Ang Pagkadura kang Uko kag Mangilaw
ni Jaypee Maglantay Alonsagay
Nagapisik-pisik pa ang orang samtang ginakaptan kang linabug nga mga tudlo kang Uko. Ang Uko nagutum gid sa sobra apat ka oras na nga pangita kang karan-un.
“Haros wara run gid it makita nga orang ba sa suba. Gin-ubos run gid kang mga tawo,” hambal kang gutum nga Uko.
Madulum ang gab-i. Puro bituon ang makita kay wara it bulan nga nagasanag. Amo dya nga mga panyimpo nga ang Uko hala panglatas sa kasubaan agud makakita kang orang kag umang-umang nga paborito na gid kan-un.
Nagangirit-ngirit gid ang Uko kay nabusog. Samtang tana nagapurupungko sa lumuton kag bahul nga bato, may gulpi lang nga naglagabong nga nahulog sa pil-as rapit sa ana likod. Nagtumbo kag nagtalikod ang Uko sa kakulba. Sangka Mangilaw gali ang nahulog sa pil-as.
Amat-amat nga nagparapit ang Uko kag nagpamangkot, “Ay, naiwan timo?”
“Nagapalagyo ako sa mga tawo. May ginabit-bit sanda nga musika. Man-an mo man ako nga indi ko gusto makabati kang musika,” sabat kang nahadluk nga Mangilaw.
Ang Uko nagpaminsar it madalum sa anang nabatian. “Wara kaw man it may naobserbahan sa mga tawo sa kadya nga tyempo?” pamangkot kang nagakurisung nga Uko sa Mangilaw.
Ang Mangilaw nagpaminsar man kang anang isabat. “Ano haw ang parte sa kadya nga mga tawo?” balik nga pamangkot kang Mangilaw sa Uko.
“Kita nga mga pinasahi nga tinuga, amat-amat nga nagakapapas kag ginapatay kang mga tawo. Maabot gid ang tyempo nga kita Madura sa kalibutan kag dungan man nga madura bisan sa paminsarun it tawo,” malawig nga sabat kang Uko.
Nagpinsar pa gid it madalum ang Mangilaw sa ginhambal kang Uko. Daw indi na mabaton pero tuod gid man nga amo dya ang laban gid nga matabo kananda.
Ang mangilaw nagpungko sa bahul nga bato rapit sa ginapungkuan kang Uko kag naghambal, “siguro tuod gid man nga ginaamat-amat kita pamatay kang mga tawo. Ako wara it tsansa nga ipakita ang akun pagkagamhanan kay raku kang gin-imbento ang mga tawo pangontra kanakun. Ang mga tawo sa bukid kadya pirmi run nagabitbit kang masilaw nga kasanag nga ginatawag nanda plaslayt. Mahilig man sanda magdara kang musika. Bisan diin ginadara nanda ang kwadrado nga bagay kag amo man ang pagsunod kang musika bisan diin sanda mag-adto. Raku pa ang mga gin-imbento ang mga tawo nga pangontra kanakun. Indi ako makaparapit para sanda akon kan-un. Hadluk ako sa kasanag kag musika. Mapatay gid ako sa kagutum.”
Ang Uko nagliungan pagkabati na kang malawid nga sugid it Mangilaw. “Tama kaw gid,” sabat kang Uko. “Ako amo man. Ginaubos kang mga tawo ang akon karan-un sa suba. Indi run ako makadakup kang raku nga orang parehas kauna. Ang mga tawo kadya raku imbensyon sa pagsikup kang isda, orang, kag kalampay. Ako mawad-ad gid it pagkaun sa sunod kag mapatay,” sugpon kang Uko.
Ang Mangilaw naluyahan sa anang nabatian. Parehas lang ang anda experyensya kag posible nga pareho man ang anda maabtan nga amo ang pagkadura sa kalibutan indi lamang kamatayun kang lawas kondi pati run kamatayun sa paminsarun kang mga tawo.
Naghambal ang Mangilaw, “Tama kaw gid. Kami nga mga Mangilaw gamay gid lang sa talon. Kamo nga mga Uko gamay gid lang man. Parehas ta lang gaamat-amat kapapas. Pero sigurado gid ako nga mas mauna kamo ubos. Kami mas magalawid sa kalibutan kaysa kaninyo. Mas kilala kami kang mga tawo halin pa kauna hasta kadya.”
“Oops, dali lang,” gulpi nga sabat kang Uko nga nagataas ang limug. “Sakto kag mapatihan ang una mo nga mga ginpangsugid pero daw indi run mapatihan sa punta haw? Mas kilala kami kang mga tawo halin pa kauna hasta kadya. Kami ginagutum pero may makita pa kami nga umang-umang sa binit-binit. Kamo wara gid ti makaun nga tawo kay indi kamo makaparapit sa kahadluk,” sugpon pa kang Uko.
Ang Mangilaw medyo nagkurisung kag naghambal, “Matuod nga kami nahadluk magparapit sa tawo kadya pero tinuig man kami bag-o magutum. Kamo? Kilala ayhan kamo kang bag-o nga henerasyon? Nagkaramatay run ang mga tawo nga nagapati kaninyo. Kami nga mga Mangilaw bantog ilabi run gid dya sa banwa kang Libertad. Kilala kami nga nagauli sa bukid kag ginakahadlukan kang mga tawo sa dulom,” ang balos man kang Mangilaw sa Uko.
Ang indi magpalupig nga Uko naghambal pa gid, “Ano gid haw ang ginapabugal nyo nga mga Mangilaw? Ang inyo nawong parehas lang man sa Amo. Bulbulon ang bilog nga lawas kag may panit nga parehas sa karbaw. Bisan kamo mataas nga nagadab-ot sa sobra baynte ka tapak, kamo pa ang nahadluk sa tawo kadya bisan sanda ang inyo pagkaun. Kon kamo magdalagan kag magsinggit halin sa iraya, indi run kamo mabatian kang tawo kay mas gahud pa gid kadya sa mga panimalay nanda. Kon kamo mapatay, nagatunaw lang kag wara ti may ginabilin nga tanda kang inyong lawas. Kamo madura nga mas una pa gid kanamun.”
Ang Mangilaw nagbalus man, “Ti, kamo nga mga Uko, ano gid ang inyo ginapabugal? Ang inyo tuhod nga nagalabaw sa ulo kon kamo magpungko? Ang inyo bibig nga nagatabon sa inyong itsura kon kamo magngirit? Kon kamo mapatay nagatunaw man nga parehas kanamun. Bukut kamo gamhanan nga dumdumun gid kang tawo. Kami nga mga Mangilaw ginakahadlukan kag bangud kadya kami madumduman kag indi gid malipatan bisan pa sa paminsarun kang mga tawo.”
Nagainit ang pataas-taas sugid kang Uko kag Mangilaw. Wara nanda matalupangdi ang oras kag ang marapit nga pagbutlak kang adlaw. Sa hinali, gulpi lang nga may nagmalo nga manok, klaro kag matunog nga pagmalo kay tama ka linung ang lugar. Tanda nga ang pagsublang kang kaagahun marapit run lang. Nag-untat sa pagbaisanay ang darwa.
“Ti ano bay dya? Padayunon ta lang ang pag-istoryahanay ta sa rum-an. Rapit run lang ang pagbutlak kang adlaw. Gabinais pa kita nga parehas ta lang man nga amat-amat nga nagadura sa kalibutan pati run sa paminsarun kang mga tawo. Ang mga kabataan kadya nawili run sa bisyo, sipal, kag moderno nga teknolohiya. Wara run sanda gatugro tyempo sa pagpamati kang istorya kang andang kamal-aman parti kanaton. Mangin malipay ako kon may magsulat parti kanatun paagi sa libro. Agud nga sa oras nga madura kita sa kalibutan, kita madumduman bisan sa mga panulatun lang kag barasahun. Ako naima sa mga aswang kay hasta tulad buhi sanda sa paminsarun kang tawo. Raku nga mga sulat kag istorya nahanungud kananda,” hambal pa kang naluyahan nga Uko.
“Sige, kitaay ta lang sa rum-an kag isugid ko pa ang istorya kag eksperyensya ni Tatay kag Lolo parte sa pag-engkwentro nanda sa mga tawo. Hagadun ko man ang mga migo ko nga Mantiw kag ang Tayho agud imaway ta dya sa rum-an mag-istoryahanay,” panapos nga hambal kang Mangilaw bag-o sanda magbulaganay kang Uko agud makapanago sa talon.
- Katapusan -
* Litrato: Himo ni Romeo Tanghal Sr. halin sa http://sarilingatinkomiks.blogspot.com/2006/07/si-chicoy-at-ang-mga-maligno.html.