Gulpi lang nagbinhud ya dungan-dungan ni Victoria. Nagapuropanilhig ma lang tana insat daw sa hinali lang ginsaluhot ka hangin gulpi ya alipudwan na. Nagpuron-puron sa sintido na nga daw nagaalipasa pay waay ma ti gwaan. Nabatyagan na nga daw may gatuslok-tuslok sa bagul na. Tama gid kasakit, nagasurosulaput. Nabuy-an na ya silhig na nga hibyok. Waay na matapos ka tipon ya mga laya nga dahon ka kawayan sa ugsadan nanda. Daw gin-atipuyong tana. Nagpahunay-hunay anay tana sa binit pay daw nagatiyog na palibot na. Daw malipung tana. Nagaparanulum ya anang panuruk.

Ginpirit na magtindug kag nagsulud sa balay kag ginpangita na ya ferrous sulfate na kag mag-inum it darwa ka bilog. Basi anemic gid man tana. Napuropahuway tana liwat pay sigi man angud ya sakit ka ulo na. Daw mabuka gid. Ah, nadumduman na. May Advil pa tana gali. Nag-inum pa gid tana it sambilog. Haay, kabudlay pa daan tunlun ka day-ang daw holin ana itsura. Indi pa gid mahim-us, pinangita na duman ang White Flower na kag mamanyos. Aguy, sa pagkabaho! Kon indi lang malain ya pamatyag na indi gid tana magmitir hay makasimhot gani tana ka daya sa iba daw masuka tana. Pay amo daya kinahanglan na, nga mabahuan tana gid agud indi tana mapugday nga waat pilas.

Nagbatang-batang tana duman kag magpiyung-piyung. Buhay-buhay, baliswa. Buhay-buhay, baliswa. Ay, insat daw ginabutung tana paibabaw haw? Ano man dayang nabatyagan na man? Pamatyag na daw ginaalsa lawas na. Ay, hala, insat daw galutaw tana sa hangin?

Ginkarapkap ni Victoria ya silpon na kag nagtawag sa bana na. Buhay pa ya pangita na ka numiro hay indi tana kamaan magskrol.

"Ga, lain pamatyag ko. Gulpi lang nagsakit ulo ko. Gin-imnan ko dun bulong pay indi gid mabuul. Uli kaw anay. Gapuropanilhig man lang ko kaina dya dapit sa kawayanan."

“Basi waay ka kapamahaw kag nagutman ka lang. Kaun kaw anay.”

“Indi. Nakakaun ko. Masakit gid. Kaina pa gid dya. Daw mapiyung mata ko. Naramigan dun ko."

“Ipahuway-huway lang.”

“Indi gid gani mabuul ya sakit. Daw nagadugang pa gani."

"Tapuson ko lang di. Dali lang gid."

“Indi ko gani masarangan. Dali dun bala! Magbatang ako daw nagalutaw pamatyag ko. Mag-an, mag-an pamatyag ko. Daw ginalukat ya mata ko sa kasakit, kag daw mabuong ya bagul ko.”

"Ay, linti! Basi nasinda ka!"

Sinda: Tawag ka mga kamal-aman sa halit nga kahimuan ka taglugar nga indi makita ka tawo. Sa masami nagakatabo, ang pagsinda sa tawo kon ana masalapay dayang indi makita nga mga tinuga. Kalabanan, nagasakit ya ulo kag nagamag-an ya pamatyag. Bisan anhon ka inum ka bulong sa botika, indi mabuul ya sakit. Mahimo mabulong ang pagsinda kon dar-un sa mirko.

Mirko: Manogbulong nga may kinaaram kag kinaadman nga makatapna ka mga kahimuan ka taglugar sa tawo. Kinahanglan dar-un ang nagabalatian sa mirko agud maman-an na ang ginhalinan ka ana nga masakit. Mahukas ka mirko ang sakit nga nabatyagan ka ginhalitan kon indi man hungud ka taglugar nga sakiton ya tawo. Pay kon tuyo gid ka taglugar nga halitan ya tawo, mauntat lang ya balatian kon ya nasangtan mapabulong paagi sa pagpaobra.

Paobra: Amo daya ay buruhaton ka mirko agud mabulong ya ginbatyag ka ginhalitan ka taglugar. Ginahimo na day-a sa natalana nga adlaw kag nagakinahanglan ka pagpangalap ka mga garamitun agud mapatigayon ya sirimonya sa paghangyo sa taglugar nga bayaan ya hinalitan. Duro nga padugi sa pag-obra, halin sa pagbagting ka mga agong, pag-istorya sa mga indi makita, paghambal ka mga indi maintindihan nga linggwahi, hasta sa pag-ihaw ka mga halad nga manok ukon baboy. May mga oras nga masupug ya taglugar kag indi madali-dali mabuul ya masakit gani nagakinahanglan ka maisug kag may abilidad nga mirko agud tabugon ya taglugar nga indi maghalin kag mapabilin hay nagalumon.

Lumon: Mga taglugar nga nagaistar man sa lugar nga natindugan ka mga tawo. Dayang mga indi makit-an nga tinuga nga nakauna dun istar sa lugar nga ginpatindugan ka balay ukon bilding. Duha day-a ka klasi, puti kag itum.

Ang puti nga lumon, indi makaharalit. Makatuga gid lang dayang mga puti nga lumon ka sablag kon masalapay mo sanda, pay makaintyindi daya tanda kon ulo-ulohan ka mirko ukon ka nagsalapay kananda. Kinahanglan may itao ikaw ukon ihalad kananda agud malugpayan sanda. May mga gatabo man nga nagabulig pa gani dayang puti nga lumon sa tagbalay ka lugar nga ginalumonan na parihas ka pagtao na it swirti sa natungdan.

Ang itum nga lumon, makataragam. Sa masami, nagatuga ka halit dayang mga itum nga lumon sa mga naglumon nga tawo sa anda ginaistaran. Indi madali-dali maistorya dayang mga itum nga lumon. Kinahanglan gid ang pagpaobra sa mirko agud tabugon sanda. Kinahanglan man masupug nga mirko ang magpaya kananda agud mapyirdi gid kag indi dun magbalik-balik. Kon kaisa, kinahanglan liwatun pa gid ang pagpaobra agud masigurado gid nga nagtaral-as dun dayang mga itum nga lumon.

Nagasumpit nga nagangurub ya pagalapal nga Honda ni Jojo pauli sa balay nanda. Dalidali gindara na ya asawa na sa baklud, sa payag ni Merna nga mirka. Ginaagubay na lang. Gintadag nanda ya lutakon nga taraman hay nagaparanglapsi dun si Victoria, kag daw gahawus dun gid ya paginhawa na. Napamahuray it mayami. Bisan si Jojo indi ka agwanta ka baho ka White Flower nga ginpamanyos ni Victoria. Ginrami-rami pa gid nanda nga panaw hay basi una pa tana malipung sa asawa na.

Mayad lang hay dayan si Merna nga mirka. Nagasurusugba gid ka tarong kag hawul-hawul. Nagapatadyong. Bag-o tana ka parigos. Nagasamo ya hamot ka Sunsilk kag batok nga uga kag baranyos ni Victoria sa panimahuan ni Jojo. Dalidali na ginpaidag si Victoria sa purungkuan nanda nga kawayan.

Malapsi dun ya bibig ni Victoria, maputi dun pati mga kuko na. May buring pa ya alima ni Merna, ginhimulsuhan na si Victoria. Nanghuy-ab kag nagwiri-wiri. Nanghuy-ab kag nagwiri-wiri liwat. Nanghuy-ab man si Victoria. Kada panghuy-ab ka mirka, kit-anun gid ya ang guab kag bingaw ka unto na nga mapula-pula. Ginparayu dulang ni Jojo ya panuruk na. Ginlungay na ya rilo sa dingding sa tupad ka kalindaryo. Manog alas diyes pa lang gali sa aga.

Daw malamais ya balhas ni Victoria kag nagaparangyami gid tana.

Nagdakog-dakog sa kwarto nga kurtina anang sira si Merna nga mirka. Pagbalik na, may dara nga hinamukon nga habol.

“Putsa tana, hay ginaramigan. May bul-un lang ako.”

Nagapang-alang-alang pa daad si Jojo magdaho ka habol na nga daw waay malabhan, pay waay na dun ginsapak. Ginsunod na dulang hambal ka mirka kag gintabunan na ya lawas hasta dapa-dapa ni Victoria. Ginakuru na, nagabayungkut sa purungkuan nga nagauyad-uyad. Waay dun si Jojo magtupad kana hay kada pungko na nagaigut ya purungkuan nga pusog nga nagharalog dun sa linansangan na.

Ginhimulsuhan liwat ka mirka si Victoria, kag nagpiyung it buhay. Nagakuriit tana. Buhay. Buhay gid. Haros irugon dun ni Jojo ya kiwi ka baba na sa hulat-hulat na kon ano dun ya isambit na nga nabatyagan ka mirka. Gulpi lang nagmuklat si Merna nga daw malukso ya mata na, kag nagbalikid. Nag-ignut si Jojo. Nagkuragmang gid.

"Sinda daya,“ hambal ka mirka. "Sinda!”

Buhay ya turukay nanda ni Jojo. Amo may untat ka pitik ka dughan nga ginahulat na kon ano sunod na ihambal. Nakaginhawa lang it madalum si Jojo nga daw nahaw-asan paghambal ni Merna nga nagakiwi ya bibig na pasaka nga daw nayubit.

“Mayad lang hay puti ya lumon ninyo. Indi dun kinahanglan magpaobra,” hambal na nga nagayuhum-yuhum, gagwa ya ngislo na kag unto nga malaka, mapula hay gamama.

Nagbuul sa dapog si Merna ka paya ka lahin nga niyog. Ginbutang na sa idalum dapit ka sarakangan ni Victoria. Ginbutangan na ka baga halin sa napaarangayan na nga tinig-ang. Naggwa. Pagbalik na may mga dahon-dahon dun nga dara kag ginbutang na sa baga sa paya. Nagtub-ok dayun ya aso nga halin sa hilaw nga mga dahon. Gin-ubahan na si Victoria ka habol na kag gintuob na ka aso pay sigi angud ya kutib-kutib ka baba ni Merna kag nagapanghuy-ab. Mahamot-hamot gawa tana ikumpara sa White Flower dayang paaso na.

Si Victoria nanghuy-ab man. Ginpahid na sa dahi ni Victoria ya dahon nga nauyatan na. Gintampal-tampalan na pati bilog nga lawas ni Victoria. Sigi man angud ya kutib-kutib ka baba na kag puropaspas ka dahon sa lawas na.

Nakabatyag ka irihiun si Jojo. Naggwa tana anay kag mangulag-kulag kon diin mapatupung. Tuya tana sa may marabong nga misitas. Pagbukas na ka sipir na nagpanabi-tabi tana anay.

Hambal na pa hay, "Tabi-tabi, pasinsya lang kon masalapay.”

Gapaniguro man. Budlay dun basi magbanug! Kahuruya kon tuya gid sa magbanug magpuropaspas man tay Merna. Kag basi himulsuhan! Daw ginkilkigan tana. Nag-uyug-uyug dulang tana kag manipir pagkatapos.

Pagbalik na sa payag. Abaw! Nagaistoryahanay dun si Victoria kag Merna, Gakadlawanay pa. Natingala si Jojo.

"Mayad dun matyag mo?" Nagtaas gid ya kiray na kag naghanggud ya buho ka irong na nga daw indi gid magpati.

"Huo, waay dun. Daw pinahid lang. Mauli dun ta,” hambal ni Victoria.

“Mauli?” mangkot na liwat. Nagapangyam-id ya baba na pay daw mapati man, nga daw indi man.

“Tuod ka?”

“Huo, ga. Dali dun.”

“Panghampol ka lang ka dang ginlista ko agud madura du gid ya lingin-lingin ka ulo mo,” hambal ni Merna nga mirka kag dayon magdupra sa lupa.

Pag-abot sa balay da, ginlantaw ni Jojo ya risita ka mirka sa pinaksi nga notbuk nga paamak na sa dapog. Ya nasulat: pasaw, bunlaw, kalawag, baston ni San Jose.

Kon kaisa, may mga masakit kita nga indi mabuul ka mga bulong nga mabakal sa botika ukon risita ka doktor. Bisan indi mapatihan dokaron nga modirno dun ya panahon, may mga nagakatabo angud nga indi mahangpan pay mabulong paagi sa mga ginapatihan ka atun mga kamal-aman.

- Katapusan -