DK Pista kang Kaharadlukan
ni Maria Milagros C. Geremia-Lachica
Kang nagligad nga mga inadlaw, ang Dungug Kinaray-a (DK) nagsaulog kang tagkaralag paagi sa pagpagwa ka mga istorya nga may kaharadlukan nga tema. Matuod, nangin angay gid man ka pista ang handa nga mga istorya. Ginapanginbulahan ko ang mga manunulat nga nagpaambit kang andang panghunahuna, inagihan, kag ikasarang sa pagbalay kang mga sugidanun nga nagpukaw kang imahinasyon kang kadulum kag kahadluk.
Ang kahadluk isara lamang sa kaduro nga mga baratyagun nga atun maagyan samtang kita nagakabuhi. Angay kang mga baratyagun kang kasubu, kalipay, kakunyag, kag kaugut, ang kahadluk nagakatabo tungud may ginhalinan ukon may rason. Ang atun pagbatyag isara ka reaksyon sa hitabo, gani may gintunaan ukon ginhalinan. Matuod man nga hitabo ukon himo-himo lang, ang atun utok nagaandar sa pagproseso. Ayhan nabasa man ninyo sa “Hadluk” ni Arlene D. Nietes-Satapornvanit ang anang pagpatpat kon ano ang hadluk kag ang sabat sa nga ginakahadlukan agud makapadayon kita kang atun mga hirikuton kag katuyuan sa kabuhi.
Bulahan kita nga mga katawhan nga gintuga kang Makaako nga may paminsarun sa pagproseso kang nanarisari nga mga baratyagun. Ang pagpamati ka drama sa radyo, pagbasa, kag paglantaw ka sine daw angay man kang matuod nga eksperyensya. Pero nakamaan kita nga bukut ria it kamatuoran, nga ang atun ginabatyag gintuga kang artipisyal nga mga hitabo nga ginbalay kag gintukod kang batid nga mga manunulat, dramatista, ukon artista nga hungud nagatuyo magpukaw kang nasambit nga reaksyon sa manogbasa ukon manoglantaw. Gani bisan kaharadlukan, nakunyag kita, dapun ang pagparanindug kang mga balahibo nga may dara nga pagbangirit ukon pagkadlaw, tungud nga mayad ang pagbalay ka istorya.
Isara ako sa mga nasadyahan ukon nanamian magbasa kag magturuk ka mga sine nga kaharadlukan, basta parti lang sa mga maligno ukon mga indi makita nga mga tinuga kang kadudulman. Sa balay, suki ako ka kaharadlukan nga mga sine sa Netflix kag FEARnet. Nagatipon ako ka mga libro ni Anne Rice pagkatapos ko basahun ang “The Witching Hour.” Para kanakun, mas kaharadlukan na dya nga obra sangsa bantog na nga mga bampira nga serye. Kasadya lang magbatyag kang kahadluk kon naman-an mo nga bunga man lang ka imahinasyon kang kampyon nga manunulat.
Kadyang nagligad nga semana, agud masaburan ko gid it husto ang mga sugidanun sa DK, ginhulat ko nga basahun ang kalabanan sa gabii kang malinung run ang balay.
Samtang nagabasa kang “Duaw” ni Linda C. Arnaez-Lee, nga nagpadumdum kanakun kang anggid nga mga istorya, indi ko mapunggan ang pagpasiplat sa sarado nga gawang kang amun balay. Pero nanguyus ako kag nagtalangkaw kang nagsal-ut sa urihi ang nangayo ka arapan-apanun nga tangkong pagkatapos nga nagpakita ang murto.
Sa “Mal-am Barang” ni Emmy L. Masola, mayad lang may ingud ako nga bino nga pula kag nakalab-ok run kang nag-umpisa ako ka basa. Ay, nga sa pagkapanulay gid tana ang gakamang sa kisame nga bayi!
Pero nagsala lang ako gamay kang ginbukad ko sa opisina ang “Bagat” ni Ritchie D. Pagunsan. Sa basement ang amun opisina kag kon pasado run gani alas singko sa hapon, daw angay lang ang kalinung sa patyo kon bukut Pista Minatay. Pagsaka ko sa hagdan nga mauli run, wara ko mapunggan ang pagbalikid man sa akun likod. Siste nga bagat.
Pero sa “Villa Dolorosa,” mahambal ko nga naigo gid ni Ritchie ang ugat kang kaharadlukan sa karakter kang bata nga ginhagad, kag ayhan ginsudlan kang napabay-an, nasubuan, kag nangin malain nga espiritu.
Bilang suki nga kustomer kang kaharadlukan nga istorya, may pagdayaw kag pagpabugal nga mahambal ko nga may ikasarang run gid ang Kinaray-a sa pagpabutyag ka dya nga klase kang panulatan, kag ria tungud sa sagad natun nga mga manunulat. Nagbahul kita sa tradisyon kang pahambal nga mga sugidanun. Kaharadlukan man ukon bukun, kalabanan atun nabatian antis kita magturog kon gabii. Kon kaharadlukan gid man, masadya ang atun pagdukdukanay kon nagahurulid sa malapad nga banig kag ang pagpanimuron kang kapay ukon pagpiyung kang atun mga mata hasta nga malipat gid lang kita kag maturugan. Ayhan ang pag-istorya ka mga kaharadlukan sangka paagi kang atun mga mal-am kato agud magpiyung kita kag maturugan. Ang iban siguro tapat indi maturugan kag kon mapiyungan gid man, basi abuton kang daman, hupa, ukon bangungot.
Pero ang bahul gid nga bangungot amo nga kon wara run kita it mabatian nga mga istorya sa atun namat-an nga pulong tungud wara run natun ginausar. Gani padayon nga nagapang-agda ang DK sa tanan nga nagapalangga kang Kinaray-a: Dali kamo, dagyawan ta ang pagsulat kang atun mga sugidanun kag panghunahuna sa papel ukon sa ano man nga bag-o nga mga pamaagi. Kon bukut kita it manunulat, dagyaw kita sa pagbasa.
Makuon ang iban, ano ang mayad sa pagsulat ukon pagbasa sa Kinaray-a hay Iningles ang laban ginagamit sa kar-on nga panahon? Mayad gid nga nakatuon kita kang Iningles kag iban pa nga mga hambal sa nagkalain-lain nga pamusod kang kalibutan. Ang atun pagkasampat sa iban nga hambal importante nga yabi sa pagbukas kang baul kang kalibutan. Pero bisan diin kita padpadun, bisan pira pa ka baul ang atun run nabuksan, ang atun namat-an nga pulong amo man gihapon ang mayor gid nga yabi sa atun panghunahuna. Bisan nangin sampatun kita sa iban nga pulong, ang namat-an natun nga Kinaray-a indi gid madura tungud sa pagkadalum kang anang gamot. Malusot gid ria sa atun pinsar, manigal-ut sa nangin pangayaw natun nga dila, kag matika kanatun sa atun mga damgo.
Ang akun labi nga ginakahadlukan amo nga kon madura ang Kinaray-a tungud wara run ginausar.
- Katapusan -* Litrato: Halin sa http://atreasurechestofresources.wordpress.com/welcome-to-the-treasure-chest-of-resources/.
Sabat sa Hadluk
ni Arlene D. Nietes-Satapornvanit
(Mabasa rugya ang una nga bahin kang Hadluk. Kag amo dya ang kasugpon kang atun sugidanun.)
Kang nagligad nga mga inadlaw duro ang atun nabasahan rugya sa website kang Dungug Kinaray-a nga mga kaharadlukan. Masami amo gid dya ang ginahimo natun kada tagkaralag. Suno sa iba, wara nagabanhaw ang mga patay kondi ang anda mga kalag ang nagaguruwa halin sa lupa, langit, ukon impyerno depende sa nagaistorya. Ano tana ang inyo reaksyon sa mga ginbasa nyo rugya nga mga kaharadlukan? Nahadlukan man kamo? Nagtirindug ayhan ang bulbol nyo samtang nagabasa kamo? Nakaturog kamo ukon wara? Masami kon nahadlukan kita, mapirung run lang kita. Kuno abi, kon wara kita ti makita, ti wara man ti mahadlukan. Ang iban gani nagairihi sa kahadluk. Ang iban nagasinggit. Pero may dyan man nga sa sobra nga ka hadluk, indi run ka hambal ukon indi run ka hulag.
Dumduman nyo man kang tyempo nga wara pa ti kuryente sa atun? Nagasugidanun kita kon kaisa sa madulum nga palibot tungud wara ti sulo. Kon may sulo man, nagagamit kita kang kandila, kingki, ukon petromaks. Amo ra nga kon nagaagi kita sa patyo ukon sa mga lugar nga kuon nanda mariit, daw nagadali-dali man kita panaw para malampasan natun. Aka ang baligyaanay kang gas para sa mga mitsa. Pati ang kandila, kag ilabi run gid kon tagkaralag, duro kandila ang ginasindihan. Rugto sa patyo, sa simbahan, kag sa altar sa mga balay-balay. May mga nagapangadi para sa kalag kang mga nagtaliwan. May mga pagkaun, ilabi run gid ang suman, ibos, kag bingka nga ginabutang sa kilid kang altar para panguyang. Pagkaaga, makita kis-a nga wara run ang mga pagkaun, ukon duro run subay. Kang gamay pa ako, gapati gid ako nga ang kalag kang mga kamal-aman namun amo ang nagkaun kang mga panguyang. Duro tana nga kuti kag balabaw siguro ang nabusog.
May sangka gabii, malinung, kag tanan kami rugyan run sa sulud balay. Tapos run kami kang panyapon. Brubhay may naglagpok sa atup. Daw bahul nga bagay nga naghugpa. Kag nagkulas-kulas. Gulpi nagsinggit si tatay nga, “Sin-o ra? Dali dya kag magpakita kaw!” Nag-untat ang kulas-kulas. Tanan kami daw indi ka hulag sa kakulba kag kahadluk. Nagkuon sanda nga sa mga amo dya nga tyempo dapat pabaskug-baskug kang dungan. Ano ayhan ang amun himuon kon tuod gid man nga nagpakita ang naghugpa nga to? Ano ayhan ang itsura? Nadura lang man to ugaring hay daw nahadlukan run tamun magsaka sa ibabaw kag magturog sa kwarto.
May sangka bes man nga ang akun libayun nagturog timprano pa sa gabii. Kami tana sa dalum sa sala. Brubhay may nabatian kami halin sa kwarto. Ang libayun ko nga katurog nagasinggit nga, “Bahul-bahul! Bahul-bahul!” Dasig kami nga nagdaralagan pasaka agud pukawun tana hay abi namun nagadamgo kag nagadaman. Pag-abot namun sa kwarto, bugtaw man tana kag nagatudo sa bintana nga bukas. May nakita kuno tana nga bayi nga nakaputi, labug ang itum nga buhok, kag nagalutaw sa mga kahoy. Nagtirindug man amun bulbol magpamati. Wara man kami ti may nakita.
Duro man ang mga istorya sa dormitoryo sa akun unibersidad. Daw haros tanan nga mga dormitoryo makuon natun nga may nagaistar nga mga ispiritu. Tungud mga daan nga bilding kag kabahul kag kalinung kon wara ti tawo. Rugto sa amun dormitoryo, may basement. Ang kwarto ko tana sa ibabaw. Pero duro ang mga amiga ko sa basement kag may mga nagabaligya rugto kang paborito namun nga mga pagkaun, gani pirmi ako nagaagto rugto. Ugaring may sangka klasmeyt kami nga nag-istorya nga kang una kuno ang basement kang amun dorm, prisuhan kang tyempo gyera. Daw ginhadlukan run tamun mag-agto rugto. Ilabi run gid kang gin-istorya na nga may sangka estudyante kuno nga pirmi may makita nga pari nga Espanyol, nga nagapangayo kana kang bulig. Nagapakitluoy gid kuno ang pari. Abaw dugang ang hadluk namun. Bisan rugto kami sa ibabaw nagaturog, rugyan ang amun kahadluk, kag ang amun imahinasyon mabaskug magpinsar kon ano to itsura kang pari kada magturuk kami sa bintana ukon mag-agto sa banyo.
Luwas sa mga kalag nga nagarilibot, duro man ang iban nga mga ispiritu nga mga pwersa kang kadulum nga nagakalit agud makahalit ukon makapahug sa mga katawhan. Duro nagapamangkot kon tuod dya. Dapat gid bala sanda kahadlukan? Ano gid ang anda mahimo sa mga tawo nga buhi rugya sa kalibutan?
Nagapati takun nga luwas sa pisikal nga makita natun rugya sa kalibutan, may dyan man nga kalibutan ang mga ispiritu. Mabasahan dya natun sa Bibliya, kag sa iban pa nga mga dumaan nga mga libro nga ginsulat kang mga maaram. Nabasahan bala ninyo nga ang kalibutan kang una nga panahon manami kag mayad, nga ginhimo dya kang Ginuo nga wara ti malain? May mga anghel sa kalangitan nga imaw kang Ginuo. Nagapati sanda sa Ginuo kon ano ang sugo kananda, kag ilabi run gid, mga mayad sanda nga ispiritu. Ugaring sa tunga kang kamayad, may nagsulud nga malain. Ang sara sa mga lideres kang mga anghel nagrebelde sa Ginuo tungud sa ima kag bugal. Napinsar na nga dapat tana man may gahum parehas sa Ginuo, gani rugyan ang kontra kag ugut sa ana nga tagipusuon. Kag duro nga mga anghel ang ana naganyat nga magpamatok sa Ginuo. Gani nga ginpahalin sanda sa kalangitan kag rugya sanda sa atun kalibutan gintapok. Amo dya sanda ang nagalibot-libot tulad sa atun kalibutan agud magpahug, magpahadluk, kag magluib kang mga tawo. May gahum man sanda agud maghimo kang mga butang nga bukut natural, agud nga patihan sanda kag dayawun. Ang anda tuyo amo nga iparayu kita sa atun pagtuo sa Ginuo, kag magsunod kananda rugto sa impyerno. Nabasahan ko nga sarangan nanda nga huwadun ang nasari-sari nga dagway, porma, limug, kag dapug kang mga tawo nga buhi ukon bisan mga tawo nga patay run. Ang tawo nga nagtaliwan, indi run pwede magbalik sa kalibutan kang mga buhi. Ti, sin-o to bay ang makita kang iban nga kuon nanda kalag kang anda kakilala?
Kang naman-an ko dya nga kamatuoran, daw nahilway ako sa akun kahadluk. Nabatyagan ko ang kalinung, kag kabaskug sa akun paminsarun kag ispiritu. Matuod gid man nga ang kahadluk makapugung kanatun agud kita mangin hilway kag malinung. Kon may kahadluk kita tungud sa ginhimo kang mga ispiritu nga dya, daw indi kita ka ugwad sa atun kabuhi. Ugaring kon man-an natun ang kamatuoran nga sanda nasupil run kang Ginuo kag sigurado run ang anda kapyerdihan, indi run kita dapat magkahadluk. Kon ang Ginuo rugyan sa atun kabuhi, ilabi run gid sa atun tagipusuon, wara kita dapat kahadlukan, tungud man-an natun nga imaw natun ang pinakagamhanan, pinakamaaram, kag pinakamabaskug sa tanan. Kag wara ti kon ano nga makapabulag kanatun sa gugma kang Ginuo.
Gani sa sunod nga may mabatyagan kita nga kahadluk, pinsarun natun ang Ginuo, kag mag-ampo kita nga tugruan na kita kang kabaskug nga malampasan ang kahadluk nga atun ginabatyag. Mangamuyo kita nga mangin hilway ang atun pangabuhi sa adlaw-adlaw, agud wara ti kahadluk nga magpugung kanatun sa paglab-ot kang atun mga handum rugya sa kalibutan.
- Katapusan -* Litrato sa ibabaw: Halin sa http://midnightwatcher.wordpress.com/2012/11/04/.
* Litrato sa Facebook Page: Halin sa http://lightonthepage.com/tree-faith/.
Villa Dolorosa
ni Ritchie D. Pagunsan
“Sabad si Nanay nga dya. Kaina pa panawag nga daw indi ka hulat,” ang kumod ni Miguel samtang nagailis. “Dali lang, Nay!” ang singgit na liwat.
Nagdali-dali dya gwa sa banyo nga mga pira ka dupa ang karayuun sa payag-payag nga anda gin-arkilahan. Nagparapit tana kay Nanay na nga tulad nagahuyup sa ginadabukan nga burug-an. Naghulat dya samtang ginapulu-pulo ang basa nga buhok. Kang makita ni Susan ang bata, nagtamwa dya.
“Ay, nakatakas kaw run gali?” ang pamangkot ni Susan nga daw natingala sa gulpi nga pag-ulhot ni Miguel sa atubang na.
“Abi ko maigma run hay kaina kaw pa gapanawag,” ang sabat ni Miguel.
“Wara pa gani mabuog ang aloy nga dya,” ang sabat ni Susan, dayon tudo sa isda nga nagaligid sa planggana nga sartin. “Sayud ang uring nga binakal ni Manang mo Emma. Buhay magkudut.”
Wara run magsabat pa si Miguel. Mahipus dya nga nagpanaw paagto sa swimming pool kon diin nagarigos ang magurang na nga si Emma kag ang darwa ka pakaisa. Sa pinsar na, daw kalima gid manawag si Nanay na nga maigma run, pero wara pa gali madabuki ang burug-an.
“Miguel, dali rugya,” ang nabatian na nga limug liwat.
Nagbalikid tana sa direksyon ni Nanay na. Makita na dya nga nagakuub-kuub gihapon huyup ka uring. Bukut si Nanay na ang nagatawag kana. Siguro si Rick ukon si Ian nga mga pakaisa.
“Miguel, dali bla dya,” ang liwat nga tawag kana.
Nagturuk tana sa wala paagto sa banyo kon diin tana kaina nag-ilis. Ginapangita na ang ginhalinan kang limug. Mabatian na ang mga pakaisa nga nagakaradlaw samtang nagapalumbaanay langoy sa swimming pool rugto sa ubus, nga indi na makita tungud nga nabalabagan kang mga daragkul nga puno ang ana panurukan. Mga alas-onse run sa aga kag daw alabaab ka init ang sirak kang adlaw kon magdapat sa panit. Manami magrigos. Maliso run raad tana paagto sa swimming pool kang hinali may namaypay kana. May bata nga nagatindug sa kilid kang banyo nga daw kaidad na kag tupung-tupung sa anang kataasun. Medyo marayu ang banyo nga dya, kag daw abandonado run, pero tungud nga okupado kaina ang banyo marapit sa anda payag-payag, amo dya ang gingamit na.
Nagyuhum kana ang bata samtang padayon nga nagapamaypay. Indi na maman-an kon ano ang himuon. Wara ti iban nga pamilya ukon grupo sa lugar nga dya, magluwas kananda. Amo dya ang hambal kaina ni Ikat nga manogtatap kang Villa Dolorosa. Martes dya nga adlaw gani talagsa lang magtukad rugya ang mga bisita. Pero tungud nga mabuut kag maara nga bata, ginparapitan ni Miguel ang nagapanawag. Kang pira run lang ka tikang ang karayuun na sa bata, hinali dya nga gintawag ni Nanay na.
“Miguel, diin kaw maagto?” ang pamangkot ni Susan nga nagpasiplat samtang nagakuyab kang uring.
“Dya lang, Nay. May nagapanawag kanakun,” ang sabat na.
“Ginakun-an kaw bay nga indi dyan mag-agto,” ang hambal ni Susan. “Hambal bay ni Ikat indi ria paggamitun hay duro sawa dyan. Sin-o gapanawag kanimo?”
“Raay hud ang bata,” ang sabat ni Miguel, dayon tudo sa ginatindugan kang bata rapit sa kilid kang banyo.
“Diin?” ang pamangkot ni Susan nga nagtamwa. “Hinugay gani dyan ka linapot, Miguel,” ang dugang ni Susan, dayon kuub liwat kag maghuyup kang uring nga hasta kadya wara gihapon nakutdan kang kalayo.
Itudo pa raad liwat ni Miguel ang direksyon kang nagatawag kana, ugaring pagliso na wara run ang bata. Pati tana natingala. Nagdalagan run lang tana paagto sa swimming pool.
Nagligad ang pira ka oras. Pasado alas-tres run sa hapon, pero taas gihapon ang sirak kang adlaw. Napanghimus run ang kinan-an kag nagapahuway-huway run ang mga kabataan. Ginapangsulud run ni Susan ang mga gamit sa baskit nga uway agud amat-amat dar-un pabalik sa sarakyan. Brubhay, nagdaralagan liwat ang mga bata sa swimming pool agud magpaayaw-ayaw rigos hay tag-uruli run kuno. Mabatian ang harakhak nanda hay malinung ang palibot.
Matag-as ang mga puno rugya kag kon si Susan lang ang pasugtan, amo dya nga lugar ang luyag na istaran. Marayu sa banwa kag preska ang hangin. Limpyo ang tubig kag palibot.
“Rick, panghimus run kamo,” ang hambal na sa hinablus. “Hambali to sanda nga magtarakas run hay mauli kita.”
“Timprano pa man, Ta,” ang sabat ni Rick nga nabilin nga nagapamunpon kang binulad nga tualya.
“Darwa pa ka oras ang byahe natun,” ang sugpon ni Susan. “Basi masiruman kita.”
Mahipus nga nagtuman si Rick kag gin-agtunan ang mga bata sa swimming pool nga daw wara pa naayawi ka parigos. Nag-untat kadali si Susan sa pagpanghimus kang mga pinggan nga sartin kag nagginhawa kang madalum. Sa pinsar na, raad amo lang dya pirmi ka sadya kag ka linung ang tanan. Kag raad rugya si Benito imaw nanda. Si Benito bana na nga suldado kag tulad nadestino sa Mindanao. Sa Disyembre pa ang uli.
Tungud sa kasubu kag kataka sa mga urobrahun sa sulud-balay adlaw-adlaw, naghagaday sanda nga mag-agto rugya sa Villa Dolorosa nga sakup kang banwa kang Barbaza. Aga pa sanda kaina maghalin imaw ang mga hinablus nga taga-Piape nga sanday Rick kag Ian, mga solterito nga bata kang anang magurang nga laki nga nagtaliwan run. Sanday Miguel kag Emma ang manggad nga gina-ali-ali kag ginapabugal na. Lima sanda, kag ang drayber kang sarakyan, ang nagtuklad rugya sa ginakilala nga pinakasinaw nga busay sa bilog nga Antique.
Nautod ang paminsarun ni Susan kang nakita si Miguel nga nagahambal nga daw may ginaistorya. Natingala dya nga wara rugto sa swimming pool. Hinay-hinay dya nga nagparapit agud mamati.
“Indi takun magtawas,” ang pabuklas nga hambal ni Miguel.
“Miguel, sin-o ang ginaistorya mo?” ang sal-ut ni Susan.
Nagduyu si Miguel pero wara magsabat. Nagparapit gamay si Susan kag ginliwat ang pamangkot. Sa pamatyag ni Susan, malawid ang nagligad nga tunga sa minuto nga kalinung. Kang wara gihapon maghulag si Miguel, ginparapitan na dya kag gintapik sa siko.
Hinali nag-atubang si Miguel kana nga nagaturong ang mga mata. Puraw itum ang makita sa anang kalimutaw! Daw gintusmog sa maramig nga tubig kang swimming pool ang pamatyag ni Susan kag daw nagdulum ang palibot sa ana pagkahangyus. Pero daw ginlahugan lang tana kang panuruk na hay hinali lang man nga nagbalik sa normal ang mga mata ni Miguel nga daw holen sa katin-aw.
“Mauli run kita, Nay?” ang pamangkot ni Miguel nga daw sa wara lang ti natabo.
“Naiwan ikaw? Sin-o to kaina ang ginaistorya mo,” hilmunun ang dirham sa limug ni Susan.
Wara ti madumduman si Miguel. Ang urihi na nga memorya amo ang bata nga naghagad kana magsipal rugto ayon sa banyo. Ginpasundan ni Susan kang turuk ang maligwin nga lugar.
“Indi kaw mag-agto dyan. Dali, mauli run kita,” ang dali-dali na nga panghagad.
Mga alas-singko run kang makapungko ang tanan sa sulud kang sarakyan.
“Igu-igo lang ang atun abot kar-on sa San Jose,” ang hambal ni Susan sa drayber. “Bisan indi run kami magraha kar-on, may rayapunon pa dya.”
Nagbalikid ang drayber kay Miguel kag gin-untay ang alima nga daw may ginadawo.
“Dar-a run dya yabi,” ang pangayo kang drayber.
“Ano nga yabi?” ang daw nanguyus nga sabat ni Miguel.
“Ginhuram mo bay kaina kanakun ang lansitas nga naimaw rugto sa yabi?” sabat kang drayber. “Kuon mo ginsugo kaw ni Nanay mo.”
“Anuhon ko ang lansitas hay may kutsilyo man ako nga dara,” ang sal-ut ni Susan nga daw natingala.
Nagkinaran-karan ang mga pasahero sa sulud kang sarakyan. Mansig pangitaay sa kada sara. Pero wara gid makita ang yabi. Ginatudo kang drayber si Miguel, nga nagapanginwara man. Ginbalikan ni Rick ang payag-payag pero limpyo run dya. Ginbaluskay na man ang basurahan. Pero nagbalik dya sa sarakyan nga wara ti bitbit ang yabi.
Manog-alas sais run sa hapon. Ang kaina nagatagiti nga adlaw, kadya nagahingalup run sa nakatungdan agud magpahuway. Tungud matag-as kag marabong ang mga kahoy nga nagairidas sa palibot kang Villa Dolorosa, daw mas nagdulum pa gid ang lugar. Batiun ang ragusrus kang busay nga nagatughong kang maramig kag masinaw nga tubig sa swimming pool.
“Ti, maiwan bay kita kadya?” ang pamangkot ni Susan nga wara nagahulat kang sabat. “Alang-alang man dya itulod natun ang sarakyan hasta sa banwa.”
Nagkirinadlaw ang mga bata. Daw nasat-uman nanda nga kon indi makita ang yabi, wara tanda ti mahimo kondi ang magturog rugya sa Villa Dolorosa. Nagparagsik ang mga lawas nanda. Ginsugo ni Susan ang drayber nga tawgan ang tag-iya kang sarakyan nga gin-arkilahan nanda agud makapadara kang abat. Ang sabat kana, wara ti mapaabat hay tanan nga mga sarakyan sa rum-an pa maabot halin sa Iloilo.
Bisan sugung sa baratyagun ni Susan ang maghingga, ginbatas na ang pagkabalaka nga basi sudlun sanda kar-on kang mga NPA ukon kawatan. Kalabanan abi mga bata ang imaw. Kag marayu ang hospital sa lugar nga dya ingkaso nga may emerhensya.
Manogpauli run si Ikat pabalik sa banwa, gani nag-ayo sanda nga magpalipas kang gabii sa Villa Dolorosa. Nagsugot man dya dayon hay may bayad ang kada ulo. Rugto sanda ginpaturog sa ikarwa nga panalgan sa ibabaw kang kamalig nga opisina. Tatlo ang kwarto, kag may kumon nga banyo.
Madulum run ang palibot. Kurap ang siga kang darag nga bombilya sa kwarto nga ginpili nanda turugan. Pundido ang sulo sa iban nga mga kwarto kag sa masipot nga aragyan paagto sa banyo. Man-anun nga wara maatipan ang kamalig hay duro lawa kag yab-ukon. Wara abi ti nagatinir rugya nga permanente. Talagsa lang man sa malaka nga maturugan dya, magluwas sa mga bisita nga naabriyahan kang sarakyan kag kinahanglan magpalipas kang gabii.
Ginburuligan nanda ka kaun ang nabilin kaina nga gin-igma. Duro man ang sarakut nga mga karan-un ang nabilin gani wara man ti may nagutman pagkatapos nanda yapon. Daw wara sa bungug kang mga laki nga nagadinugsing sa sulud kang kwarto samtang ang mga bayi nagapanghimus kang kinan-an. Makita sa mga uyahun nanda ang kasadya sa bag-o nga lugar nga wara pa nanda maturugi.
“Abi, husto run ria. Rugto kamo turog sa pihak nga kwarto,” ang hambal ni Susan kay Rick.
“Dya lang kami maturog, Ta,” ang sabat ni Rick. “Dulum rugto.”
Wara run magsabat si Susan. Tuod nga madulum hay wara ti sulo rugto kag mayad man nga may mga laki sanda nga imaw rugya sa kwarto. Ginlaaw na ang bintana agud usisaun ang kahimtangan kang drayber sa idalum. Nakita na dya nga nagahimus kang kinan-an samtang nagapanigarilyo. Bag-o lang man katapos yapon. Rugto maturog ang drayber sa idalum agud mabantayan na ang sarakyan.
Kumpleto sa mga garamitun sa pagturog ang kwarto. Hayag nga may mga nakaturog run rugya, kapin pa hay ang iban nga mga kapay may buslot run. Kang napangwaswas kag nahumlad run ang nalulon nga mga banig, kag napangsukbit ang muskitiro, nag-inagaway ang mga bata kang ulunan. Nagyuhum lang si Susan sa mga bata nga nagagirinual.
“Ssshh …. hinugay kamo ka wangal, gabii run!” ang singhal na sa mga bata nga nagalagsanay gihapon sa sulud kang kwarto. “Dali bala hay istoryahan ta kamo kang natabo kaina kay Miguel.” Ginhungud na nga hinayun ang limug.
Hinali nga naghiripus ang mga bata kag nagdinukdukanay parapit kana. Ginatigana na dya raad nga isugid samtang pabalik sanda sa San Jose. Garing sa pinsar na, daw mayad man dya nga kahigayunan agud magpahimuyung ang mga bata. Nagadurup gid ka pamati ang mga bata sa istorya ni Susan hay manami dya magkurukumpas kang alima na kag maghumlad kang pirot na nga mga mata. Kang mag-abot run ang parti kon diin ginapangkot na si Miguel ko sin-o ang ginaistorya, ginbalikid na si Miguel agud liwat pamangkuton. Ginsugkay kang anang panuruk ang bilog nga kwarto pero wara si Miguel.
“Diin si Miguel?” ang pamangkot na.
“Nag-agto, Ta, sa banyo,” sabat ni Ian. “Kaina pa to.”
“Ginkun-an ta bay kamo nga imawan tana,” pamasol ni Susan. “Ta, sugata nyo to.”
“Abi ko kaina imaw mo,” ang sabat ni Ian nga nagbalikid kay Rick.
Nag-ulung-ulung si Rick. Nagdali-dali gwa ang darwa ka laki agud sugatun si Miguel sa banyo. Katingalahan nga mangisug magpabanyo si Miguel nga nagaisarahanun hay talawit dya nga bata. Wara pa ang sangka minuto nagbalik ang darwa. Indi nanda makita si Miguel.
Hinali lang nagbungkaras si Susan. Indi na maman-an kon diin mawaslik hay madulum ang palibot sa gwa. Indi man mahimo nga manaog ang bata hay haradlukun gani. Halin sa bintana, ginpamangkot na ang drayber kon imaw na si Miguel. Wara kuno.
Kang pagkabati na, daw gindakup kang nerbyus si Susan. Nagadagun-dagon dya gwa sa kwarto. Nagsurunod man ang mga bata. Wara ti mapabilin, hay daw pamatyag nanda may malain nga natabo, kapin pa nga indi madismular nga nagakudug ang alima ni Susan. Ginsara-sara nanda sulud ang kaingud nga mga kwarto. Bakante dya, amo man ang banyo. Nagagirinutuk ang mga bata sunod kay Susan panaog sa hagdan. Wara man si Miguel sa idalum.
“Miguel, diin kaw?” ang panawag ni Susan, nga daw indi maman-an ang himuon. “Miguel!”
Nagbulig man panawag ang mga bata. Ginsinggit ang ngaran ni Miguel. Hinali may nabatian sanda nga limug kang bata.
“Rugya ako.” Mahinay kag daw tama ka rayu ang limug, pero naman-an nanda nga si Miguel ang nagsabat. “Rugya ako! Madulum, indi ako makakita,” ang singgit liwat ni Miguel.
Nagturuk ang tanan sa ginhalinan kang limug. Rugto nayon sa banyo paagto sa swimming pool. Naghinagunos ang mga bata kang makita nga nagdalagan si Susan paagto sa ginhalinan kang limug.
“Rick, hurama to ang lighter sa drayber,” ang sugo ni Susan. “Kamo tana,” hambal na sa mga bata, “pangita kang inogpaamak. Wara kita ti flashlight, gani mahimo kita kang tutod agud magsanag.”
Madulum matuod ang palibot. Pagligad kang pira ka minuto, nakatipon sanda kang mga surunugon nga dayon ginsindutan marapit sa banyo. Ang maniki nga kalayo hinali nga nagdaba-daba kang malab-ot kadya ang karton kag plastik nga tinumpok, hasta nga nakudtan ang mga sanga kang kahoy kag inutod nga lipak. Kang makita ang kasanag halin sa tutod, daw nag-ibwal man ang kaisug kag kaugut sa dughan ni Susan.
“Linti kaw nga kon sin-o kaw man,” ang singgit na. “Ibalik rugya si Miguel. Indi gani sunugon ko ang banyo nga dya. Ibalik dya! Indi mo ako paglahug-lahugan hay panginmatyan ta kaw.”
Kadya pa lang nakita kang mga bata ang kaisug ni Susan. Nagahiribiun dya kag nagasaramihay ang itsura nga nagabitbit kang utod nga sanga kang bayabas. Pero makita sa uyahun na ang kapagrus kang nanay nga alisto makipagbato bisan kay kamatayun para mag-apin sa bata na. Pati ang drayber nga kaina pa nagapanilag daw kinulbaan kay Susan.
“Nay, rugya ako!” ang hinali nga singgit ni Miguel. Ang limug na halin sa sulud kang banyo.
Nagdalagan si Susan paagto sa banyo. Amo man sunod kang tanan. Ang kalayo halin sa karay nga bitbit nanday Rick kag Ian amo ang nag-iwag sa sulud kang banyo, kon diin nakita nanda si Miguel nga nagalumpagi sa sangka pusod. Basa ang bilog nga lawas kag nagahuru-huru sa karamig. Bitbit na kadya ang yabi kang sarakyan. Kitaun ang daw marumpag nga atup kag dingding kang banyo. Basa ang salug. Dali-dali nga ginhakus ni Susan si Miguel kag ginpatindug.
“Nagaiwan timo rugya?” ang pamangkot ni Susan nga nagahibi pero malulo ang paghambal. “Kun-an ta bay kaw nga mapaimaw pirmi.”
Wara run makasabat si Miguel. Madasig dya nga gin-agbayan ni Susan kag ginpalibutan ni Emma kag kang darwa ka pakaisa. Samtang nagapanaw sanda pabalik sa kamalig, ginsugid ni Miguel nga may naghagad kana nga maagto sa swimming pool. Abi na si Rick. Nagtawas man tana nga daw wara sa husto nga pinsar. Pagkarigos halin sa swimming pool, nagdiretso sanda sa banyo kag rugto magsipal. Urihi na run matalupangdan nga bukut si Rick ang imaw na, kondi ang bata kaina nga nagapamaypay kana. Nasubuan kuno ang bata kag gusto magsipal kana hay nagaisarahanun dya. Tungud nga gin-imawan na, gintugro kana kang bata ang yabi sa sarakyan bilang pasalamat.
Daw indi makapati ang tanan sa anda nabatian. Indi maghimu-himo kang amo dya nga istorya ang bata. Pag-abot sa ibabaw, dali-dali sanda nga nagpanghimus agud magpauli bisan gabii kag madulum run ang aragyan. Wara ti sara nga mangisug maghingga rugya, bisan ang drayber. Wara pa magsantunga ka oras, pagwa run ang sarakyan nanda sa Villa Dolorosa.
Pagkaaga, gintawgan ni Susan si Ikat kag ginsaysay na ang natabo kabii. Daw wara man matingala si Ikat. Duro run ang nakaagi kadya nga hitabo kag ang ginasugid nanda pirmi amo ang bata nga nagapanghagad magsipal. Rugto sa banyo kauna nakita ang bangkay ka bata nga buhay run ginapangita kang ana mga ginikanan. Wara kamaan ang mga ginikanan nga nagtawas dya sa mga kaingud nanda halin sa banwa agud marigos sa swimming pool. Kang nag-uli sanda, wara ti nakasapo nga nabilin ang bata rugto sa Villa Dolorosa. Gindilian kauna ang paggamit kang swimming pool tungud nga darwa run ang nalumus hay hinali lang kis-a taglumapaw ang tubig halin sa busay. Buhay run dya natabo. Nalubung run ang bangkay pero nagabalik-balik gihapon ang kalag na sa banyo kon diin tana natumba sa pagkadanlug kag ginbawian kang kabuhi.
Kang mabatian dya ni Susan, daw nagbug-at ang pamatyag na. Nasubuan sa istorya kang bata nga hasta kadya wara makakita kang kasanag kag kahilwayan, nga ang ginahandum amo lang ang makasipal imaw sa parehas na nga bata. Gani gintuyo ni Susan nga ihalad ang pagrosaryo kar-on sa gabii para sa kapahuwayan ka kalag kang bata.
Singko minutos antis magbagting ang alas-sais sa gabii, ginahanda na run ang altar kag ginapatindug ang magtimbang nga ispirma. Alas-sais impunto sanda nagaumpisa kang rosaryo pirmi. Aga pa nagpauli kaina sa Piape kanday Rick kag Ian, kag si Emma nagtawas agud maghingga rugto sa mga pakaisahan. Gani darwa lang sanda kadya nga gabii sa balay.
“Miguel, dali run maumpisa run kita pangadi,” ang panawag ni Susan nga nagluhod run sa atubang kang altar. “Dar-a dayon posporo dyan.”
Malinung. Kang wara magsabat si Miguel, nagtindug sa pagkaluhod si Susan kag dawa magsulud sa kwarto ni Miguel agud hagadun dya kag bul-un ang asugi.
Nahangyus tana kang makita si Miguel nga nagatalikod kag nagaatubang sa sangka pusod nga daw may ginaistorya ruman. Sa pamatyag na, naglapad ang talinga na kag nagdamul ang ana uyahun sa kakugmat. Wara tana makahulag ukon makahambal. Hinali nag-atubang kana si Miguel nga liwat puraw itum ang kalimutaw. Hilmunun run ang kaina nalipdan nga nagaingud kay Miguel. Ang bata nga gusto magsipal kana, nagtawas kananda!
Dungan sa pagbagting kang orasyon, ginaturuk na ang darwa ka bata nga nagaparapit kana, ang dapa-dapa nanda wara nagaduut sa salug.
- Katapusan -
* Litrato: Halin sa http://toni-tiger.tumblr.com/post/48510969055/genie-in-the-bottle-enchanting-nature.
Mal-am Barang
ni Emmy L. Masola
"Sakto bala dya ang nakita ko? Abi, bahulun ko bukas ka dyalusi nga dya. Araguy ba! Gaiwan tana bayi ngara sa kisame! Susmaryosep, daw suksuk tana nga gadukut ra haw!" kurumudon ni Nang Linda samtang gatiid sa bintana ni Mal-am Barang.
Ama ko si Nang Linda. Nagpaimaw kanakun para magpabulong kay Mal-am Barang. Manog-anum run ka bulan nga buta ka katul ang ana mga butkun kag liug. Abi na kauna, alerdyi lang sa kon ano ano nga ginpahid na sa lawas na. Ano abi hay, pino run kag nami supat na, mahilig pa gyapon mamahid pahid kang kon anu-ano para pa gid magnami panit na. Kapira run kami magbalik sa derma, tanan run nahimo na: may ginapahid, may ginatumar, kag may listahan ka mga pagkaun nga kinahanglan likawan. Pero tanan dya, wara gid nagpaayad kang katul na sa lawas. Hasta nga sangka adlaw may miga tana nga nagtudlo kay Mal-am Barang.
"Ay, sus, tanda nga surhano ra si Mal-am Barang. Napaayad na kara bugto ko nga gin-aswang. Hamakun mo, gusto gid ka aswang nga kan-un ang lapsag sa ana busong. Pag-agto namun sa andang balay, wara pa mag-init pamungko namun, gasindi pa lang ka kandila sa mga nanari-sari nga santos si Mal-am Barang, gulpi tana nagbungkaras kag magwa raad bugto ko," gayapa-yapa gid nga istorya ni Nang Consing.
Daw kararaw man tana nga gapamalakpak talinga ko ka paningad.
"Abi mo, Ne Linda, dawa ginkaptan ka hugut ni Mal-am Barang ang magurang ko. Tama ka hugut siguro hay nakita ko gid pagkuriit ka gurang ko. Tapos nagsinggit, 'Ano gusto mo!' Tapos dugang kuriit ni Manang kag maglungu-lungu. Namulalngan ko, daw nag-ilum kag daw raku kurinut ka gurang ko. Daw nagkaradlukan ang itsura. Gali kara, paagi sa ritwal ritwal na sa mga santos ngato, nadakup ni Mal-am Barang ang aswang sa lawas ni Manang!" ang dugang pa gid ni Nang Consing.
Maan, ginkulbaan ako ka istorya ni Nang Consing nga to. Pero daw indi takun magpati. Sagad daan to maghimu-himo istorya. Ang bituon sarangan na himuon nga adlaw. Pero si Nang Linda, nagpati gid hay nagmayad magurang ni Nang Consing mong.
"... indi kaw magwa? Gwa run nga daan hay kon madakpan ta kaw gani kar-on, doble hinulsul mo!" syagit kang limug ka mal-am.
Amo ra guro si Mal-am Barang. Nami raad magturuk ba. Ano bi hay sirado gawang da.
"Diday, aguy hud, ang bayi gakamang sa kisame kag sa dingding. Dali bla," ang hambal ni Nang Linda.
Tsansa ko run dya. Nagdukduk man ko sa bintana. Sus, Ginuo, tuod gid man! Gakamang-kamang ang bayi palibot sa balay, halin sa kisame hasta sa dingding kag balik sa kisame! Samtang nagadukut sa kisame nga daw suksuk, naglibot ang ana ulo para atubangun ang mal-am nga bayi. Ang ana mata gaburuslo kag pula-pula. Garalaway pa. Gangurub ang bayi nga daw ayam nga bahul.
"Akun dya, akun dya ang lawas!" ang singgit kang bayi nga nagadukut sa kisame.
"Ah, indi kaw magwa? Dya imo ay!" ang sabat ni Mal-am Barang.
Ginbayaw ka mal-am ang ispiho. Napupo ang bayi sa kisame kag nahulog sa kapay nga ginasalod ka apat ka tawo sa dalum. Gindaho ka mal-am ang ispiho sa sangka bayi nga dumalagan pagwa sa tambi.
Gaparamalhas ang mal-am. Ang bayi nga kaina gakamang sa dingding, gabatang run sa banig. Maambung gali nga daraga. Daw monyika. Ay, daw sa wara lang ti natabo ba. Normal itsura na hud. Nami pa istorya na sa mga tawo sa palibot na. Wara ayhan to magkaraligto ugat na hay nagtuyub kaina anang liug?
Nagtindug kami sa gawang kang nag-amat-amat nga guruwa ang mga tawo. Nabilin pa ang darwa ka bayi, ang pasyente kag ang Nanay na guro ra.
"Mayad nga hapon, Mal-am Barang. Ako gali si Linda kag akun imaw sa balay, si Diday," ang pagpakilala ni Nang Linda.
Tana gid man gali si Mal-am Barang.
"Mayad man nga hapon. Kaina pa kamo gahulat? Pasensya gid hay daw malawid ang akun pagbulong kaina. Amo gani nga kamo lang darwa ang ginbaton ko kadya nga adlaw hay man-an ko gid nga malawid ang nauna nga dya. Dali, pungko dya."
Ginpapungko ni Mal-am Barang si Nang Linda sa siya ingud ka ara-altar na nga buta ka mga santos. Nanari-sari nga mga imahe ka birhen ang nagatumpok sa altar kag sa kilid may sangka santos nga may ingud nga ayam. May bahul nga kandila nga daw unay nga nagasiga.
Naglag-ok si Mal-am Barang sa tasa na nga sartin dayon buul ka gamay nga botelya kag gamay nga papel. Siguro, lana. Ginpaturuan na ti maniki ang papel kag ginpaypay-paypay sa kalayo ka kandila samtang nagakibut-kibot ang bibig.
Pagturuk ko kay Nang Linda, daw nagmal-am ana itsura kag nagaduhung. Ginmisuk-misuk ko ang akun mata hay basi nagbuaw lang ka sobra ko mulalung sa kandila nga gasiga, pero pagmukra ko, amo man gihapon ang itsura ni Nang Linda.
"Andut sa kaduruhon, tana gid haw?" matawhay nga pamangkot ni Mal-am Barang.
Wara ti gasabat. Ginturuk ko ang palibot kon sin-o ginapamangkot na. Ay, kami lang man tatlo sa sulud balay na hay ang imaw na nga bayi nag-agto man tana to sa tambi kag ang laki gapanigarilyo sa sagwa.
"Indi kaw magsabat? Man-an ko, gatuon-tuon kaw palang manghiwit. Praktisan mo timo bayi nga dya? Andut tana gid haw?"
"Ti, hay tana lang man pirmi kita ko mong. Tapos nami-nami bay supat na. Pinu-pino. Anang pungyahun, mga butkun, batiis," sabat ni Nang Linda.
Pero daw sungaw ana limug kag daw bukut tana! Sus, Ginuo. Andut naglain tana itsura kag limug ni Nang Linda haw?
"Ah, amo gali nga tana ginpraktisan mo. Naima kaw. Andut nagtuon timo ka panghiwit ngara?" may ugut run ang limug ni Mal-am Barang. "Ana ra ka panulay, mga demonyo."
"Wara ako ti labut kon ana ka demonyo,” ang sabat ni Nang Linda kang magtangra kay Mal-am Barang halin sa pagkakuub. “Gusto ko lang magbalus sa mga nang-agaw ka paranubliun ko!" Nagasinggit run si Nang Linda.
"Pati inosente nga bayi gin-umid mo. Tandaan mo, bisan makamaan ikaw manghiwit, may mas supug pa kanimo kag pwede na ibalik ang mga ginapanghimo mo."
"Wara ako mahadluk. Patyun ko ang dapat mapatay! Pareho kami nga magkaramatay, mas mayad pa hay sa pag-agaw da ka akun propyedad, daw pareho lang nga ginpatay nanda ako."
"Indi pag-umida ang inosente nga bayi nga dya. Ibul-a ang halit nga gintugro mo kana. Wara ti labut-labut ang tawo, ginaumid mo?"
Mabug-at ang pagginhawa ni Nang Linda samtang ginakuhap na ang ana mga katul sa liug kag sa mga butkun.
Nauntat ang tanan kang may nagasinggitan sa gwa, nagarapit nga nagarapit. Hasta nga naglab-ot sa gawang.
Bata nga bayi, mga 14 ukon 15 anyos. Ginatulod pasulud sa gawang ka balay ni Mal-am Barang. Pero ang anang kahig, ginbunggo na sa kilid ka gawang dara dakup ka kadina nga may kandado kag hugut nga ginakaptan.
"Indi!!! Indi ako pagpasudla sa balay nga dya!!!" ang singgitan ka bata nga daw maharakad ang tutunlan.
Dali-dali nagdaho si Mal-am Barang ka gamay nga botelya kay Nang Linda.
"Ne Linda, ibanyos mo dya sa mga katul mo hasta maubos. Igu-igo gid ra magkuyum kag magpali. Ginpraktisan ikaw ka ingud balay nyo. Kon diin man tana tulad, nalipung to kang ginaistorya ko tana paagi sa lawas mo."
Dayon ni Mal-am Barang buul ka lana kag papel. Paghanda sa madason na nga burulngon.
Pag-abot sa balay, ginsugo ako ni Nang Linda nga manawag sa Gasul. Wara kami ti telepono sa balay. Nagabayad kami tres pisos sa tyangge kag manawag. Ingud lang man namun ang tyangge. Pag-abot ko ginagamit pa kang bata ka tag-iya ang telepono.
"Ay, tuod Nang? Gaiwan kamo sa hospital? ... Wanhaw nga nalipung si Mama? ... Naulian run?"
Pagkaligad ka darwa ka tuig napatay ang tag-iya ka tyangge pagkatapos kang sangka tuig na nga pag-antos sa hospital tungud sa nanari-sari nga mga balatian nga indi mabulong kang mga doktor. Pwerte ka baho kag daw haros dunot kuno ang lawas, hasta nga nabugto ang pagginhawa.
Kag akun nadumduman ang mga hitabo sa balay ni ... Mal-am Barang.
- Katapusan -
* Litrato: Himo ni Lan Balba halin sa http://staypinoy.com/creatures-of-the-philippines/.
Bagat
ni Ritchie D. Pagunsan
Gindali-dali na pamunpon ang mga libro nga gatarangkas sa tupad na nga purungkuan. Sirum run kang matapos na ang removal exam sa Economics 101. Darwa lang sanda ang nabilin sa kwarto imaw ang anda maestro, nga nagahagunos paggwa pagkadaho kang anda mga papel agud maghingabot kang alas-sais nga dyip pabalik sa Iloilo. Naggwa run man ang ana klasmet nga rugyan lang sa banwa kang Miag-ao nagatinir, samtang tana manogpauli man sa dormitoryo sa sulud kang campus nga ginaistaran na.
Malinung ang burubukidun nga palibot kang UP Miag-ao. Kahapon lang nag-umpisa ang semestral break nga gin-isol hasta sa katapusan kang Oktubre bangud sa nagligad nga bagyo. Kadya man nga adlaw raad ang plano na nga mag-uli sa Patnongon nga sakup kang Antique hay tagkaralag run sa sarang rum-an, pero tama run ka ubul tungud sa skidyul kang exam. Daw ginakutu-kutu gid tana manumdum nga nabilin tana tungud sa subject nga daw wara man ti angut sa pangabuhi na.
Wara na matalupangdi nga madulum run ang palibot kang manaog tana sa CAS bilding. Wara run man ti makita nga mga estudyante, nga kon may klase, nagapanung kag magahud. Mabatian na ang huni kang mga sirum-sirum. Kadya na pa lang maagyan ang mag-uli nga nagaisarahanun pabalik sa dormitoryo. May mga bes nga magab-ihan tana sa pag-uli pero grupo sanda, gani sa kadya nga tion daragkul ang mga tikang na hay marayu pa ang paranawun kag daw mahagnup ang kagab-ihun.
Pagkalampuwas na sa puno kang samlagi pagliko sa wala, hinali may nanihol sa likod na. Matinung pero madasig lang. Nagbalikid tana. Madulum. Wara tana ti makita. Medyo ramig run ang dupuy-dupuy kang hangin. Siguro huyup lang kang hangin. Pero ginpanilagan na ang mga lawug nga puno sa binit kang karsada nga malinung nga nagatirindug. Wara ti timuk-timok ang mga dahon nanda kadya.
Sari-sari nga mga laragway ang nagsulud sa pinsar na samtang madasig nga nagpadayon sa pagpanaw. Duro ang mga sugidanun nga nabatian na nga may nagapangbagat sa aragyan nga dya, kapin pa rugyan ayon sa may kamunsil sa unahan. Manami lang mag-istorya kang mga bagat kag karadlukan kon duro kamo. Masadya ang magpahugay, ugaring mabudlay gali kon nagaisarahanun. Daw kahagnup kang tanan. Madumduman na pa ang istorya ni Jun kauna nga may nasumalang tana nga ayam nga hasta sa dughan na ang kataasun.
“Aguy, maiwan bay ako kon lambatan ako rugyan ayon sa kamunsil?" ang may kabalaka nga pamangkot na sa kaugalingun. Maluming abi tana nga babayi kag mahinay magdalagan. May mga libro pa nga dara. Siguro malipung gid tana. Daw naghugut ang dughan na samtang nagaparapit tana sa kamunsil. “Linti nga kamunsil dya! Dapat kauna pa dya ginpatapas.”
Kag nadumduman na nga buhay run dya ginpaburdos kang administrasyon kang UP ugaring nagapalya pirmi ang makina kon tyempo run nga ipatumba ang kamunsil. Wara run man ti may mangisug magtandug kang wasay hay duro run man ang nagkaramatay nga mga obrero kang gintuyo dya tapsun. Gani nangampo run lang ang mga administrador kag pinabay-an dya nga magkabuhi rugya sa madulum nga dalanun. Madulum ang lugar nga dya tungud wara man nagakabuhay ang mga bombilya sa posti hay ginalibag kang mga estudyante nga gusto mag-itukay kag magpalipud sa dulum.
Kang pira run lang ka dupa ang karayuun na sa kamunsil, may nakita tana nga nagtabok paagto sa kamunsil.
“Yawa, amo run dya guro hambal nanda nga bagat!” daw nagasala ang pinsar na kon mapadayon ukon mabalik. Daw mapugto ang ginhawa na samtang nagbiriring ang batiis sa pamirit nga magdasig ang mga tikang. May nagkulas. Tama ka siri ang kadulum gani bisan garhum wara gid tana ti makita. Pero sa kadulum may naglutaw nga darwa ka nagabaga nga mga mata sa idalum kang kamunsil.
“Ay, Ginuo ko! Bisan liwanun ko pa katatlo ang Econ 101 nga ria, indi lang pagpakita kanakun ang bagat!” ang pangamuyo na nga daw nawad-an kang hangin sa kakulba. Nagpirung lang dya kag hinali nagkuripad. Wara ti baribalikid nga nagdalagan. Sa bilog na nga kabuhi, kadya nga lang natuipan ang ana abilidad sa pagdalagan. Daw ayam-umang nga gintutdan ang buli nga nagburhot dya.
Sa ana pamatyag, malawig kag marayu ang gindalagan na. Pagmukra na, daw ginpusdakan tana ka sangka sako nga mais sa ana nakit-an. May bayi nga nagatindug sa atubang na nga may bitbit nga kandila!
“Araguy, tayhu! Diyos ko, tabangi ako!” ang tiyabaw na nga daw naghugak ang limug sa kahadluk.
“Kadya kaw lang haw?” ang nabatian na nga pamangkot halin sa nagabitbit kang kandila.
“Ay, Tiyay Kurit! Ikaw gali ra? Gaiwan kaw dyan?” ang sabat na nga daw namadmadan kang mabatian ang limug kang manogbantay sa dormitoryo.
“Huud, dya ay gapakuno-kuno nga tayhu,” ang panggasud ni Tiyay Kurit. “Dya ay hud, imo run lang dya ang kandila hay mauli run takun.” Dayon daho kana kang ispirma ni Tiyay Kurit. “Brown out ruman. Kaina pa akun hulat kaninyo ni Elsa. Darwa lang kamo dya maturog, nagpagabii pa kamo.”
Sugidan na pa raad kang ana inagyan sa kamunsil si Tiyay Kurit ugaring nagakusmod nga nagdagun-dagon ang manogbantay paggwa. Nabatian na pa ang lagbung kang gawang kag ang pagklik kang trangkahan. Daw indi tana makapati sa pagkadasig kang hitabo. Ginpamahulay tana ka dalagan kag wara na run matalupangdi kon diin nagtarabug ang mga libro nga ginahakus na kaina. Wara ti kaso, ang importante nakasulud tana sa dormitoryo nga buhi. Daw nagmag-an ang pamatyag na bisan tuod nga ginalagas na pa ang pagginhawa, kapin pa kang nadumduman na nga imaw na ang roommate nga si Elsa kadya nga gabii.
Sa ikarwa nga panalgan kang bilding ang kwarto nanda ni Elsa. Tuman ka linung ang bilog nga dormitoryo kag ginlatum dya kang kadulum, magluwas sa maiwagan kang kandila nga bitbit na. Tatlo ka semana pa lang nagpuas ang bagyo gani wara pa makid-an ang mga linya nga nagkarautod.
Madasig na nga ginsaka ang hagdan. Ang anda kwarto sa pinakapunta sa nakatungdan nga bahin kang bilding. Bisan sa sulud run tana kag marayu sa puno kang kamunsil, daw ginakarat dya nga raad rugto run tana sa sulud kang kwarto hay madulum ang bilog nga palibot. Malinung ang tanan. Wara ti hangin. Pero daw may napamahuan tana nga asupre.
Mabatian na ang kada tikang gani ginsudsod na pa gid ang sapatos agud maggahud dya. Daw nagbuhin gawa ang kahadluk na. Kang mga pulo ka dupa run lang ang karayuun na sa anang kwarto, hinali may nabatian man tana nga may nagsudsod man kang smagul sa likod na. May nagasunod kana! Nagtindug ang bilog nga bulbol sa lawas na.
“Nay!” ang nahambal na nga sungaw ang limug. Daw ginlupad na ang pulo ka dupa hay wara lang maman-i, ginakaptan na run ang doorknob kang kwarto nanda. Ginduso na dya kag gintrangkahan dayon.
Madulum ang sulud kang kwarto. Bisan nagahangus, mapanimahuan na nga rugya sa kwarto nanda naghalin ang baho kang asupre. Hinay-hinay na nga gintungtong ang kandila sa lamisita rapit sa katri na. Si Elsa nagabarikutot nga nagapanimuron sa pihak nga katri. Naghulag dya gamay kang mabatian nga may nagsulud.
“Abaw, turog run si Elsa. Ginkapoy siguro sa Chemistry exam na kaina,” ang nagsulud sa pinsar na.
Amo gid man ria ang sami himuon ni Elsa. Pagkatapos kang exam, maturog dayon. Ano abi hay mahilig magpulaw.
“Els, nakayapon kaw run?” ang pamangkot na kay Elsa samtang nagapangsapo kang biskwit sa aparador. Wara ti ininit nga tubig para sa Nissin Noodle hay wara ti kuryente. “Indi kaw gid magpati sa natabo kanakun kaina.”
“Hmmm ….” ang sabat ni Elsa.
“Daw may sunog, no?” ang pamangkot na. “Napanimahuan mo man? Pero wara man ti kuryente.” Sa pinsar na lang, basi isara dya sa mga kemikal nga ginamit kaina ni Elsa sa Chemistry.
“Hmmm ….” ang daw ugayung liwat nga sabat ni Elsa.
Sa gwa madulum gihapon kag wara pa nagmura ang bulan. Nabatyagan na nga nagliso si Elsa gani ginbalikid na dya agud istoryahun parti sa inagyan kaina kang nagapauli tana. Nagabarikutot man gihapon nga nagapanimuron si Elsa pero kitaun kadya ang buol na hay daw nagkabos ang pagtabon kang kapay. Hinali nagkiriring ang silpon na. Ginbalikid kag ginparapitan na ang nagsiga nga silpon sa lamisita. Ginturuk na kon sin-o ang nagapanawag.
Si Elsa! Daw wara sa pinsar nga ginpindot na ang silpon agud sabtun.
“Bing, buksi ko anay dya sa idalum!” ang hambal kang limug sa pihak nga linya. “Gintrangakahan run ni Tiyay Kurit ang gawang.”
Wara tana makahulag ukon makasabat. Nagabuyung ang pinsar na kon si Elsa gid man ang nagahambal sa telepono. Kag sin-o tana ang nagabatang dyan nga ria? Wara tana ti kahigayunan nga magpaminsar pa hay hinali nabatyagan na nga nagbangon run ang imaw na sa kwarto. Batiun ang pagraginit kang katri nga tapi. Sa kilid kang anang panurukan, kitaun ang puti nga kapay nga kar-on daw ginapalid-palid bisan wara ti hangin.
“Hello? Bing, si Elsa dya. Dyan kaw pa? Hello?” ang pamangkot ni Elsa sa pihak nga linya.
Nagtalingi tana agud turukun ang pihak nga katri. Kag rugto na nakita ang bahi nga nagapungko sa kilid kang katri ni Elsa nga natabunan kang kapay nga puti. Madulum gani indi gawa kitaun ang kabilugan nga dagway na kadya, pero makita na nga amat-amat nagaus-os ang kapay. Una na nga nakita ang ulo kag buhok kang bahi. Nagagakuub dya kang una na nga mamulalngan, pero gulpi dya nagtangra kag nagkadlaw kana, kag nagahana matindug paagto kana.
“Murto ….” ang urihi na nga nasinggit.
Kag sa amo dya nga tion sa pamatyag na naghubas ang tanan nga hangin sa kwarto. Hinali nga nagdulum ang tanan sa ana panurukan. Nabutanwan na ang telepono. Sa sobra ka kulba, natapi na ang kandila. Ginbuslan kang kadulum ang bilog nga kwarto.
Nakabugtaw tana sa pagpamukaw ni Elsa. Si Tiyay Kurit rugyan man sa kilid na. Mayad lang hay nagbalik si Tiyay Kurit sa dormitoryo tungud nga nalipatan na ang ginbakal nga raha nga rayapunon. Nabatian nanda ang pagtiyabaw na gani dali-dali tanda nga nagsaka paagto sa kwarto. Naabtan nanda tana nga nagahamyangan sa salug nga nagapanimuron.
Suno kay Tiyay Kurit, pira ka besis run dya nga natabo. Duro ang mga istorya nga kon rapit run lang ang tagkaralag, nagapakita ang murto kang sangka estudyante nga naghikog sa kwarto nga dya sa wara maman-i nga rason.
Ang parti tana sa bagat, naanad run ang mga tumanduk rugya halin pa kauna. Mariit kag baragatan gid man ang dalan kon diin nagatindug ang puno kang kamunsil.
Maduro pa ang ginpangsugid ni Tiyay Kurit parti sa campus kag dormitoryo sa UP Miag-ao. Gani kang masunod nga semester, ginpakamayad nanda ni Elsa nga magsaylo kang boarding house sa banwa mismo. Wara run man tana nagpakaisug nga magpanaw nga nagaisarahanun sa campus kon kabii, kapin pa gid kon sem break kag rapit run lang ang tagkaralag.
- Katapusan -
* Litrato: Halin sa http://theurbanhousewife.com/spooky-sightseeing-atlantas-ghost-stories/.
Duaw
ni Linda C. Arnaez-Lee
Alas kwatro ti hapon. Masaku si Godoy sa paghugas kang anang karbaw sa kalog kang mag-agi si Andrade nga may taklus nga maraghut kag may ginauribay nga kawit sa likod.
“Diin maagto, Bay?” ang bugno si Godoy kay Andrade samtang sige ang puhap-puhap kang liug kang anang karbaw nga nalauhan halin sa pag-arado.
“Manawat, Bay”, ang sabat ni Andrade nga sige ang duroy kag wara barabalikid nga naglabay kay Godoy.
“Sige, Bay, masunod lang ko. Bug-on ta kar-on ang tarin-tarin ko nga manok para isumsuman,” ang hambal ni Godoy samtang sige ang hugas sa anang karbaw. Pagtamwa na wara run si Andrade. “Basi nalipdan lang kang mga tubo?” palibug nga hambal ni Godoy sa anang kaugalingun.
Kada hapon, nagakiritaay ang mga mag-amigo nga sanday Godoy, Andrade, Paok, kag Mado pagkatapos mananggut kag manawat kang andang mga tuba. Manumsuman sanda sa kamalig ni Godoy kag magbangkahanay ka istorya. Mabatian pirmi ang mga patik-patik sa ibabaw ka niyog. Mabatian man ang ubo kag igham ni Mado sa ibabaw ka niyog pero kadya nga hapon malinung.
“Basi wara pa sanda ka panaghut,” ang pinsar ni Godoy. Dali-dali na ginbangut ang karbaw sa puno ka niyog rapit sa ugsadan kang anang kamalig. Tiko ang tunga nga parti kang dyang niyog gani daw hilay lantawun sa marayu. Kang hana magsaka sa kamalig, natalupangdan na nga daw may mara nga dugo ayon sa una nga lintang ka kawayan nga hagdan. Basi minama lang. Wara na ginsapak. Nagsaka sa kamalig para bul-un ang ana maraghut. Pagpanaog na, nakita na sa sagwa si Mado nga bitbit ang kawit.
“Bag-o ka pa lang, Bay?” ang pamangkot ni Godoy kay Mado. Natingala nga daw sa maluya si Mado. “Diin run tana ang iba? Nakapanawat run sanda? Wara ko pa garing nabuog ang manok nga isumsuman ta.”
“Wara kaw kamaan, Bay?” gamurudlo ang mata ni Mado. “Nahulog si Andrade sa niyog nga dya!” ginatudo ang niyog sa tupad ka agsadan. “Rugto sanda tanan sa haya na!”
“Ha?! Paano natabo? Nakita ko pa kaina si Andrade!” Nagparangligbos ang bulbol ni Godoy.
“Imposible ria, Bay. Pag-uli natun kabii, nagbalik pa tana liwan si Andrade para magsaka sa niyog. Ti, hay lingin run kondi wara gid pinatawad ka niyog. Patay gid! Kita mo ra dugo sa lintang ka hagdan mo? Daw hadluk man ko gani manawat kadya,” ang paathag ni Mado. Nagpungko dya sa utod nga kahoy kang mangga nga anda ginapungkuan pirmi.
Gulpi naglingin ang ulo ni Godoy sa nabatian. Daw nakainum bahal nga tuba, nagparamuypuy ang tuhod nga nagpungko sa hagdan.
Pagkaligad ka tatlo ka adlaw nga haya, ginlubung ang bangkay ni Andrade. Tatlo man ka adlaw nga wara nakapanumsuman ang mga mag-amigo. Tatlo man ka adlaw nga wara nakaturog si Godoy sa kamalig. Rugto namulaw sa patay, nagahulat-hulat nga magpakita liwan si Andrade kana pero wara dya matabo. Hasta nga nagpuas ang mga inadlaw.
Timprano pa, nagdulhog run si Godoy para managhut, kag pareho kang naandan, nagpanumsuman sanda nga mag-amigo pero medyo maluya hay wara run si Andrade. Daw namag-o sanda tanan. Magluwas kay Godoy, nag-uruli sanda pagkatapos kang pira ka lab-ok.
Nagaparapanago run ang adlaw sa nakatungdan. Nagahinalup run dya kag nagasinadya man ang mga sirum-sirum sa mga katubuhan. Nagkiraw run man ang kalayo sa tutod ni Godoy. Ginsindihan na ang kingki. Nagbatang-batang dya sa papag nga kawayan kang hinali lang may nabatian tana nga ugayung.
Ginbuksan na ang bintana sa anang uluhan. Nagtunog ang ugayung. Nagbangon si Godoy para buksan ang gawang. Naglantaw sa sagwa. Wara ti makita. Madulum run gid ang palibot. Nag-untat man ang ugayung. Nagbalik sa pagbatang si Godoy. Burubhay nag-ugayung liwan kag daw nagaparapit dya. Daw rugyan gid sa ugsadan.
“Sin-o ra?” ang pamangkot ni Godoy. Ginbuksan na liwan ang gawang. Wara ti nakita kag nag-untat liwan ang ugayung. Pagbalik na liwan sa papag para magbatang, nag-ugayung liwan. Nagahuru-huru! Pamatyagan ni Godoy dyan lang sa anang uluhan.
“Linti! Ikaw ra, Bay?!” ang wangal ni Godoy. “Abi paturuga ta man!”
Pero sige gihapon ang ugayung kag huru-huru. Nagbarikutot si Godoy kag gintakpan ang mga talinga kang darwa ka palad para indi mabatian ang ugayung hasta nga naturugan pero kasanagun run.
Pagkaaga, nagparangharok ang mga mata ni Godoy sa pulaw. Nagbangon dya. Ginlantaw na ang ugsadan. Dyan gyapon ang nagmara nga dugo. Pagliso na para magbalik sa sulud wara makahulag si Godoy sa anang nakita. Si Andrade nagapungko sa anang binatangan, sa uluhan ayon. Wara ka hambal si Godoy. Daw sa naudum!
“Tay Godoy! Pwede ka pangayo ka tangkong mo? Apan-apanun ko lang raad."
Si Meding, hinablos na sa pakaisa, nag-agi halin sa iraya. Ginbalikid na si Meding.
“Panglaswa lang dyan!" sabat na kay Meding.
Pagliso na, wara run si Andrade.
- Katapusan -
* Litrato: Himo ni Jean Theobald Jacus halin sa http://www.rubylane.com/item/554639-2137/Original-Jean-Theobald-Jacus-1924.
Santirmo
ni Linda C. Arnaez-Lee
Kauna kang gamay pa kami, pagkatapos yapon mapungko kami tanan sa katri nga kawayan, kag mamati kang istorya ni Tatay. Isara sa ana mga istorya amo ang parti sa santirmo.
Hambal ni Tatay, ang santirmo kalag kang tawo nga nagatuhaw sa porma kang kalayo. Kag nagaulhot dya sa mga lugar kon diin ginpatay ang sangka tawo ukon lugar nga namatyan bangud sa aksidente ukon sakit nga kamatayun. Kon kis-a, ang santirmo nagagwa agud mamahug ukon magpaalinton kang mensahe sa mga ginapakitaan na.
Ang akun tiyo kauna, pirmi nakakita kang santirmo sa tambi kang andang balay. Daw kalayo dya halin sa pabilo kang kingki. Ginadakup na dya kag ginakumus! Hambal na pa, indi kuno mainit, kondi maramig dya nga daw bangkay.
Dugang pa gid ni Tatay, kang nagligad nga giyera pangkalibutanun, duro nga mga tawo ang ginpamatay kang mga Hapon kag ginpaanod ang mga lawas sa suba. Tatlo ka adlaw pagkatapos kang hitabo, nagaigpat-igpat kag nagaturu-tumbo lang kuno ang mga santirmo sa suba. Nadura lang man sanda pagkalipas kang mga inadlaw.
Ang masunod ko nga istorya sangka matuod nga hitabo parti sa santirmo nga nabatian ko halin sa mga istorya ni Tatay. Ang ngaran kang mga karater ginpang-islan.
Kasanagun pa lang, rugya run si Osting sa bantud sa pagligis kang anang maraisan. Kinahanglan antis magmura ang adlaw handa run ang lupa para panggasan. Lapad man gawa ang dyang ginapanguma ni Osting nga gina-agsa na halin sa mga Opao sa Ilabas. Darwa ka sako nga lamigas ang binhi na.
Ugsad ang bulan gani masanag kag makita ni Osting ang ana ginaligis bisan wara ti sulo. Kang nagasakay run si Osting sa likod kang karbaw na, may nakita tana nga malainumul nga kalayo nga nagaparapit sa ana ligis. Daw baga nga kalayo kag ang duag, nagaagaw-agaw nga asul kag pula. Ginpabay-an lang ni Osting. Sige ang ana ligis. Pagbalikid na, dyan run sa ligis na nagatumbo-tumbo ang kalayo. Kinulbaan si Osting! Indi ayhan amo dya ang santirmo nga ginatawag nanda? Nagpanaog si Osting sa karbaw.
“Hulat dyan hay tuktukun ta kaw!” ang pamahug ni Osting. Pero sige gihapon ang turutumbo kang santirmo sa ligis. Ginhunos na ang anang talibung. Ginparapitan na ang santirmo kag ginlabo! Nagrapta ang kalayo sa ligis kag nadura.
Nagsakay liwan si Osting sa karbaw. Nagpadayon sa pagligis. Pira pa lang ka dupa ang panaw ka karbaw, pagbalikid na dyan ruman ang santirmo sa anang ligis. Nagaturutumbo kag nagdoble pa gid ang kabahulun na ka dya. Nagdugang ang kuba-kuba ka dughan ni Osting. Ginpanaugan na liwan kag ginlabo ang santirmo. Gintuktuk na ka labo sa anang ligis nga daw ginaumul-umul! Nagkararupsak ang kalayo, pero nagduro pa gid antis nadura. Nagsakay liwan si Osting sa anang karbaw. Pero wara pa ka panaw ang karbaw, dyan liwan ang santirmo nagbalik kag daw marakalo run kabahul.
“Ah, nga yawa! Abi mo mapahug mo ako? Hulata ko pa gid dyan,” ang paisug-isug ni Osting. Pero sa tuod lang, nagakudug run ang tuhod na sa kahadluk.
Kang hana manaog si Osting sa likod kang anang karbaw, dyan run ang santirmo sa buli ayon kang karbaw. Madasig nga nagpanaog si Osting kag ginpauranan ka labo ang santirmo. Nagrarapta ang kalayo, pero liwat nga nagduro pa gid dya antis nadura.
“Kasabad nga linti! Gadali ta pro,” ang kurumudon na samtang nagasakay liwan sa likod kang anang karbaw.
Ginbutung na ang kalat kag ginsikadan ang karbaw para magpanaw. Hinali nagtumbo ang karbaw nga sa daw nahadlukan. Pagbalikid na, kalabera run ang nagakabit sa ikog kang anang karbaw kag hana tana nga dab-uton!
“Kalaberaaaaa!” ang tiyabaw ni Osting.
Sa sobra na nga kulba, naglumpat dya sa karbaw kag nagdalagan nga wara ti barabalikid. Ginpangrumbo na lang ang mga kudal nga kawayan nga ana naagyan. Nagkarabitas kag nagkarabilin ang ana smagul pero wara na ginsapak. Ginpanglumpat na lang ang kanalitas, kag bisan kapira nahulog sa kahon sige gihapon ang dalagan pauli.
Pagkaaga, natingala ang manogpanggas nga wara pa naligis ni Osting ang maraisan.
- Katapusan -
* Litrato: himo ni HBKerr halin sa http://www.deviantart.com/morelikethis/61531306?view_mode=2.
Hadluk
ni Arlene D. Nietes-Satapornvanit
Ano gid ang ginakahadlukan mo sa imo nga kabuhi? Tanan bala nga mga tawo may ginakahadlukan? Ukon may dyan nga mga maisug gid nga bisan ano matabo sa kabuhi kag sa kalibutan, wara gid tanda nahadlukan? Kang gamay pa ako duro man ang akun ginakahadlukan. Talawit man gani ako kang una bisan sa mga wara ti pulos nga mga bagay. Ayhan ang kahadluk nga nabatyagan ko tungud man sa mga pamahug kag mga pahadluk-hadluk kang atun mga kamal-aman. Duro nga mga butang ang nagatugro kanatun kang kahadluk. Isara run dyan karia ang mga ginaistorya kanatun kada tyempo kang tagkaralag ukon Pista Minatay.
Halin sa istorya kang mga kamal-aman natun kag mga imaw sa balay, hasta sa mga peryodiko, komiks, kag libro nga atun nabasahan, sa mga istorya sa radyo nga atun ginapamatian, kag sa mga sine nga ginalantaw natun sa sinehan kag sa telebisyon, duro nga kaharadluk nga mga istorya parti sa mga patay kag mga kalag nga nagabalik sa kalibutan, nagabisita sa mga pinalangga ukon sa mga kontra, sa duro lang nga mga rason.
Naga man nga sa kaduruhon kang mga tinuig nga nagakurudug man kami kada Pista Minatay tungud sa kahadluk sa mga kalag, ukon kada uwang kang ayam kang ik-ik kang mga pispis, hasta kadya, wara pa gid man kami ti may nakita nga kalag. Porbida porsanto. Kang una, kada Pista Minatay wara ti may magturog nga tana lang isara sa kama ukon sa kwarto. Bisan sa salug run lang kami magdukdukanay, basta mag-irimaway lang kami turog tungud sa kahadluk. Ang imahinasyon tama gid kabaskug kag kung anu-ano run lang ang atun napinsaran.
May mga tinion rugto sa balay sa San Jose nga nagaturog run kami kag gulpi lang may mabatian ukon mabatyagan. Mabugtaw kang mga tungang gab-i. Mga kapira man ka besis nga nagbugtaw ako tungud may nabatian ako nga kulas-kulas. Ano ayhan to? Nagapangramig ang akun lawas kag nagakuba-kuba ang akun dughan. Nahadlukan ako magmukra kang akun mata. Nagapamati lang ako kong ano ang mga huni nga akun mabatian. Madulum kag kalinung. Batian ko ang huraguk kang akun mga bugto sa akun ingud.
Burubhay may nabatian ako nga daw nagtindug ang akun bulbol. Ting-ting-tong! Ting-ting-tong! Tatlo ka nota kang gitara. Do-re-mi. Sin-o bay ang mag-tukar kang gitara nga nagakabit sa dingding sa sala? Nagpamati ako basi magliwat. Wara run nagliwat. Kung anu-ano run ang nagsulud sa akun pinsar. Kay sin-o kalag ayhan to ang nagtukar kang nota sa gitara? Kulbaan man ako magpinsar nga may kalag nga nagalibot sa amon nga balay. Daw hindi run ako katurog ugaring ginpirit ko gid ang lawas ko magturug hay nahadluk ako basi may mabatian pa gid. Pagkaaga ginturuk ko ang gitara sa dingding. Rugyan pa man kag daw wara man natandug. Ginsugid ko sa akun mga ginikanan kag mga bugto. Wara kuno sanda kabati. Basi kuno balabaw to nga nag-agi sa gitara. Ukon basi kalag man. Dugang hadluk ko.
Pagkasunod nga gabii, kang nagapreparar ako magbatang, nadumduman ko liwat ang gitara. Basi bala mabatian ko liwat kon magbugtaw ako sa tunga kang gabii. Daw nahadlukan man ako magpaminsar. Kuon ko sa lawas ko nga indi lang ako daad magbugtaw sa tungang-gab-i agud nga indi ko mabatian kon magtukar liwat. Ugaring nagbugtaw liwat ako. Kag naghulat kung mabatian ko liwat. Wara run. Pero may nabatian ako nga mga kulas-kulas sa kisame. Mga balabaw nag nagalagsanay sa sulud kang kisame. Gani basi mga balabaw gid man ang nag-agi sa gitara amo to nga naghuni ang mga kwerdas. Amo lang ra ang ginkuon ko sa lawas ko agud nga madura ang akun kahadluk.
Kon kis-a sa gabii, may mabatian man kami nga nagalapak-lapak sa sagwa. Tawo nga nagapanaw-panaw. Kang may damisag kami sa likod, saku man dalagan kag ul-ol kang mga ayam nga nagagwardya sa balay. Dya tana nga hadluk daw matuod tungud tuod nga tawo ang masugata nimo sa sagwa. Nabatian pa gani namun ang huni kang kadena kag kandado nga nagasarado kang gawang kang damisag. Kang kisra man paglantaw namun sa bintana sa kusina, may makita man kami nga tawo nga nagapungko sa sagwa nga nagasigarilyo. Ano ayhan ang ginahimo? Makaharadluk ang amo kadya tungud nga tuod-tuod gid nga tawo. Gani nagakuun ang iban nga wara sanda nahadluk sa kalag kondi sa tuod-tuod nga tawo nga makahimo kag malain sa ana isigkatawo.
Daw kanabaw lang nga kahadluk ang akun gin-istorya. Kang gamay pa ako kato. Hadluk sa mga bagay tungud sa imahinasyon nga ayhan matuod ukon iindi. Kalabanan nga kahadluk nagahalin lang man sa atun paminsarun tungud man sa kung anu-ano ang ginapasulud natun.
Nag-abot ang tinion sa akun kabuhi nga kalabanan kang akun ginakahadlukan nadura man lang. Kang nakaintindi run ako kang mga bagay-bagay sa kalibutan kag sa kabuhi, ang mga labay-labay nga mga butang nga ginakahadlukan ko kang gamay pa ako, indi run makapahug kanakun. Ayhan naging maisug run ako tungud may mas bahul kag mas importante nga mga bagay sa kabuhi nga dapat atubangun nga kinahanglan kang kabaskug.
- Sundi ang kasugpon kang atun sugidanun -
* Litrato: Himo ni Maynard Dixon halin sa http://www.flickr.com/photos/mbell1975/3285635806/.
Mga Sugidanun sa Tagkaralag
Ginaagda kamo tanan nga magpadara kang mga istorya parti sa inyo mga inagyan nga may kaangtanan sa parabuton nga pagsaulog natun kang Pista Minatay. Mahimo man nga istorya dya nga inyo nabatian ukon pinanilagan.
Umpisa sa Martes hasta sa Sabado 2013, mabalhag ang DK kang mga sinulatan nga makaharadluk, makangiridlis, kag makatiringala. Bisan mugu ukon labug basta nasulat sa Kinaray-a, pwede gid ipagwaun.
Ang mapilian nga pinakanami nga istorya, magabaton kang espesyal nga premyo.
Upisahi run ka sulat kag ipadara sa admin@dungugkinaray-a.com.
* Litrato: Halin sa http://brandthunder.com/2013/halloween-downloads-browser-themes-desktop-wallpaper-more-for-2013/.
|
RSS Feed