DK Pista kang Kaharadlukan
ni Maria Milagros C. Geremia-Lachica
Kang nagligad nga mga inadlaw, ang Dungug Kinaray-a (DK) nagsaulog kang tagkaralag paagi sa pagpagwa ka mga istorya nga may kaharadlukan nga tema. Matuod, nangin angay gid man ka pista ang handa nga mga istorya. Ginapanginbulahan ko ang mga manunulat nga nagpaambit kang andang panghunahuna, inagihan, kag ikasarang sa pagbalay kang mga sugidanun nga nagpukaw kang imahinasyon kang kadulum kag kahadluk.
Ang kahadluk isara lamang sa kaduro nga mga baratyagun nga atun maagyan samtang kita nagakabuhi. Angay kang mga baratyagun kang kasubu, kalipay, kakunyag, kag kaugut, ang kahadluk nagakatabo tungud may ginhalinan ukon may rason. Ang atun pagbatyag isara ka reaksyon sa hitabo, gani may gintunaan ukon ginhalinan. Matuod man nga hitabo ukon himo-himo lang, ang atun utok nagaandar sa pagproseso. Ayhan nabasa man ninyo sa “Hadluk” ni Arlene D. Nietes-Satapornvanit ang anang pagpatpat kon ano ang hadluk kag ang sabat sa nga ginakahadlukan agud makapadayon kita kang atun mga hirikuton kag katuyuan sa kabuhi.
Bulahan kita nga mga katawhan nga gintuga kang Makaako nga may paminsarun sa pagproseso kang nanarisari nga mga baratyagun. Ang pagpamati ka drama sa radyo, pagbasa, kag paglantaw ka sine daw angay man kang matuod nga eksperyensya. Pero nakamaan kita nga bukut ria it kamatuoran, nga ang atun ginabatyag gintuga kang artipisyal nga mga hitabo nga ginbalay kag gintukod kang batid nga mga manunulat, dramatista, ukon artista nga hungud nagatuyo magpukaw kang nasambit nga reaksyon sa manogbasa ukon manoglantaw. Gani bisan kaharadlukan, nakunyag kita, dapun ang pagparanindug kang mga balahibo nga may dara nga pagbangirit ukon pagkadlaw, tungud nga mayad ang pagbalay ka istorya.
Isara ako sa mga nasadyahan ukon nanamian magbasa kag magturuk ka mga sine nga kaharadlukan, basta parti lang sa mga maligno ukon mga indi makita nga mga tinuga kang kadudulman. Sa balay, suki ako ka kaharadlukan nga mga sine sa Netflix kag FEARnet. Nagatipon ako ka mga libro ni Anne Rice pagkatapos ko basahun ang “The Witching Hour.” Para kanakun, mas kaharadlukan na dya nga obra sangsa bantog na nga mga bampira nga serye. Kasadya lang magbatyag kang kahadluk kon naman-an mo nga bunga man lang ka imahinasyon kang kampyon nga manunulat.
Kadyang nagligad nga semana, agud masaburan ko gid it husto ang mga sugidanun sa DK, ginhulat ko nga basahun ang kalabanan sa gabii kang malinung run ang balay.
Samtang nagabasa kang “Duaw” ni Linda C. Arnaez-Lee, nga nagpadumdum kanakun kang anggid nga mga istorya, indi ko mapunggan ang pagpasiplat sa sarado nga gawang kang amun balay. Pero nanguyus ako kag nagtalangkaw kang nagsal-ut sa urihi ang nangayo ka arapan-apanun nga tangkong pagkatapos nga nagpakita ang murto.
Sa “Mal-am Barang” ni Emmy L. Masola, mayad lang may ingud ako nga bino nga pula kag nakalab-ok run kang nag-umpisa ako ka basa. Ay, nga sa pagkapanulay gid tana ang gakamang sa kisame nga bayi!
Pero nagsala lang ako gamay kang ginbukad ko sa opisina ang “Bagat” ni Ritchie D. Pagunsan. Sa basement ang amun opisina kag kon pasado run gani alas singko sa hapon, daw angay lang ang kalinung sa patyo kon bukut Pista Minatay. Pagsaka ko sa hagdan nga mauli run, wara ko mapunggan ang pagbalikid man sa akun likod. Siste nga bagat.
Pero sa “Villa Dolorosa,” mahambal ko nga naigo gid ni Ritchie ang ugat kang kaharadlukan sa karakter kang bata nga ginhagad, kag ayhan ginsudlan kang napabay-an, nasubuan, kag nangin malain nga espiritu.
Bilang suki nga kustomer kang kaharadlukan nga istorya, may pagdayaw kag pagpabugal nga mahambal ko nga may ikasarang run gid ang Kinaray-a sa pagpabutyag ka dya nga klase kang panulatan, kag ria tungud sa sagad natun nga mga manunulat. Nagbahul kita sa tradisyon kang pahambal nga mga sugidanun. Kaharadlukan man ukon bukun, kalabanan atun nabatian antis kita magturog kon gabii. Kon kaharadlukan gid man, masadya ang atun pagdukdukanay kon nagahurulid sa malapad nga banig kag ang pagpanimuron kang kapay ukon pagpiyung kang atun mga mata hasta nga malipat gid lang kita kag maturugan. Ayhan ang pag-istorya ka mga kaharadlukan sangka paagi kang atun mga mal-am kato agud magpiyung kita kag maturugan. Ang iban siguro tapat indi maturugan kag kon mapiyungan gid man, basi abuton kang daman, hupa, ukon bangungot.
Pero ang bahul gid nga bangungot amo nga kon wara run kita it mabatian nga mga istorya sa atun namat-an nga pulong tungud wara run natun ginausar. Gani padayon nga nagapang-agda ang DK sa tanan nga nagapalangga kang Kinaray-a: Dali kamo, dagyawan ta ang pagsulat kang atun mga sugidanun kag panghunahuna sa papel ukon sa ano man nga bag-o nga mga pamaagi. Kon bukut kita it manunulat, dagyaw kita sa pagbasa.
Makuon ang iban, ano ang mayad sa pagsulat ukon pagbasa sa Kinaray-a hay Iningles ang laban ginagamit sa kar-on nga panahon? Mayad gid nga nakatuon kita kang Iningles kag iban pa nga mga hambal sa nagkalain-lain nga pamusod kang kalibutan. Ang atun pagkasampat sa iban nga hambal importante nga yabi sa pagbukas kang baul kang kalibutan. Pero bisan diin kita padpadun, bisan pira pa ka baul ang atun run nabuksan, ang atun namat-an nga pulong amo man gihapon ang mayor gid nga yabi sa atun panghunahuna. Bisan nangin sampatun kita sa iban nga pulong, ang namat-an natun nga Kinaray-a indi gid madura tungud sa pagkadalum kang anang gamot. Malusot gid ria sa atun pinsar, manigal-ut sa nangin pangayaw natun nga dila, kag matika kanatun sa atun mga damgo.
Ang akun labi nga ginakahadlukan amo nga kon madura ang Kinaray-a tungud wara run ginausar.
- Katapusan -
* Litrato: Halin sa http://atreasurechestofresources.wordpress.com/welcome-to-the-treasure-chest-of-resources/.