Angol
EnP. Leonaris D. Dionela, MPM
Byernes nga adlaw, alas-sais kang aga igto run si Karyo sa sapa kang Kirapawan nga nahamtang sa ubus kang Mount Agutay, isara sa pinakamataas nga bokid sa banwa kang Sebaste. Maramig pa ang dapya kang hangin sa idalum ka marabong nga kagorangan kang daragkul nga mga pono it toog, bita, lawaan, kansilay, kag doral-og. Manami pamatian ang pagsiriyagit kang mga kapispisan sa talon piro si Karyo aga pa nagapaugut kag nagamoramod samtang nagabotwas kang tinagub nga taun kang orang kag patoyaw.
“Di gid ako magsala, mga bata gid ni Pato Mathan nagbotwas kang akun mga tinagub nga taun nga ya. Di pa kontinto nga bul-un ang dawi nga orang, tinabtab pa nanda akun taun. Madakpan ko lang .... Bahala run magkaun kang togis sa talon,” ang mabaskug nga moramod ni Karyo samtang nagabotwas kang taun rapit sa bosay kang Kipot sa sapa kang Kirapawan. Nagakoromodon tana tungud sa kinsi na ka taun, lima gid ang nasapwan na nga sinaksak it binangon kag wara run ang sulud nga mga orang, kalampay, okon sili nga dakup.
Sa sobra na nga kaugut, napinsaran na nga balusan man ang naghalit kana. “Kon sabagay, sanda man lang pirmi dya gapanolo kang banag kag awis, turukun ta kon sin-o malobag ng liug!” ang paminsar ni Karyo samtang nagaobra kang dap-ong sa kilid it sapa. Kang magdabadaba run ang dap-ong, dayon na buul kang sanghakup nga orang kag pangug kag gintablug sa nagadabadaba nga kalayo kag magsompirit dalagan paubus nga nagapadaos. “Bahala run maigo ang maigo.” Mga darwa pa ka oras ang ana nga dalagan bag-o makaabot sa banwa kag maparayu tana sa piligro.
Sa pihak nga bahin, si Neneng sangka lamharun nga daraga nga nagaistar sa Manila kag nagsonod sa anang amiga nga si Diding nga nagbakasyon sa banwa it Sebaste sa Probinsya kang Antique. Ang pamilya ni Diding nagaistar sa Sityo Bugtong Bokid, isara sa mga sityo kang Barangay Poblacion. May sangka simana pa lang dya nga nakaabot kag nalipay gid tana tungud ang hangin, ang palibot, kag ang klima iba gid komparar sa Manila nga masami magamo kag sipot ang pangholag.
Mahambal nga maanyag nga babayi si Neneng. Mapoti kag mapino ang pang-oyahun, holoy ang mga mata nga kon magturuk maambung sa panan-awan, insaktohan ang kataasun, kag may manami nga korba ang panglawasun. Sa sangka simana na sa balay kang anang amiga, doro run nga soltiro ang nagasonodsonod kanana nga toyo nga mangilala okon bisan magbuul lang kang nomiro ka anang silpon okon mangin “friends” sa Facebook.
Sa adlaw nga Dominggo, si Diding kag anang barkada kaimaw ang anang bisita naghagaday nga mag-excursion sa bosay kang Kipot.
“Neng, punta tayo ng Kipot Falls, swimming tayo dun,” ang panghagad ni Diding sa anang bisita. “Maganda sana sa Igpasungaw Falls, kaso maraming tao ngayon dun. Kung sa Inland Resort tayo, madaming tao din tsaka swimming pool lang din. Dami din swimming pool sa Manila. Sa Malumpati naman, dami din tao dun tsaka may kalayuan na. Pag sa Kipot tayo, solo natin ang lugar,” ang nakunyag nga panghagad ni Diding sa anang amiga samtang nagahiwa kang lyimpo nga sorogbahun. May ginpamakal run sanda nga pagkaun kag koyamkoyamun. “Dala din tayo, Bes, ng maraming indian mango at sawsaw natin sa alamang at bagoong,” ang sogpon pa ni Diding.
Pag- abot sa bosay kang Kipot, matood nga solo nanda ang logar. Maligwin kag maharon ang sapa tungud sa daragkul nga kakahoyan nga nagapalibot sa sapa. Wara it aragyan paagto sa amo nga bosay kag ang danas lamang kang mga sapat kag mga tawo nga sa bokid ang pangabohian ang mahawan nga aragyan. Wara ya ginasaraywan kang mga torista tungud mas oyon nanda mag-agto sa mas mabahul kag bantog nga Igpasungaw Falls nga nahamtang sa likwang kang Mount Agutay. Pagsamput nanda sa bosay, dayon buul ka picture ang gropo. May naga-picture sa bosay, may naga-selfie, kag may naga-groupie para may souvenir sanda pagbalik sa Manila. Ang mga laki sa barkada, maabtik man nga nagpanipon kang kahoy okon kawayan kag magdabok kang dap-ong para magraha kang pagkaun. May nagtig-ang, nagsogba kang lyimpo kag isda, kag may nag-ihaw kang manok. Ang iba pa gid, nagbuul kang rumbak kag dahon kang pakul para sa boodle fight. Tungud sa kainit kang tyimpo, ang iba naglokso run sa linaw kang bosay agud magparamigramig. Ang logar napono kang harakhak kang magbarkada. May nagsonloganay sabya kang tobig kag naglinagsanay.
Kang maraha run ang mga pagkaun, nagtipon ang gropo kag magkaun kang igma sa sangka boodle fight. May nagahamal sa soro nga nahimo sa rumbak kang pakul okon mansiganay hakup sa dahon ka saging. Pagkatapos igma, si Diding nagbokas kang balon nga dayok okon ginamus nga hipon kag mag-opak kang indian mango bilang pangyam-is. Masadya kag pasik nga nagaintra si Neneng sa tagsa ka hirimoon kang magbarkada.
Mga alas-dos kang hapon kag amat-amat run nga nagharon, gani ang magbarkada amat-amat man nga naghimus kang andang mga kalhit. Pinanipon nanda ang mga plastic agud masulud sa nagakaigo nga burutangan. Likum sa tanan, si Neneng nakabatyag kang pagparangloya kag pagparanakit it anang kalawasan. Tana nagasilong lamang kag daw may ginaturuk sa marayu okon ginapamisar nga dalum.
“Bes, anyari sa yo?” ang may pagkabalaka nga pamangkot ni Diding kang orihi nga matalupangdan na nga daw sa may ginabatyag ang anang amiga.
“Ewan ko ba, Bes, parang biglang nanakit ang katawan ko. Parang may humahampas na kung ano sa ulo ko,” ang maloya nga sabat ni Neneng samtang nagapislit kang anang dahi kon sa diin ayon ang ginabatyag nga sakit. Padayon ang pagmolalung na sa marayu asta golpi lang tana nagtindug nga nagasinggit. “Maawa kayo sa akin! Layuan nyo ako!“ ang may pagpakitlooy nga borahak ni Neneng samtang dasig nga nagadalagan bisan wara makakita it dalan. Sa sobra na nga dalagan, nakadanlug tana sa lomot kag nagdas-il ang olo sa bato kag nalipong.
Pagkamaan nanday Diding kag mga barkada nga nalipong ang andang bisita, dalidali nanda nga ginbolotbot kag ginyayungan panaog sa sityo para mangayo kang bolig.
Alas-sais kang sirum run sanda nakaabot sa balay nanday Diding nga yayong man gihapon ang lipung nga si Neneng. Pagkakita ni Manding Clara nga nanay ni Diding, borahak nga nagpamangkot ang mal-am kon ano ang natabo. “Ano ang natabo kay Neneng?” ang may pagkabalaka nga pamangkot kang mal-am.
“Ambay gani, Nay, golpi lang tana nagparangloya kag kang orihi, golpi lang nagdalagan nga may ginakahadlukan,” ang nagapisngu nga sabat ni Diding nga dinakup run kang nirbyos sa mga natabo.
Samtang nagapamangkotanay ang magnanay, hinali lang nagtindug si Neneng kag nagkupkup kay Diding nga nagahambal, “Bes, tulungan mo ako! Andyan na sila. Andami nila, Bes!”
Ginhakus ni Diding ang nagaturangab nga amiga samtang si Manding Clara daw tinakpan kang langit sa kahangyus. Nagmorarag lang ang anang mga mata nga naganganga ang baba.
Igoigo man nga nagsulud si Ontoy Salo nga tatay ni Diding kag asawa ni Manding Clara. “Aguy ran! Naiwan dan?” ang bongkaras kang mal-am nga bahul man ang kulba sa anang nakita.
Nagaturong run ang mata ni Neneng nga haros wara run it makita nga kalimotaw, nagabora ang baba kag nagaliad ang likod kag ang oyahun amat-amat nga nagaliso sa likod. Mabatian nanda ang linagatok kang tol-an ni Neneng nga daw ginalobag ang liug.
Dalidali si Ontoy Salo nga naggwa para mangita kang bolig. Sakto gid ang pag-agi ni Tomas nga nagasakay sa traysikul kag barkada na sa tobaan. Ana dya ginparahan kag ginhambalan, “Tom … Tom … Tomas, ag ag agto … agtonan ta anay si Iiiiyoy An … an … an … Andres to sa Barusbos, na a … a ... a … angol tana ang bisita ni Diding,” ang matonog kag nagadalidali nga panghambal ni Ontoy Salo nga nagapiritla run tungud sa kakulba.
Dalidali sanda nga nagsakay sa traysikul para solangon ang manogbolong sa Barusbos nga mga darwa lang man ka kilomitro ang balay halin sa banwa.
Alas-syiti sanda nakabalik dara ang manogbolong nga sinolang pa sa tobaan kag nagkaraola ang hongot kang ginainum nga toba tungud dalidali man nga nagsonod kananda. Wara pa sanda makasulud sa gawang, mabatian run nanda ang oraroy ni Neneng.
“Dali! Buul to ka luy-a,” ang may awtoridad nga mando ni Iyoy Andres kay Ontoy Salo.
Dayon man liso ni Ontoy Salo para maggabot kang tinanum nga loy-a sa kilid tangkal it andang gamay nga baboyan.
Pagsulud ni Iyoy Andres, igto run nakita si Neneng nga pono kang lanug ang maambung na nga oyahun, nagaparangitum ang itsora nga nagaliso run ang oyahun paagto sa likod kag nagakiwi ang baba. Ang anang mga mata nagadoros kag poro poti lamang ang makita.
“Lobaka ang loy-a!” ang sonod nga mando ni Iyoy Andres kay Ontoy Salo nga nagasalasala man it toman sa kada mando it mal-am.
Kang malobak ang sangka losong nga loy-a, ginhamros ni Iyoy Andres ang duga sa olo ni Neneng, sa oyahun, sa liug, kag sa bilog nga kalawasan kaimaw kang budubudu kag orasyon para matabog ang kon ano man nga nagasakit sa daraga.
Anay nga matapos ang budubudu kag naparigosan kang duga it loy-a ang bilog nga kalawasan kang daraga, amat-amat nga nagbalik sa normal ang pang-itsora ni Neneng. Ang oyahun wara run nalubag sa likod, ang mga lanug sa anang itsora nadora sa ana pang-oyahun, ang baba nga nagakiwi kag nagabora natadlung kag nakipot. Ang mata nga nagadoros, nakapirung. Dalum kag tayoyon ang pagginhawa nga daw masolhay run ang ginabatyag.
Sa orihi, ang mabatian lamang sa tunga kang nagub nga kagab-ihun amo ang honi kang pangka kag sirumsirum. Si Iyoy Andres nagsaysay, “Naigo tana si Nene nga ya kang ginatawag natun nga Angol, kon wara ya matabangan, ginpalakad run ya kang mga idalmunun. May nagsogba kang orang okon kalampay sa kon diin ya nag-agto. Tana lang ang naigo hay tana ang pinakahina it dungan. Gaoraroy ya hay ginboroligan tana it bakol kang mga idalumunun hay pwirti gid kaugut nanda nga mahugman ang aso kang orang kag kalampay ilabi run gid ang banag. Anda kabay ran nga mga hinuptanan kag ginapanag-iyahan nanda ang mga kasapatan nga pola it lokait sa mga sapa kag soba. Imaw man ang mga banag sa sapa.” ang panaysayun kang mal-am nga manogbolong.
“Kon magtola gani kamo kang mga sapat nga pola it lokait nga halin sa sapa okon soba parihas kang orang, kalampay, pangug, okon kagang, andaman nyo gid nga indi mag-awas sa kalayo ng sabaw, okon mamarhan kag masonog. Hay amo gid ya matabo kaninyo,” ang pamilinbilin pa ni Iyoy Andres sa tagbalay. “Pagrigos kang loy-a, nagpalagyo ang mga idalmunun tungud kontra kananda ang loy-a. Piro indi gid kita mag todo kompyansa, basi mabalik pa. Pagtoo sa mahal nga Makaako, imaw gid ran pirmi atun tandaan nga makabolig kanatun,” ang sogpon pa kang manogbulong samtang nagahigop kang taho.
Pagkasonod simana, daw pinahid lang ang nabatyagan ni Neneng. Nagbalik ang anang maambung nga pang-oyahun kag ang kapagsik kang anang lawas.
Asta nga nag-abot ang tion nga inogbalik run nanda sa Manila kaimaw si Diding. Ginhatud sanda nanday Manding Clara kag Ontoy Salo sa waiting shed sa banwa para magbantay kang Dimple Star nga sakyan pabalik sa syodad.
“Tita Clara, Tito Salo … maraming salamat po sa inyo, ha? Di ko po makakalimutan ang experience ko dito. Piro ang ganda po talaga ng lugar nyo. Pipilitin ko po makabalik dito sa susonod na bakasyon,” ang masinadyahun nga pamilinbilin ni Neneng samtang nagahakwat kang bagahi agud ikarga sa compartment kang bus.
Sa pihak kang karsada, may mataas kag bahul nga tawo nga nagatindug nga daw nagahulat man kang sarakyan paagto sa pihak nga diriksyon. Ang tawo nga dya mapoti, may itsora, midyo pirot ang mga mata. Ang anang oyahun pono kang malagtum kag itum nga borangos. Tungud natabonan kang anang malagtum nga borangos, indi makita nga wara it silog okon kalogkalog ang ibabaw kang anang baba parihas kang normal nga tawo. Nagaturuk tana kay Neneng. Nagabantay … nagahulat ….
- Tapos -