Tigadlum sa Takas
ni Jonas Chavez Hiponia
Ugsad ya bulan. Daw kalimutaw ka miyaw nga nagainggat sa dulum. Bilog, daw margal nga pilak nga ginsab-it sa kahawaan. Pay, nagapaipli ya anang sampihak nga gawi sa madamul nga panganud nga daw kulapan na du'y langit. Masanaaw ma' gawa'y sanag pay madulum angud ya banas hay makarum-karum ya kalibutan. Amo gid daya ya sahu ka mga ayam iuwang nga daw nagatutoy ka mga tigadluman nga magguruwa.
Isa lang ako nagapanagadsad sa talaytay patakas sa kilid ka pil-as. Suba ka Jalaur sa idalum. Sirum-sirum lang kag daganas ka tubig ya mabatian ko halin sa sulugan. Malinung ya ilig ka linaw luwas lang sa puka ka mga buto-butoy kag gurami anu pa daw mahawa ka kon magtam-an ka gid ka pa kilid. Basi mahulog ka. Piraw pa abi dayang flashlight ko hay baratuhon anang battery!
Maramig-ramig may hangin hay bag-o lang maghuraw ya tarithi. Marimamasa ya mga bika-bika sa balud nga nagakuhit ka mga siki ko. May galambay pa gid nga mga gamot ka kasya, daw makasandad ka. Duro may kagingking kag mga laya nga dahon. Amu ma'y ignut mo kon matapakan mo hay garagamak kag nagakalas. Nagakubay sa banas ya mga tigbaw nga nagasag-idanay kon huypun ka dupoy-dupoy. Kon magkulas-kulas gani, daw gapaabot-abot ka nga may mag-ulhot kag magkula kanimo! Aaay ilam dulang.
Nan, daa dumay urangol ka ayam, daw may ginapukaw kag may ginapabangon sa rulubngan. Nagauman ma tana'y flashlight nga gapatay-patay. Uyun na purupalpagun mo man. Na inanay ko lang hay basi madarayunan nga indi dugid magsiga tapat kag magdaridi takun paadto sa katigbawan, o makatipaslung kag mag bayungkut pa suba. Waay tana't gapanikup amo dya nga oras ka gab-i.
Sa likod ka mga tigbaw, puro lang daragko nga kasya. Mga mal-am dun hay kurinut du'y mga panit da. Kasya lang kag Buntu-tai magtimbang. Mataag as, kag kun himutadan mo, daw mga tawo nga ka labug-labug kag duro'y alima nanda nga nagalungay kag nagaduko kanimo nga gaagi sa tunga. Puro lang tinuto-an kag pilas-pilas sa puno na pay tama ka labwak sa taas.
Nagdugang ya dulum hay daw nagatabuay ya mga sanga nanda tanan sa ibabaw. Kon magtangra ako amu ma tanay ulhot-ulhot ka bulan nga matyag ko daw nagasunlog magsunud kanakun kun diin ako maadto. Uhu! Gasunod gid eh. Hu, bisan magliko ako daa man angud. Ay, bisan anhun ko, mag untat ako, untat man tana ka sunod. Panu...?
Ay, yawa! Katapak ko ka ipot!
Anu ma dayang mga bakero nga man anda dugid nga aragyan ka tawo, paagyan da man ka karbaw! Puga, haiizz, ipangpaghid ko d'ya sa mga dalupang di sa kilid. Yogss.
Malinong ya gab-i. Gapatakas dun ako paadto sa likuan. Mabatian ko'y manuut nga huni ka radyo pay tuya pa sa takas. Indi man gid it tam-an ka gab-i, hay Zona Libre pa ya mabati-an ko. Hay insa't nagpadayaw ma takun nga maisog kuno abi , ako mabakal ka ice kag White Castle sa takas. Waay takun nahadluk sa dulum ah. Waay gani nahadlok magpapaltak. Ano, talawit? Indi iba mag-agi di, kon wa'at imaw. Mahagnup kuno. Kon magpanaw sanda, matyag da daw may nagasunod. Nagapaabot-abot nga may manglambat kag bagaton sanda.
Duro gasugid nga naka agi sanda ka bagat diya sa may mga kasya. Mag agi kuno sanda di gaparanindog bulbul da. Kis-a mapatay suga, o ramigan sanda gulpi lang. Ilam kon tuod ? May dayan ginlambatan ka ayam nga hanggud. Ginlupadan ka pispis nga wakwak. Pay ang pinakagrabe, ang ginlambatan ka baboy nga gabakya. Huo, baboy, kag nagabakya. Gabakya! Orange pa bakya na! Puga. Kon ako guro, ilam lang, madalagan man ko guro eh. Pay ilam lang gid, hay daw waay takun kada gapati ah.
Si Lolo ko anay may ginaestorya ka day-a parte sa mga tigadluman. Duro daa nga klase:
Kapre
Amu daya kuno ya pinakasikat kananda tanan. Gatabako day-a kag nagasikungkong sa ibabaw ka kahoy. Waay ako it nabatian pa nga ginkaon ka kapre, pay duro ya na batian ko nga ginpahug na lang, o gintiklod, o ginpitik. Tama kuno ka hanggud day-a. Natingala lang ako kon paano tana indi maghurugpaas sa babaw kahoy hay tama tana ka bug-at.
Tiktik
Aswang kuno day-a nga nagatigbaylo sa pispis nga tiktik. Nagakurukuto gid day-a kun nagasunud kanimo. Una malaka pa lang da ya tiktik na pay naga amat-amat ka saku asta daw maghugpa gid kanimo kag dagitun na ikaw. May mga gasugid, nadagit gid kag gin-ipyat sa lupa. Kalabanan ugaring mga hubug ya nagasugid ti daw indi mu gid mamasngaan estorya da kon tuod gid man o binalung.
Bagat
Duro nga klase ka bagat, halin sa ayam nga tupong sa tawo, asta sa lungon nga gabalabag sa karsada. Nagalambat day-a pirme sa aragyan mo asta hadlukan ka. Kis-a may gasugid kada ginlambayan ka pari nga utud ulo o bayi ng nakaputi.o mga daw tawo anang lawas pay indi makita anang itsura. Ti kon talawit ka ti, talbo utot mo eh, karabilin pa tsinelas mo kon daw malipong ka dun sa ka kulba.
Santermo
Kalayo day-a nga nagasaot-saot. Kon maagyan mo daw matakras kaw sa kahoy ka palagyo hay daw buhi. Nagatuhaw daa sa lugar kon diin napatyan. Kurulbaan gid mag-agi sa dalan nga may naipit o nadugu-an ka isa ka lawas nga napatay, hay pagka gab-i sigurado may santermo gid!
Tayhu
Santunga kabayo, tawo tunga ka lawas na asta sa ulo. Sagittarius, eh no? Naham-ot lang takun hay gaarasik gid kaday-a ya maram-un ka mga mal-am magsaysay pay waay gid takun kakita pa kada. Pay ti kon sugata mo gid man ti kulbaan ka eh. Daw anu bala kita mo Zodiac sign sa tuod, kag daw la ka kamaan kon anu ya Horoscope o swerte gahulat kanimo kon dalaganun na ikaw kag sungayun.
Mantiw
Mataas nga tawo nga galakad sa mga balay, gahuyab lang kon magdalagan. Tama ka taas guro eh. Waay gid ako makasurup kon nagapang anu day ang mantiw, basta tama gid day-a kataas nga tinuga kag maputi. Kita mo sami da kon mataas ka, hambal da. "Daw mantiw ka ba!"
Sigbin
Aswang nga daw kabayo tsura pay gatindog. Sa pag-intindi ko, amu day guro ya werewolf sa iban nga lugar? Tama ka kurulbaan hay nagaralaway nga daw mangaon gid. Parente man daya siguro ka tayhu, eh no? Hay daw kabayo man. Daya tana garing lawas na tawo, tsura na amu ya kabayo. Maangrus daya kuno nga sapat amu gani hambal ka mga mal-am kon waay kaw kaparigos, hambalan ka "Parigos to. Daw sigbin baho mo!"
Hubut
Daw gal-um day-a nga daw aso man nga daw takluban na ikaw. Halin sa kahawaan, nagalupad lupad kag hugpaan na ikaw kag putson. Kon may makita ikaw kuno kadaya nga nagaparapit, dapat may siit ka kawayan ikaw o kagingking agud tuslukon mo kun hana dun mag tulakbong kanimo. Indi ayhan diya si J.K. Rowling nagbuol ka edeya na ka "dementor" na nga garhum man nga galupad-lupad man nga kontra ni Harry Potter?
Gumun
Tama ka duro nga buhok nga naga puron-puron nagakamang sa lupa nga ma burambud kanimo kon madakpan na ikaw. Ay, dipuga, tama gid daya tana ka kurulbaan kon masugata mo guro! Pangontra mo kuno kadaya, may sulu ka agud kon magparapit, ti tutdan mo. Hmm di wede Pantene Pro-V Conditioner na lang? Ti, gumun moh! kundi i-conditioner!
Amaranhig
Patay dun nga nabuhi liwat. Diya kanaton, ang amaranhig waay gawa tana gasapak kanaton kon may dayan gid man. Hambal ka mga mal-am, sige lang da andang obra ka adlaw-adlaw da nga ginahimo hay waay sanda kamaan nga patay dun sanda. Garing ti kon man-an mo timo nga patay dun kag dayan pa tana nagapami-od ka linabhan na o gapamubod ka manok ti daw, mahilas ka gid kon idaho na kanimo ya pinilo na o ipalihog na kanimo duhol ya tabig nga may urun-urun agud ibubod. Eeeee!
Daw kaduro lang tana ka mga katingalahan nga sugid ka mga mal-am karang-una ah. May iba pa kamo nga naman-an haw?
"Noy. Nooy! Bakal pa ko daad."
Malinong...burubhay may naghulag sa sulod.
"Diya ka lang sa puerta agi. Serado dun ko!"
Nabatyagan ko ginhubad na ya trangka na kag ginduso it hinay ya sira sa kilid ka tyangge na. nagraginit. Tuya lang ako guro maagi. Gaigut ya pirta na nga kawayan pagtulod ko, may gawayway pa nga kadena. Para guro sa trangka na.
Nagsulod du' ako. Uhu! Kandila anang suga sa lamesa na nga may sinamo pa sa pinggan nga nagarapta lang. Daw may kuryente duman di sa takas? Daa gid si Noy Roman ha , gatuwad-tuwad gatalikod kag daw may ginaukay sa basurahan. Sa basurahan! Ganu tana sa basurahan?
"White Castle akon Noy, kag duha ka ice." Wa'at sabat. "White Castle akon Noy, kag duha ka ice," ginliwat ko. Waay tana gasabat. Sige pamaluskay na sa basurhan nga daw nagasuka.
"Noy." Ginhimurutan ko kon nagaano tana. Ginasarungkay na ya basurahan na nga karton nga may mga panit ka cheese curls kag dulsi kag papel, kag may suka gid man. Sige gid anang tuwad nga daw naakad tutunlan na. Garalaway.
"Noy...?" daw kinulbaan dun ako. Daw pigado haw.
"Noy, mapanaw dlang ko." Nag-ansyas dun ako maguwa.
Gaparangyami dun ako,nagsuka pa gid tana it todo! Kag nag-ukay sa basurahan liwat nga daw waay lang kabati kanakun. Tama ka labug laway na nga daw indi mautod! Anu ginyanggaw?
"Noy, indi dlang ko magbakal. Mapanaw dun ko!" Nag isol ako. Dali-dali ako lab-ot ka pwerta magguwa. Daw madalagan dugid takun!
Hana dun ako maguwa. Ginhawidan na butkon ko!
"Dali lang! Diya ka lang!" Daw ginhakop ya dughan ko. Tapos gid ako. Mayami anang alima kag hugut ya kaypot na kanakon. Indi ako kahalin.
"Diin ka maadto?!" Masingki anang limog.
Nagpalak ako kag magpanginpadlos pay indi ako kasarang!
“Hu hu.” Ginbalikid na ako. Nagapula anang mata nga nagaruluha kag nagaralaway anang baba kag daw mangaon gid anang tsura.
"Hmm...Mayad gani nag-adto ka." Nagangisi tana nga daw waay sa kaugalingon.
"Noy, indi takun." Ginpiyung ko mata ko. Waay dun ako it maisip. Sa panginpadlus ko nawahing ko pay kandila pagpalak ko sa lamesa.
Napatay. Nagdulum dugid tapat.
Nabuy-an na ako pay indi dun ko kakita kag katultol kun diin pwerta. Ginatultol ko pagguwa pay daw nadapul ako. Waay ako gahalin.
"Noy, indi lang ko pag-anha. Hu hu. Indi ako manugid kon nanu kaw paulia lang ko."
Naglumpiga ako sa lupa kag maghiribiun. Gapanabun ako ka mga alima ko. Natago ko ulo ko hay indi ko gusto makita tsura na. Tama gid ka kulba ko.
Anhun na gid ako? Waay gid ako kamaan nga amu gali tana kada. Mayad pa way ako nagpatakas kaina. Gahirab ya busong ko nga daw ginakumus dughan ko. Mayami duy mga buol ko. Mapatay dugid ako kadaya. Hu hu.” Masinggit ako. “Tabaaang!”
Gindakup na'y baba ko agud indi ako makasinggit. "Hipos!" Pagkamaan na nagpahimuyong ako. "Hulat ka."
Ginbuy-an na ako kag may ginkarapkap. Waay ako nakahulag. Waay du' ako naga hulag-hulag. Pamatyag ko patay dun ako bisan mabatyagan ko pa nga nagapitik pa ya heart ko. Sobra nga pitik-pitik. Pay patay du ako, patay dugid. Indi dun ako makaluwas. Burubhay, nabatyagan ko ginsindihan na ya perdon nga hanggud, masanag tana gawa sang sa kandila kaina.
"Nanu kaw!"Haso nga bata daya hay! Nanu timo!" Buligi ko anay di ka pangita ka pustiso ko ha!"
Haa! Matyag ko daw naglak-ang ya pitik ka corazon ko. Nagaparanglapsi, nagaparangluspad. Daw makupus ako sa kakugmat. Nagtungkaaw ako it amat-amat.
Nagapungko dun tana sa la mesa, kag may biti-biti sa tupad na. Naghambal it mahinay nga daw nahapo. "Buligi ko anay, di ko dun makita. Hubug dun koh!" Ginsulat na'y ulo na sa lamesa kag magtumar liwat ka isa ka baso. "Nanu timo man? Kulbaan man ta kanimo bata kaw."
Waaat?? Tana pa kulbaan? Dipuga! Hubug gid man gali! Amu to garalaway tana. Amu to gasuka tana sa basurahan. Amu to gapangukay sa basurahan. Hay pustiso na napangita na!
"Anu to baklon mo haw? Buligi ko anay pangita dayan sa basurahan indi dun ko murut!"
Naga kudog-kudog pa ako, pay daw naghawan ya dughan ko sa ka kulba. "White Castle kag duha ka ice dad, Noy." Dayun ko adto sa basurahan kag kuhit-kuhiton kon diin ya pustiso na.
"Waay ko ice, hay nautdan ko kuryente, mu da gakandila lang ko. O d'ya ya wiski mo. Hapit ka lang to kay Nanay mo Norma ka ice kon bukas pa."
Nakit-an ko'y pustiso na. Gindaho ko kana, pati ang bayad ko sa wiski. Ginduhol na man wiski kanakon kag magbalik sa irimnon na nga daw sa waay lang. Natam-an dun tana ka inum, daw waay gani tana animu kon ano natabo. Kinulbaan gid ako it todo kay Nong Roman!
Nagpanaw ako dayun, nga waay makalisensya. Pag-agi ko kanday Nay Norma pa-uli, serado dun. Waay dun ako magpanuktok. Indi du' ako! Sige pa ya kuba-kuba ka dughan ko. Abi ko gid!
Haiz, gapauli ako gayuhum-yuhum lang ako pay, gatagub-tagub pay baba ko dungan ka tuhod ko nga gaparangluya, pay gaparanginit ya durunggan ko. Daw hubug man matyag ko.
Nakapkapan ko'y flashlight sa bulsa ko. Mapaubus dun ako.
Indi dun magsiga ah. Bay-i d'yan. Ginpamulsa ko liwat ya flashlight kag ginsukbit sa hawak ko'y wiski.
Nag sanag du'y langit. Amu may dalan. Kinulbaan ako kaina it duro ba. Abi ko gid! Pay anay nalampasan ko, matyag ko daw nag-isog pa gani ako. Isog gid eh! Sin-o talawit haw? Ginpudyot ko ya laya nga sanga ka kasya kag iuruiskrima sige dulhog ko pa ubos.
Bagat-bagat bala isa di karun...hmmph!