mga huram nga tinaga:

Halimbawa:
Filipino                          jalosi                      jografi
Jaket referens fayl
Forum                           fax                          sabjek
Jakpat                           judo bibliyografi

Ang mga tinaga nga jeans kag jeep sarang masulat sa gihapon hay popular man kag mahangpan sa Kinaray-a.

3.       Ang mga katunog nga /c/, /q/, /v/, /x/, kag /z/ sarang magamit sa mga pantangi (proper nouns), kag sa mga huram nga mga tinaga kon indi gid maislan kang mga katumbas nga tunog.

Halimbawa:

        Antique Antique (bukut Antike)
Bazaar                                   basar
Censor sensor
Comprehensive komprehensibo
Condom kondom
Corazon korason
Crime                                    krimen
Criminal criminal
Fax fax (indi run paghimuon nga fax)
Quartz kwarts
Quiz kwis
Sex seks
Taxi taxi (indi taksi hay sipal tan aria)
Text                                       text
Venue venyu
Xerox seroks
Xray                                       xray
Zebra sebra
Zero                                       sero
Zipper siper

Pero kon himuon nga panggawi (verb) ang xray, mangin eksrey, gin-eksrey, eksreyun.

Tungud padayon man ang pagdugang kang mga lay-aw nga tinaga sa Filipino, mas mayad nga sundon kon ano ang ginabaton nga pagbatobato sa Filipino. Mangin bukas kita sa pag-adapt kang mga tinaga, kapin pa sa negosyo kag syensiya, angay kang:

Inkam                           eksperment                       surplus
Surbi riserts likwideyt
Alawans treyning worksyap

4.       Gamitun ang ñ sa mga pantangi, pero sulatun nga ny sa mga pambalana (common nouns)

Halimbawa:
Sto. Niño pinya                     senyal                   senyorita
Parañaque                  senyorito banyo anyo
Antiqueño punyal

C.      Paggamit kang lang-at

Gamitun ang lang-at kon ang patunog nagasunod sa katunog kag magalain ukon madura ang kahulogan kon wara it lang-at:

Halimbawa:
Sal-I hal-o bal-a bag-o
Sal-ut                    bal-ut                    bag-id sag-id
Tul-id                     bil-ad yam-id sab-it
Mal-it pak-ad                  pang-us pud-is

D.      Sa paggamit kang mga panabid (affix), indi run pag-islan ang pagbatobato kang gamut.

Dayon padayon, dayonon, padayonon
Himo                                             himoon, ginhimo, mahimo
Tigbato katigbatohan
Antos                                            antoson, antosanay
Dagat                                            kadagatan
Kudkod kudkodan
Baribad                                         baribadan
Lubad                                            lubadun, lubadan

Pero nabaton run ang kamatuoran (halin sa matuod), katarungan (matadung), kaptan, kapti (kaput), ton-an (tuon),

E.      Tamdan kag sakdagun ang panugda ni Ruelo sa pagmitlang kag pagdagmit kang mga tinaga sa Kinaray-a. Tun-an it mayad ang mga pananda, kapin pa kon nagahimat-on pa lang sa paghambal kang Kinaray-a.

F.       Nahawanan run ang patag-turun-an kang pulong nga Kinaray-a, gani padayon ang pagtuon kadya kag pagpamulalo kang pagsurundan. Para sa pagpadayon nga tuon kang grammar kang Kinaray-a may mga teknikal nga tinaga run nga sarang gamitun:

Dagmit accent
Katigbatohan                                     orthography
Katunog consonant
Kunla syllable
Pagmitlang pronunciation
Pambalana common noun
Pamitlang utterance
Panabid affix
Panal-i pronoun
Panggawi verb
Pangngaran                                        noun
Pangsahi adjective
pantangi proper noun
pantumud article
Papinulong communication
pasayud sentence
patunog vowel
pulong language
tigbato letter, character in the alphabet
tinaga word
tungabid infix
unabid prefix
uribid suffix

Ayhan ang masunod nga sarang matun-an amo ang mga panabid, kag ang mga panal-i nga ginagamit sa Kinaray-a. May mga lingwistiko run nga nakatuon kadya, kinahanglan lamang ivalideyt kang sangka tumanduk nga taggamit, kag labing mayad kon masulat man ang panuytoy sa Kinaray-a agud mahapus mahangpan kang Karay-a.

- Katapusan -

*Litrato: Halin sa http://nature.desktopnexus.com/wallpaper/1085292/.

]]><![CDATA[Mga Panuytoy sa Pagsulat kang Kinaray-a: Ikapulo nga Bahin]]>Mon, 31 Mar 2014 21:06:07 GMThttp://dungugkinaray-a.com/mga-panuytoy-sa-pagsulat-kang-kinaray-a1/mga-panuytoy-sa-pagsulat-kang-kinaray-a-ikapulo-nga-bahin

Ikapulo nga Bahin

Kongklusyon kag mga rekomendasyon

Kinahanglan untatan run ang pagkabig kang Kinaray-a bilang dayalekt. Sangka pulong diya kag kinahanglan tun-an suno sa anang gawi kag kadunaan. May mga nauna run nga nagtuon kag nagtugda kon paano sulatun ang Kinaray-a. Kinahanglan lamang ang pagpamulalo agud makahimo kang pag-ud nga mga panuytoy sa pagsulat kadya. Base sa mga pagtuon nga ginhimo ni Mulato, Paguntalan, kag Ruelo, amo diya ang akun mga rekomendasyon:

A.      Mga panuytoy sa gamit kang patunog

1.       Ang patunog nga /e/ gamitun sa mga huram nga mga tinaga:

Halimbawa:
Entra ere                         eskwela eleksyon
Ekonomiya                  semana espeho espada
Empleyado kweba pwerta pwede
Swerte pwersa pwera enroll

2.       Ang patunog nga /o/ gamitun sa mga huram nga tinaga:

Halimbawa:
Bote/botelya bola                       dolyar                   lote
Dote kapote korona                  kotse
Rota nota                       botones               droga

3.       Ang patunog nga /o/ gamitun sa mga panghingapos nga tunog (terminal sound)

Halimbawa:
Bato               apo                        ramo pato
Buto amo                       hapo kanto
Lato abo                        kampo sako
Lago               singko kambyo bangko
Baryo sakto sulo sugo

Ampo            dapo                      gamo                     timo

4.       Ang patunog nga /u/ gamitun sa tanan nga naulang nga tunog (schwa sound)

Halimbawa:
Bungu                           dapul                     tapul                      hampul
Duul kadu                      lantu                      aguy
Uruy                              buduy tuuy                       inumul
Damul ubul

5.       Ang /u/ gamitun man sa penultima silaba (penultimate syllable), kapin pa kon nagasundanay ang darwa ka kunla nga pareho nga /o/ ang tunog:

Halimbawa:
Sukot                            puyo buyos                    luoy
Busong                         hurong lusong                   suso
Bugyo                           rugto                     kuto busog
Padulong tuon                      surong kuon
Tuytoy tutoy                     bulig                      bulog
Sulog turog hulog                     dumog
Kudot

Talupangdun nga wara it tinaga nga nauna ang /o/ sa /u/.

6.       Gamitung ang mga tinaga nga ginagamit run sa Filipino kag iban nga pulong sa Pilipinas, agud mapadali ang pagtubo kang Filipino.

Halimbawa:
Tubig                             uran                       pula puti
Asul dulang dula tubo
Gusto                            busog bulak bulan
Pusta punta luto sulo
Suso kamusta una                        kuto
Puto                              tuwad sutla                      sulat
Muta bulag                     sutil kuskos
Tunog sunod

7.       May mga tinaga nga mas maathag kon islan ang pagbatobato para mas mapain sa kapareho nga tinaga.

Dagmit sa una nga kunla                                       Dagmit sa urihi nga kunla
Santo (saint) santu (similar)
Amo (master) amu (monkey)
Too (to believe) tuo (right)
Toon (to focus) tuon (to study)
Tonog (loud) tunog (sound)
Tawo (person) tau ( to give)

8.       Mga tinga nga indi run pag-islan hay nahangpan kag nabaton run sa Kinaray-a:

Babae (pero kon kamal-aman, bayi; ang pagkaun bayibayi)
Paghidaet (mitlangun nga /pag-hi-da-it/, bukut /-et/
Istar (imbes nga estar)
Sirado (imbes nga serado)
Gamut (root, para indi magtalang sa gamot sa Filipino)

- Sundi ang urihi nga kasugpon -

*Litrato: Halin sa http://nature.desktopnexus.com/wallpaper/1357532/.

]]><![CDATA[Mga Panuytoy sa Pagsulat kang Kinaray-a: Ikasiyam nga Bahin]]>Tue, 25 Mar 2014 12:28:36 GMThttp://dungugkinaray-a.com/mga-panuytoy-sa-pagsulat-kang-kinaray-a1/mga-panuytoy-sa-pagsulat-kang-kinaray-a-ikasiyam-nga-bahin

Ikasiyam nga Bahin

Ang pinasahi nga tunog

Indi gid magrayu ang katigbatohan kang Kinaray-a sa katigbatohan kang nagatubo tulad nga Filipino. Ang pinakamalisud, kag nagaguwa nga wara pa malubad nga problema sa pagsulat sa Kinaray-a, amo ang pagtiglawas sa pinasahi nga tunog nga naulang ukon ang “schwa sound.” Tawgun natun diya nga “naulang nga tunog.” Indi lang sa Kinaray-a mabatian ang diya nga tunog, may diyan man sa Ilokano.

Wara ginpain ni Mulato ang suno kana “naulang nga tunog subong sa ulot kang o kag e kon diya ginasundan ukon wala kang sangka konsonante.” Gindapun na lang diya sa patunog nga o. Ang anang mga halimbawa:

Bukon                   takon                    huod                     buot
Puros                    ubos lu-o hu-o

Katigbatohan kang Hiligaynon ang ginasundan ni Mulato rugya gani amo diya ang anang panugyan. Kon sa Kinaray-a, sulatun diya kang bukun, takun, huud, buut, purus, luo. Wara it tinaga nga “hu-o” sa Kinaray-a. Pero sa painoino man ni Mulato nga ang naulang nga tunog dapat sulatun nga u hay gingamit na diyang mga halimbawa sa gamit kang patunog u: daguub, suud, pulud, kuub, piud, pisu, dawu, tuktuk, hinulsul, guba.

Magkaangay ang pagsurundan nanday Paguntalan kag Ruelo: Ang tanan nga tunog /o/ hugut man ukon malum-uk, sa unahan, tunga-tunga ukon urihi nga kunla kang tinaga, ginasundan ukon wara kang katunog ukon patunog, sulatun kang o. Ang tanan nga naulang nga tunog sulatun kang u.

Wara it duro bais diya nga pagsurundan. Ang puti puti, ang itum itum. Amo diya ang andang ginasakdag. Maathag ang mga halimbawa ni Ruelo:

                /u/                                                         /o/

                Busug                                                    bosog
Buul                                                       bool
Latu                                                       lato
Dapug dapog
Bulag                                                     bolag
Kurung Korong

Lutas run raad ang problema kon amo diya ka simple ang pagsurundan. Pero bukut amo diya kahulas, tungud bisan ang patunog nga o duro it tunog. Ang halimbawa ni Ruelo nga tunog kang /o/ sa /lo-ro/ bukut pareho sa /bo-sog/ kag sa /bo-lag/ hay sa una nga kunla mas hugut ang /o/ kag mas bagay ang busog kag bulag. Bisan sa Filipino amo diya ang pagbatobato. May mga tinaga nga naandan run kang mata; mas nagakaangay turukun ang bulan sangsa bolan, bukal sangsa bokal, bulak sangsa bolak.

Ianggid ta ang buyog sa boyog. Lain ang tunog sa una nga kunla sangsa ikarwa nga kunla. Mas hugut sa una, mas malum-uk sa ikarwa. Ti, andut pareho nga /o/ ang magatiglawas sa tunog? Sa bugu nga pulong, ang pagsurundan nga ginasakdag nanday Paguntalan kag Ruelo wara nagapakita kang kadunaan kang mga tunog sa tinaga.

Bisan si Paguntalan nasulayan sa tigulo kang anang sanaysay: “Panoytoy sa Pagsulat kang Hiniraya.” Kon tamdan ang andang pagsurundan, dapat “pagsolat” bukut “pagsulat.” Andut nagsala pa? Hay naanad run ang atun mata sa “sulat.” Sa Tagalog, Cebuano, kag Hiligaynon “sulat” ang ginagamit; sa Ilokano “surat.” Buut hambalun duna nga tinaga sa Filipino ang sulat. Andut lainun pa sa Kinaray-a kag himuon nga “solat”?

Magluwas sa sulat, may mga tinaga kita nga ginagamit sa Kinaray-a nga ginagamit run man sa Filipino: puti, pula, ulo, asul, dulang, tubo, gusto, busog, kutis, bulak/bulaklak, burak, luto, sulo, kamusta, una, kuto, puto. Naanad run ang atun mata sa mga tinaga nga diya gani mahapus makilala kag makapadali sa pagbasa. Indi run kinahanglan nga ligwatun pa ang pagbatobato kang mga tinaga nga namitlang. Magluwas nga naanad run ang mata sa pagbasa kadya, mas makadugang man sa pagpasanyog kang Filipino bilang pungsodnon nga pulong sa Pilipinas.

Ayhan imbes nga magmangin matig-a kita sa pagsunod sa sangka pagsurundan lamang tungud pinakamahulas, makahimo kita kang sadsadan nga katigbatohan nga nagalantaw man sa kadunaan kang atun pulong. Mas mangin makahulogan ang atun katigbatohan kon ginadumdum ta man ang gawi kang Kinaray-a ka gang lugar kadya sa mas malapad nga patag kang duro nga mga pulong sa Pilipinas.

- Sundi ang kasugpon -

*Litrato: Halin sa http://abstract.desktopnexus.com/wallpaper/1325035/.

]]><![CDATA[Mga Panuytoy sa Pagsulat kang Kinaray-a: Ikawalo nga Bahin]]>Sun, 09 Mar 2014 19:21:58 GMThttp://dungugkinaray-a.com/mga-panuytoy-sa-pagsulat-kang-kinaray-a1/mga-panuytoy-sa-pagsulat-kang-kinaray-a-ikawalo-nga-bahin

Ikawalo nga Bahin

Mas malapad ang sakup kang pagtuon ni Paguntalan tungud magluwas sa pagpaathag kang pamaagi kang katigbatohan, may panugda tana sa paggamit kang gutab (hyphen). Ang iban kadya sarang mangin ugat sa paghimo kang iban pa nga mga pagsurundan sa Kinaray-a. Amo diya ang anang mga panuytoy sa gamit kang lang-at:

1. Pagpang-ulut sa darwa ka taga bilang ilis sa taga nga gindora sa pagpabugu.
Hal. Sorolatun-barasahun, balay-tiriponan

2. Pagpain-mitlang kang kunla sa dason nga kunla agud matugroan kang kaathagan hay ang katonog nagasunod da patonog ka gang kunla nahulog sa katuonog; kag pagtugro kang tuhay nga kasayodan kon malang-atan.
Hal. Halo (sapat); hal-o (inugtoto kang baraywun)

3. Kon magdasonay ang darwa ka pareho nga patonog sa katapusan kang tinaga nga wara it ginasundan nga katonog, butangan it lang-at agud matigda ang pagmitlang.
Hal. Bota-a, boti-i, to-o

4. Kon magdasonay ang tuhay nga patonog
Hal. Si-ad, si-ok, si-ud, tago-an, ko-ing, kadu-an

5. Kon magdasonay ang tohay nga patonog sa kataposan kang tinaga.
Hal. Bugna-i, lapo-i, ri-a, sisi-o, tagu-a, togro-i, higku-i

6. May mga pasahi (exception) man:

a. Kon magdasonay ang darwa kang pareho nga patonog nga nagsonod sa katonog wara run it kinahanglan ang lang-at.
Hal. Reeleksyon, riit, balaan, kalooy, naluoy

b. Kon magdasonay ang ae, ao, kag au nga nagasunod sa katonog wara run it kinahanglan ang lang-at:
Hal. –hidaet, malain, laon-launon

Pero may bawi man sa kataposan nga panuytoy: “Kon butangan gid man kang lang-at wara it sayod kadya. Sarang man matogot.”

Ang mga panugyan ni Paguntalan sa ikatlo tubtub ikalima mga pagbantay batok sa pagsundanay kang patunog kapin pa kon mga dipthongs. Diya tungud ginatamdan na ang mga pagsurundan sa pulong nga Ingles kag Espanyol. Halimbawa, sa Ingles ang “boot” mangin sangka kunla na lang sa pagbasa; ang mga tinaga nga siok, siud, tagoan, koing, kaduan, bugnai, ria, magatunog nga syok, syud, tag-wan, koyng, kad-wan, bug-nay, ri-ya, so-syo, tag-wa, tog-roy, kag higkwi. Indi run kinahanglan ang diya nga mga panuytoy kon sundan lang ang simple nga pagsurundan nga “kon ano ang mitlang, amo man ang batobato,” nga duna sa Kinaray-a kag sa mga pulong sa Pilipinas. Balik ruman kita sa panugyan nga wara it dipthong sa Kinaray-a.

Ang marahalun sa panugyan sa gamit kang lang-at ni Paguntalan amo ang ikarwa, tungud kon indi pagsundon diya, makataralang ang mga tinaga kag mangin mabudlay sa nagabasa. Sa katigbatohan, dapat mangin sangka paranumduman man nga manami turukun ang nasulat nga mga tinaga. Bisan si Paguntalan nagakilala kadya gani may panugyan tana sa pagsulat kang mga pantangi, kapin pa sa mga lay-aw nga ngaran, nga indi run pagbalhinun ang pagbatobato hay nagaraw-ay kon turukun. Kuon na:

Tulad abi kang ngaran nga Charles ukon Carlos. Indi pagsulatun nga Tsarls ukon Karlos. Solata sono sa Ininglis kon sa Kinatsila nga pagbatobato. Amo man ang ngaran kang banwa. Tulad abi kang San Miguel. Raw-ay diya nga sulatun nga San Migil. Garing ang hangbanwa kang Bakolod sarang masolat sa amo hay indi man raw-ay kon turukun.

Kon paranumduman man ang hitsura pang-estetiko kang mga tinaga, ayhan dapat likawan man ang duro nga mga gutab ukon lang-at hay maraw-ay man turukun ang tinaga nga duro utod-utod. Gani sa paghimo kang mga dapun nga tinaga (compound words) kag sa paggamit kang lang-at pensarun anay kon kinahanglan gid hay basi nagagamo lang turukun sa nasulat nga tinaga.

Ginhingaranan man ni Paguntalan ang mga panabid (affixes) nga sarang mahubon sa unabid (prefix), tungabid (infix), kag uribid (suffix) nga ginaangut sa gamut (rootword). Ginagamit ang mga panabid sa pagbalhin kang mga pangngaran, panggawi (verb), kag pangsahi (adjective) suno sa gamit sa pasayud.

- Sundi ang kasugpon -

*Litrato: Halin sa http://abstract.desktopnexus.com/wallpaper/1442571/.

]]><![CDATA[Mga Panuytoy sa Pagsulat kang Kinaray-a: Ikapito nga Bahin]]>Sun, 23 Feb 2014 22:55:08 GMThttp://dungugkinaray-a.com/mga-panuytoy-sa-pagsulat-kang-kinaray-a1/mga-panuytoy-sa-pagsulat-kang-kinaray-a-ikapito-nga-bahin

Ikapito nga Bahin

Sakup kang pagtuon

Alfabeto lang kag ang pagmitlang kang gamit kang mga patunog ang sakup kang pagtuon ni Mulato. Mahimo nga kulang ang manuskrito nga akun nabaton, ukon amo lang diya ang sa banta ni Mulato kinahanglan na nga ipaathag tungud mas mahapus matun-an ang mga katunog hay pat-ud man ang mga tunog kadya kag wara nagabalhin kon gamitun sa pagbatobato.

Kay Ruelo darwa ka bahin: “Orthography” kag “Pronounciation (sic)/ Accentuation.” Sa idalum kang topiko nga orthography ana ginlakip ang:

A.      The Alphabet
B.      Sounds of Karay-a vowels
C.      Spelling Karay-a words
D.      Cluster of Consonants; kag
E.       Letters of Spanish/English origin

Kuon ni Ruelo ang mga tinaga sa Kinaray-a ginabatobato suno sa pagmitlang. Kinahanglan lang pamatian ang tunog samtang ginahambal. Nagtoon tana sa pagpaathag kon paano sulatun ang tunog nga naulang sa o kag e (schwa sound). Amo diya ang atun igahayag sa sunod nga bahin.

Sa consonant clusters wara man it paathag si Ruelo kon ano ang gamit kadya sa Kinaray-a magluwas sa mga halibawa nga ana gintugro. Ang consonant clusters mga katunog nga nagasundanay kag indi masipak sa sangka kunla:

Br            broha                    pl            plano                     gr            gramo
By           byahe                   ky           kyosko                  sy            ginansya
Dr           droga                    ly             lyabe                     ts            tsapa

Kalabanan kon bukut tanan kang mga halimbawa nga diya mga tinaga nga huram sa pulong nga lay-aw, kag sa mga tinaga nga slang angay kang switik nga urihi lang nagsulud sa atun pulong. Ayhan tungud bukut duna diyan consonant clusters indi lang sa atun pulong, kundi sa kabilogan kang mga pulong nga Filipino. Amo ayhan nga ginlakip ang ng sa atun alfabeto tungud amo lang diya ang consonant cluster nga duna sa atun pulong.

Ang iban kang mga halimbawa ni Ruelo resulta kang pag-angkun natun kang mga tinaga nga may nagasundanay nga patunog sa sangka kunla (dipthongs) nga raku sa Espanyol kag sa Ingles, pareho abi kang gwapo (guapo), byahe (viaje), piano (piano), kyosko (kiosk), kag skawt (scout).

Kon usisaun gid, wara it dipthong sa Kinaray-a. Amo gani nga may panuytoy nga “kon ano ang pagmitlang, amo man ang pagbatobato,” nga kaangay sa Tagalog nga “kung anong banggit, siyang baybay.” Ang mga tinaga nga ria, piut, siuk ginamitlang nga /ri-a/, /pi-ut/, /si-uk/ kag bukut /riya/, pyut/, kag /syok/. Ang dipthong ginpasulud kang mga Espanyol kang naghimo sanda kang mga diksyonaryo kang mga tumanduk nga pulong; ginsunod nanda ang andang kinamat-an nga panuytoy sa pagbatobato. Pero kon sundan to ang gawi kang Kinaray-a ang mga tinaga nga puersa, puede, puerta, kueba, suerte, aksion, punsion, peria, leksion, siam, kag mansion sulatun nga pwersa, pwede, pwerte, kweba, swerte, aksyon, punsyon, perya, leksyon, syam (ukon siyam), kag mansion. Rugya natun makitaan kang gamit ang consonant clusters nga ginawakal ni Ruelo.

May sayup man si Ruelo sa pagkabig kang bl sa bibliya nga consonant cluster. Nabilang sa nagasipak nga kunla ang b kag l (/bib-li-ya/). Nagagwa nga Ingles ang paraanggidan ni Ruelo sa anang pagtuon, kag mga panuytoy sa Ingles ang anang ginasundan.

Ginatugda ni Ruelo nga bukas ang Kinaray-a sa pag-angkun kang iban nga tinaga halin sa lay-aw nga kultura, kapin pa sa mga pantangi kag mga sayantifik nga tinaga pareho kang Egaña, Xerox (pero mahimo man nga seroks), zebra, Molotov, Quezon, Juan, Felipe, cornea.

Sa bahin kang “pronounciation/accentuation” makabulig ang panuytoy nga gintugda ni Ruelo. Ginsundan na ang Tagalog nga pamaagi sa pagbutang it dagmit (accent) agud mapat-ud ang kahulogan kang mga tinaga nga patas ang batobato pero may lain nga kahulogan. Suno kay Ruelo apat ka paagi ang pagdagmit kang mga tinaga: palagday (malumay sa Filipino), patalas (mabilis), pasumpu (malumi), kag pakuru (maragsa). Ang mga pananda nga ginagamit sa pagpat-ud kang dagmit amo ang panalas (pahilis), panumpu (paiwa), kag panguru (pakopya). Ang mga tinaga nga wara it pananda ginamitlang it palagday.

Ang mga pananda makabulig sa takus nga pagmitlang kang mga tinaga pero sa mga anad run sa Kinaray-a indi run kinahanglan ang pananda hay paagi sa konteksto kang pasayud (sentence) maman-an run ko ano ang kahulogan. Manami tamdan ang halimbawa ni Ruelo:

Palagday                              Patalas                                  Pasumpu                             Pakuru
Tobo (tube)                        tobo (sugar cane)            tobo (growth)                   tobo (of the same age)

Amo diya ang kahulogan kon gamitun sa pasayud:

Palagday Mabakal si Manong kang tobo sa kirid-anun nga gripo.
Patalas Mapagaling kami kang tobo.
Pasumpu             Marimasa ang tobo kang tanum.
Pakuru Tobo si Rosa kag si Cirilo hay dungan sanda ginbata.

- Sundi ang kasugpon -

*Litrato: Halin sa http://abstract.desktopnexus.com/wallpaper/459071/.

]]><![CDATA[Mga Panuytoy sa Pagsulat kang Kinaray-a: Ikaanum nga Bahin]]>Mon, 27 Jan 2014 21:54:07 GMThttp://dungugkinaray-a.com/mga-panuytoy-sa-pagsulat-kang-kinaray-a1/mga-panuytoy-sa-pagsulat-kang-kinaray-a-ikaanum-nga-bahin

Ikaanum nga Bahin

Indi kita makapamat-ud kon ano ang buut hambalun ni Paguntalan; indi ta tana mapamangkot hay patay run. Sigurado lang kita nga may sayup diya tungud indi mahimo nga indi maabay ang tigbato nga g hay man-an ta nga duro it mga tinaga sa Kinaray-a nga nagagamit kang g. Sa alibata ukon baybayin kang Tagalog nga ginbasehan kang abakada, may karakter gid nga ga. Nagalibug man ang ulo ta kon andut naabay ang mg nga wara gani diya nalakip sa abakadang Pilipino. Sarang ta mabaton diya tungud sa tinaga nga “mga” nga ginagamit nga pantumud (article) sa pangngaran (noun) nga karak-an (plural), pero amo man lang diya ang tinaga sa Kinaray-a, kag bisan sa Tagalog, nga may tigbato nga mg. Para sa pagtuon nga diya, kabigun ta nga may sayup sa imprenta kag ayhan tigbato nga g ang ginatumud rugya imbes nga mg. Nagapabilin nga 20 tanan ka tigbato.

Kay Mulato, ginhingaranan na ang tanan nga tigbato kag ginpatpat ang pagmitlang kag paggamit kang mga patunog lamang. Magluwas sa patunog a nga ginpaathag na ang gamit bilang uribid (suffix) ka gang pagmitlang sa lain-lain nga mga tinaga, limitado man ang anang paathag sa iban nga patunog. Mas isot ang ginpahayag ni Ruelo tungud ginhingaranan na lang ang mga tigbato kag nagtugro kang mga ehemplo kon ano ang tunog kang mga patunog.

Mas komprehensibo ang paathag ni Paguntalan sa bahin kang katigbatohan. Ginlaragway na ang gawi kang mga patunog kag katunog agud mahimo nga kunla (syllable) nga ginatarabid kag mahimo ang tinaga. Paathag ni Paguntalan:

Ang patonog amo ang nagadara kang tonog kang ginamitlang nga kunla (syllable) kang tinaga kag ginasalohoni kang katonog nga ginasundan. Halimbawa: ak, ek, ik, ok, uk. Ang patonog amo man ang nagadara kang tonog kang ginamitlang nga kunla kang tinaga nga ginatulod kang katonog nga ginatig-onahan. Halimbawa: ba, be, bi, bo, bu. Kon ang patonog magpatunga sa darwa ka amo man nga katonog ukon tohay, itolod kang orhi nga katonog ang patonog kag saloon-honi kang ginasundan nga katonog. Halimbawa: bab, beg, dil, ngot, suk.

Daw magamo gawa ang pahayag nga diya hay baliskad ang gamit kang “ginasundan” kag “ginatig-onahan”. Daw lain ang pakahulogan ni Paguntalan sa nasambit nga mga tinaga. Mas maathag siguro kon “katunog nga nagasunod” kag “katunog nga nagatig-una” ang gingamit. Pero masat-uman ta kon ano ang buut hambalun ni Paguntalan suno sa anang mga halimbawa.

Sa tulad, ginagamit kang mga manunulat ang daan nga abakadang Pilipino pero nagadugang man ang pagbaton kang bag-o nga alfabeto tungud mabudlay matuod batobatohon ang mga tinaga nga lay-aw kon wara ang iban nga katunog. May rason si Mulato sa paglakip kang walo ka katunog nga gamitun sa mga “indi mapanibag-o nga mga tinaga”. Gani sarang ta matugda ang pagsunod sa alfabetong Filipino, magluwas sa mga katunog nga c, ñ, q, kag x nga sarang masal-ihan kang k, ny, kw, kag s (kon sa unahan) ukon ks (kon terminal ukon sa kataposan) sa pagsulat, magluwas sa mga pantangi (proper nouns).

Kinahanglan man maman-an nga kon tamdan ta ang alibata nga sinauna nga panulat, tatlo lang ang duna nga mga patunog sa atun pulong: /a/, /i/, kag /u/. May nagakuon man nga dapat idugang ang /e/ kag /o/ tungud ang /e/ - /i/ ka gang /o/ - /u/ mga allophones ukon mga tunog nga sarang mabaylo. Mapamatud-an ta diya kon turukun ta ang mga tinaga nga atun ginagamit.

Kalabanan kang mga tinaga nga nagagamit kang /e/ mga huram nga tinaga. Amo diya ang mga halimbawa ni Mulato sa idalum kang patunog nga /e/: sige, semana, espada, estrelya, eskandalo, elektrika, espejo, empleado, lealtad, realided, kweba, suerte, puerta, puede, puersa, fuera. Tanan diya puro mga huram sa Espanyol. Kon tumanduk nga Karay-a ang magmitlang kadya: /si-gi/, /si-ma-na/, /is-kan-da-lu/.... Amo gani nga ginakun-an nga awut it dila ang mga Bisaya. Sa bahin kang /o/ kag /u/, mas duro ang mga tinaga nga hugut mitlangun ang tunog, kag ang halimbawa kang mga tinaga nga may tunog /o/ suno sa /o/ kang mga lay-aw nga pulong amo diya: bote/botelya, lote, dote, gasto, sobra, obra, kobra, kotse. Puro mga huram diya nga mga tinaga. Pero ang mga tumanduk nga mga tinaga: urang, uwang, utang, using, puti, pula, uway.

- Sundi ang kasugpon -

*Litrato: Halin sa http://abstract.desktopnexus.com/wallpaper/1226056/.

]]><![CDATA[Mga Panuytoy sa Pagsulat kang Kinaray-a: Ikalima nga Bahin]]>Tue, 14 Jan 2014 03:08:32 GMThttp://dungugkinaray-a.com/mga-panuytoy-sa-pagsulat-kang-kinaray-a1/mga-panuytoy-sa-pagsulat-kang-kinaray-a-ikalima-nga-bahin

Ikalima nga Bahin

Katigbatohan (Orthography)

May tinaga gali nga katumbas kang Ingles nga “orthography.” Suno sa diksyonaryo, “orthography is the art of writing words with the proper letters according to accepted usage” ukon sa mabugu “correct spelling.” Nagakahulogan nga kinahanglan may pat-ud nga alfabeto kag may surundan sa paggamit kadya.

“Katigbatohan” ang gingamit ni Paguntalan; “katigbatuhan” tana ang kay Mulato. Sangka letra lang ang kinalain, kag diya suno man sa katigbatohan nga ginasundan nanda. Kon isara man diya sa mga tinaga nga imbento (coined words) kang Sumakwelan, manami diya nga angkunun hay ginatiglawas gid kang tinaga ang pamaagi sa pagsulat kag pagbasa. Lain tana diya sa artipisyal nga “Hang-banwa”, “dakbanwa” ukon “lantipgaan” nga imbento nanda. Ang urihi nga mga tinaga tama ka pirit.

Ang mga mal-am kon magtudlo kang pagbasa ukon pagsulat, makuon nga “batobatoha bala.” Sa pagbatobato ginasara-sara ang tunog kang kada letra kag ginatarabid ang tunog tubtub mabuul ang bilog nga tinaga. Diyan ginbuul ang “tigbato” bilang sangka letra (sambato), ukon ang pagtarabid kang mga tigbato, agud mahuman ang tinaga “katigbatohan.” Ang “batobato” amo ang katumbas kang Ingles nga “to spell.”

Kay Mulato, 28 tanan ang tigbato: lima ang palimog/patingog, 15 ang kalimog/katingog “nga ginagamit sa kinamat-an kag sarang mapanibag-o (modifiable) nga mga dumaray-o nga mga tinaga,” kag walo ang ginagamit sa indi mapanibag-o (non-modifiable) nga mga tinaga. Amo dya ang alfabeto sa katigbatohan ni Mulato:

Palimog/Patingog (Vowels)

A (a)      E (e)       I (i)         O (o)      U (u)

Kalimog/Katingog (Consonants)

B (b)      D (d)      G (g)      H (h)      K (k)       L (l)         M (m)   N (n)      NG (ng)                                P (p)

R (r)       S (s)       T (t)        W (w)    Y (y)

Mga Kalimog/Katingog nga indi mapanibag-o

C (c)       F (f)        J (j)         Ñ (ñ)      Q (q)      V (v)      X (x)       Z (z)

Bisan sa pagpili kang mga tinaga nga katumbas kang “vowel” kag “consonant” sa Ingles, nagapanimbang gihapon si Mulato. Palimog/Kalimog kag patingog/katingog ang anang ginapilian. Tagalog ang paraanggidan (model) ni Mulato. Patinig/Katinig ang katumbas nanda sa Tagalog. Mas piliun ko ang gamit ni Paguntalan nga “patonog/katonog” tungud tunog kang tigbato ang ginalaragway rugya, bukut limug, pero “patunog/katunog” ang pagbatobato nga akun ginatugda kag gamitun.

Wara it kinalain ang katigbatohan ni Ruelo magluwas sa pagbuhin kang NG (ng), gani 27 lang tanan ang ana. Pareho lang ang lima ka patunog, kag 22 tanan ang katunog. Nagaguwa gid ang pagka-DECS supervisor ni Ruelo sa pagpili kang mga katunog nga b, d, g, h, l, m, n, p, r, s, t, w, y nga suno kana amo ang naabay sa Kautusang Pangkagawaran Blng. 81, 1987. Gindugang na ang c, f, q, v, x, z, kag ñ nga halin sa Español kag Ingles.

Wara gid it kinalain ang katigbatohan ni Mulato sa bag-o nga alfabetong Filipino nga ginpasundan kang DECS sugod kang pagsulud kang Dekada ‘90. Ang alfabetong Filipino may 28 ka tigbato kag ginamitlang suno sa Ingles magluwas lang kang ng (ginabasa nga en-ji) kag ñ (enye).

Sa daan nga abakadang Pilipino, nga gingamit tubtub sa paghingapos kang Dekada ’80, 20 lang ka tigbato, kag ayhan amo diya ang ginsundan ni Paguntalan. Ugaring may sala ang teksto nga atun gintamdan, ayhan nagtalang si Paguntalan ukon nagsala ang taypseter sa imprenta. Suno kay Paguntalan:

Ang mga tigbato nga ginagamit sa Hiniligaynun sa pagmitlang, ginagamit man sa hiniraya (sic) nga amo ang masonod: a, b, d, h, I, k, l, m, mg, n, o, p, r, s, t u, w, kag y. Ang katigbatohan napahat sa darwa ka hot-ong: patonog (vowel) kag katonog (consonant). Ang mga patonog amo ang: a, e, i, o, u. Ang katonog amo ang b, d, h, k, l, m, mg, n, ng, p, r, s, t, w, kag y.

Sa una nga paghinambit 18 ka tigbato, pero wara maabay ang e kag g; may nasulat nga mg, pero wara ang ng. Sa paghinambit kang patunog, lima tanan lakip ang e, kag 15 tanan ang katunog nay nagdugang ang ng, pero wara gihapon ang g.

- Sundi ang kasugpon -

*Litrato: Halin sa http://nature.desktopnexus.com/wallpaper/1394181/.

]]><![CDATA[Mga Panuytoy sa Pagsulat kang Kinaray-a: Ikaapat nga Bahin]]>Tue, 07 Jan 2014 02:59:40 GMThttp://dungugkinaray-a.com/mga-panuytoy-sa-pagsulat-kang-kinaray-a1/mga-panuytoy-sa-pagsulat-kang-kinaray-a-ikaapat-nga-bahin

Ikaapat nga Bahin

Kinaray-a, Hiniraya, Karay-a: Ano gid bala?

Maathag nga ang atun mga lantip sa Kinaray-a wara pa naghirisugot kon ano ang ngaran kang pulong nga diya. Wara pa nakapamat-ud si Mulato kon ano ang itawag na sa pulong; ginpapilian na pa ang Hinirayan, Kinaray-a, kag Hiniray-a. Pero sa anang mga pahayag masat-uman nga mas pabor tana sa “Hiniraya,” amo nga ginasugponan na gid pirme kang paathag sa dikotomi kang iraya kag ilawud, tungud kon wara ang ilawud (Hiligaynon) wara man ang iraya. Ayhan tungud sa anang pagkilala man sa iban nga iskolar, ginataw-an na it ligwa kag parapilian.

Hiniraya man ang gingamit ni Paguntalan, pero pat-ud tana sa paggamit kadya. Makita man nga sangka kurit lang ang ginasundan nanday Mulato kag Paguntalan. Kuon ni Paguntalan:

Ang Hinirayan sangka hambal nga ginagamit kang taga-Iraya kon Irayanhun nga Bisaya karagto kag amo karon ang atun namat-an rugya sa Antiki (sic), sa iba nga kabanwahanan kang Panay kag Negros Nakatundan lowas lamang sa mga hang-banwa (hanggud-banwa – syodad kon dakbanwa sa Hiniligaynun) kang Bakolod, Iloilo, kag Roxas, nga andang hambal amo ang hinilagaynun (sic).

Si Mulato kag Paguntalan pareho nga mga katapo kang Sumakwelan, gani santu gid sanda. Mas kinaradto pa gani si Paguntalan hay “Hiniligaynun” pa ang anang gingamit. Napaathag run ni Mulato kon paano nagbugu ang Hiniligaynon kag nangin Hiligaynon. May kaangtanan diya sa pagbalhag kauna kang magasin nga ginkilala bilang pituadlawan sa Hiniligaynon (a weekly in the language of the Hiligaynon). Hiligaynon ang mga tawo, gani ang pulong nanda Hiniligaynon. Ugaring, sa wara magbuhay nangin mas popular nga gamitun ang Hiligaynon.

Ayhan amo man diya ang pagsurondan kang iskolar nga si Resurreccion Maza kang gingamit na ang termino nga Kinaharay-a sa pagtumud sa Kinaray-a. Tungud “Hiniligaynon”, dapat “Kinaharay-a” man. Ang tanan may referens sa Hiligaynon.

Ang “Karay-a” nga gingamit ni Ruelo naghalin sa popular nga harambalun nga “Karay-a takun.” Kon pamangkoton ang taga-Antique sa luwas, masami ang sabat “Karay-a takun” agud ipakilala ang kaugalingun nga lain sangsa Ilonggo. Kang mga dekada '70 tubtub '80, Ilonggo ang ginakilala bilang ethnic group kang mga tawo sa West Visayas. Pero kon magtiringub run gani ang mga taga-Panay kag Negros, kinahanglan man gihapon magpakilala kon diin nga probinsiya maghalin, gani Aklanon, Capiznon, Ilonggo, Negrense, Antiqueño ukon Karay-a.

Kon Karay-a ikaw, ang pulong mo Kinaray-a. Sa tulad ginagamit ang “Karay-a” sa pagtumud sa tawo kag sa kultura, kag ang “Kinaray-a” sa pagtumud sa pulong. Ang “Hiniraya”, “Hirayna,” “Hiniray-a” mga bunyag nga ginpadihot kang mga iskolar kauna kag amo ang nakabutang sa mga teksbuk kon may swerte pa nga mamitlang diya, pero tubtub sa libro lang. Pamangkota ang tawo sa dalan sa Antique kon ano ang pulong na; ang sabat “Kinaray-a”. Sin-o pa abi ang may matarung sa paghingaran kang anang pulong nga namat-an?

Kang ginbalhag ang Ani 19, ayhan ang pinakauna nga publikasyon nga puro Kinaray-a, ginkilala diya nga isyu sa Kinaray-a. Gin-ako man ni Deriada, ang editor sa anang “Introduksyon” nga mas popular ang tawag nga Kinaray-a sangsa “Hiniraya”, nga amo ang ginakilala kang mga akademiko. Humalin kato, Kinaray-a run ang gingamit, kag sa “Philippine Encyclopedia of the Arts” (1993) nga ginbalhag kang Cultural Center of the Philippines, may tsapter kang Kinaray-a bilang isara sa mga ethno-linguistic groups sa Filipinas, nga tuhay sangsa Ilonggo.

- Sundi ang kasugpon -

*Litrato: Himo ni Shari Erickson halin sa http://www.artseabeach.com/2013/09/tropical-carribean-island-beach-painting.html.

]]><![CDATA[Mga Panuytoy sa Pagsulat kang Kinaray-a: Ikatlo nga Bahin]]>Sun, 29 Dec 2013 02:50:09 GMThttp://dungugkinaray-a.com/mga-panuytoy-sa-pagsulat-kang-kinaray-a1/mga-panuytoy-sa-pagsulat-kang-kinaray-a-ikatlo-nga-bahin

Ikatlo nga Bahin

Ayhan kinahanglan ta ang sangka maathag nga pakahulogan kang “dayalekt”. Suno sa Random House Unabridged Dictinary 2nd Ed. (1993):

Dialect
1. A variety of language that is distinguished from other varieties of the same language by features of phonology, grammar, and vocabulary, and is used by a group of speakers who are set off from others geographically or socially.
2. A provincial, rural, or socially distinct variety of a language that differs from the standard language, esp. when considered as substandard.

Wara man it malain sa una nga pakahulogan. Ayhan amo diya ang gintamdan ni Ruelo sa anang pagbahin kang mga hambal sa kada probinsiya. Ang may negatibo nga konotasyon amo ang ikarwa nga pakahulogan. Ayhan amo diya ang ginasundan ni Deriada sa anang pagpati nga ang pagtawag nga dayalekt nagapakanubu kang estado kang sangka pulong angay kang Kinaray-a. Ayhan amo man diya ang pensar ni Mulato kang tawgun na nga hambalanduk ang Kinaray-a.

Ang tinaga nga tumanduk puno kang konotasyon nga jografikal, kultural, kag sosyo-ekonomik, kag sa konteksto kang Panay nga ang Kinaray-a ginagamit sa mga lugar sa guwa kang syudad kang Iloilo nga amo ang sentro kang pagbaklanay, pagbaylohanay, pagturon-an, pagtoohan, kag panggobyerno, ang pagkabig sa Kinaray-a bilang “hambalanduk” nagapamat-ud nga wara diya sa syudad, wara sa sentro kang pagginahum, gani dayalekt. Wara it kinalis diya sa kay Kaufmann nga nagtumud sa Kinaray-a bilang “Bukidnun,” batok sa “Hiligaynon” nga amo ang pulong kang sentro sa anang diksyonaryo nga Binisaya.

Sa “The Rise of Kinaray-a” (2003) kag sa bersyon sa Kinaray-a nga “Ang Pagbutlak kang Kinaray-a” ginpatpat ko ang mga rason – historikal man ukon kontemporaryo – nga nagapabaskug kang gahum kang Hiligaynon, ang pulong sa mga “hang-banwa”, nga nagwahig sa Kinaray-a bilang “hambalanduk” lamang tungud ginagamit sa mga “ik-banwa” ukon iki nga banwa.

Pinasahi ang posisyon kang Kinaray-a hay kon basehan ta ang kadurohon kang nagagamit kang pulong rugya lang sa Panay, Kinaray-a ang mayor nga pulong. May mga panalawsaw run man nga nagaduso nga Kinaray-a ang tumanduk nga pulong sa Panay, pero sa pihak kang mga pahayag ni Mulato (1989, 1991), Deriada (1991, 1994, 1995) kag iban pa nga nakamarasmas sa matuod nga lugar kang Kinaray-a sa atun kasaysayan, nagalutaw gihapon ang Hiligaynon bilang lingua franca kang Bisayas Nakatundan. Kag diya labi nga magapangibabaw kon bisan ang mga iskolar nga nagatuon kang Kinaray-a padayon nga nagapati nga dayalekt diya.

May pahayag si Deriada nga ang pagkabig kang duna nga pulong bilang dayalekt may ugat sa atun kolonyal nga inagihan. Sa malawig nga tinion, ayhan halin kang naghimat-on kita kang Ingles sa panahon kang mga Amerikano, ang tanan nga pulong sa Pilipinas ginkabig nga dayalekt. Suno kay Deriada (2001):

It is not correct to call Tagalog, Hiligaynon, Cebuano, Iloko and other Philippine languages dialects. These are not dialects but languages. It is another sign of colonial mentality for a Filipino to call English and Spanish languages and his own dialect. How subservient can one get. In fact Kinaray-a and Aklanon are languages. And the Ati have theirs.

Ayhan tuga diya kang ilusyon nga kabahin kita kang Estados Unidos kag Ingles ang nagakabagay nga pulong nga ginagamit sa edukasyon, sa opisina, sa negosyo, kag sa pagpautwas kang atun kaugalingun. Ginapalapnag kang ilusyon nga diya nga Ingles ang dapat gamitun kang tawo nga may mataas nga tinun-an. Kang mga dekada sitenta, kang sa elementarya pa lang ako, ginapabayad kami it singko kada tinaga hay “speaking in the dialect” kami. Rugya atun makita ang sala nga panan-awan nga ginatudlo kanatun sa mga eskwelahan, tuga kang kolonyal pamensarun. Tuman kadalum ang epekto kang kolonyal nga edukasyon nga atun naagum halin sa mga Amerikano.

May pahayag man si Curtis McFarland sa anang introduksyon sa “A Lingusitic Atlas of the Philippines” (1980) tuhoy sa lenggwahe kag dayalekt:

Perhaps most people think of a ‘language’ as a variety of speech which has an official status – as a national language, etc. – and/or has a written literature. A ‘dialect’ is thought of as a type of speech which is only spoken – not written – and spoken only within a limited geographical area. Thus for some people there is only one language – Pilipino – in the Philippines and many, many dialects.

Dugang nga ginpaathag ni McFarland nga lain ang panan-awan kang linggwistiks. Tungud nagabaylo ang lenggwahe, indi mapungggan ang paglain-lain suno sa pagginawi kag pagsinarayo kang nagagamit kadya. Kon ang pagbaylo kang lenggwahe nagaresulta kang mabudlay nga pagpinulong sa darwa ka grupo, ang mga grupo nga diya nagahambal kang dayalekt kang sangka lenggwahe. Kon ang pagbaylo kang lenggwahe nagaresulta sa impossible nga pagpinulong ukon paghinangpanay, ang mga grupo nagahambal kang magkaangut nga lenggwahe.

Kon sundan ta ang argumento nga ginpresentar ni McFarland, kag batonon ta nga Kinaray-a ang inang nga pulong kang Hiligaynon suno sa mga sugidanun tuhoy sa pagtuhaw kang Hiligaynon halin sa mga sentro sa Iloilo angay kang Parian ukon Molo nga lugar kang mga Intsik kag sa mga kontribusyon kang mga misyonero nga Espanyol, sarang ta mapamatud-an nga ang Hiligaynon amo ang dayalekt kang Kinaray-a.

- Sundi ang kasugpon -

*Litrato: Himo ni Barbara Haviland halin sa http://landscapeartistsinternational.blogspot.com/2012/06/down-yellow-path-landscape-barbara.html.

]]><![CDATA[Mga Panuytoy sa Pagsulat kang Kinaray-a: Ikarwa nga Bahin]]>Tue, 17 Dec 2013 02:39:58 GMThttp://dungugkinaray-a.com/mga-panuytoy-sa-pagsulat-kang-kinaray-a1/mga-panuytoy-sa-pagsulat-kang-kinaray-a-ikarwa-nga-bahin

Ikarwa nga Bahin

Mga panuytoy halin sa mga lantip sa Kinaray-a

Tatlo ka lantip ang nagsulat kang mga sadsadan kag panuytoy sa Kinaray-a. Tanan sanda nagtuon sa pormal nga katigbatohan kag iban pa nga panugda angut sa pagsulat kag paghambal kang Kinaray-a.

Si Santiago Alv. Mulato (1914-2003) nagsulat kang “Sadsaran kang Hiniraya, Kinaray-a, Hiniray-a.” Si Mulato isara sa mga ginataha nga iskolar kag manunulat sa Bisayas Nakatundan, kag isara sa mga nagtukod kang Sumakwelan nga nagkilala kana bilang Bathari kang Binalaybay kang 151-52. Nagbaton tana kang CCP Literature Grant para sa Hiligaynon Essay kang 1990, kag ang anang mga sanaysay tuhoy sa Hiligaynon kag Kinaray-a nabalhag sa Ani 10 kag Ani 19.

Si Augurio A. Paguntalan (1912-1978) nagsulat kang “Panoytoy sa pagsulat kang Hiniraya” nga nabalhag sa “Antique Karon” (1977), ang souvenir program kang Binirayan. Si Paguntalan isara sa mga ginakilala nga manunulat sa Panay; miyembro kang Tulaling Bagakay, sangka talapuanan kang mga mamamlaybay antes ang gyera. Ginakilala tana kang Sumakwelan nga Hari kang Malip-ut nga Sugidanun kang 1949 kag Hari kang Binilaybay kang 1955.

Si Tito M. Ruelo nagsulat kang “Notes about Karay-a, the language in Antique.” Si Ruelo sangka retirado nga manunudlo, may Master of Arts in Education kag nangin superbisor kauna sa Department of Education, Culture and Sports. Sa tulad presidente tana kang Hoblag Karay-a.

Sa pagbusisi sa mga panuytoy nga ginatugda nanday Mulato, Paguntalan, kag Ruelo, makita nga ang kada isara may kaugalingun nga pagsurundan, kag may mga kinatuhay kag kinaanggid man. Para sa pagtuon, akun ginbahin sa apat ka mga erya nga atun pagatoonan it maid-id:

1.       Ang andang panan-awan sa pulong nga Kinaray-a (Panan-awan)
2.       Ang ginatugda nga katigbatohan ukon orthography (Katigbatohan)
3.       Ang sakup kang andang pagtuon (Sakup kang Pagtuon); kag
4.       Ang panugda sa “masabad” nga naulang nga tunog kang Kinaray-a ukon “schwa sound” (o/u nga tunog).

Panan-awan sa pulong Kinaray-a bilang dayalekt

Sa pagpakilala kang Kinaray-a, gin-imbento ni Mulato ang tinaga nga hambalanduk ukon dayalekt (dialect). Kombinasyon diya kang “hambal” (speech) kag “tumanduk” (native). Sa anang pagkabig nga dayalekt ang Kinaray-a, ginpakita ni Mulato ang anang pagpati nga ang Kinaray-a sangka sahi lamang kang mas hanggud nga pulong. Bisan bukut hayag, mahaumhaum natun nga pulong nga Hiligaynon ang anang ginatumud tungud sa anang manuskrito may paathag tana sa anang gingamit nga terminolohiya:

Hiniraya (hi-ni-ra-ya. Ki-ni-ray-a. hi-ni-ray-a) n. Hambalanduk nga ginagamit sa nairaya nga bahin kang sangka lugar (spoken in the upper part of the place where the source of the river is located).

I-ra-ya’ adv. – ang mataastaas (natakas) nga bahin kang lugar katuwang kang ilawud ukon naubus. Ang lugar nga ginapuy-an kang mga “Hirayanhon” nga sa Hiligaynon ginasulat kag ginamitlang sing (it.ti) “Ilayanhon” ukon “Hilayanhon.”

Maathag nga Hiligaynon ang referens kang panugdaun ni Mulato, kag sa amo nga pahayag ginatugda na nga ang Hiniraya sangka sahi kang Hiligaynon. Daw wara diya nagasanto sa anang pahayag sa Ani 19 nga ang Kinaray-a ang kagamut-gamotan kang Hiligaynon. Kon sa bagay mas urihi na ginsulat ang sanaysay sa Ani 19, basi nag-ilis man kang anang panan-awan si Mulato pagkatapos kang tatlo ka tuig. Ayhan wara na pa nabatian ukon nabasahan ang paandam ni Leoncio P. Deriada nga ang Kinaray-a bukut dayalekt kundi sangka pulong. Ang dayalekt may konotasyon kang mas manubu ukon substandard nga pulong.

Dayalekt man ang pagkabig ni Ruelo sa Kinaray-a. Suno kana:

People in Panay speak four distinct dialects: Akeanon in Aklan, Hiligaynon in Capiz, Ilongo in Iloilo, and Karay-a in Antique. Of these four dialects, Karay-a is most widely spoken, because while Ilongo is the dialect of Ilong-ilonganons (Ilongos), it is popular only in the city and its suburbs. Most of the eastern, northern, and southern towns speak Karay-a.

Una sa tanan, talupangdun ta nga “Karay-a” bukut “Kinaray-a” ang gingamit ni Ruelo. Ayhan kang tion kang anang pagsulat, wara pa naplastar ang mga termino nga “Karay-a” sa pagtumud sa mga tawo kag kultura, kag “Kinaray-a” sa pagtumud sa pulong nga ginagamit kang amo nga mga tawo. Kon sundan ta ang lohika ni Ruelo, ang kada probinsiya sa Panay may ana nga dayalekt. Sararama lang man nga dayalekt ang Akeanon, Hiligaynon, Ilonggo, kag Karay-a. Pero daw may sayup si Ruelo sa anang pahayag nga diya. Sa Capiz wara sanda nagakuon nga Hiligaynon ang andang pulong; ang iban rugto “Binisaya” ang tawag sa andang pulong. Ang mga nasulud nga banwa sa Capiz angay kang Jamindan kag Tapaz naga-Kinaray-a man patas kang iban nga kabanwahanan sa Iloilo nga Kinaray-a man ang hambal, ugaring lain lang ang tono. Ang Kinaray-a sa Pandan kag Libertad nga marapit run sa Aklan may tono man nga lain kag may anggid sa Akeanon. Ang Hiligaynon kag Ilonggo, ginabaylo-baylo nga mga termino, kag ginagamit sa mga syudad kang Iloilo, Bacolod, kag Roxas. Kon amo, ano ang mayor nga pulong nga nagasakup kang mga dayalekt nga diya?

- Sundi ang kasugpon -

*Litrato: Himo ni Amit Sadik halin sa http://www.amitsadik.com/portfolio/beyond-the-path/.

]]>