Uyas kang Paray
Ikawalo nga Bahin
Ang paray sa kawayangan
Bulan ka Disyembre ang tag-arani ka paray nga Makan. Amo ria ang pinakaurihi kag pinakalapad nga aranyun sa sentro kang Antique.
Ang Makan mataas ang tindug, daragkul ang dugami, kag malawhan ang kurutlan. Sa tion nga aranyun run ang paray, ang dahon nga nagagakap sa uhay nagaluyloy paubus. Kon lantawun sa distansya, ang taramnan puro lang gid bunga ka paray nga nagasararama.
Ang paray nga Makan nagatindug ka bali apat ka pye (4 feet) kag ang iba nagalampas pa sa tawo kag nagadipendi sa klasi kang lupa nga ginatamnan. Ang kutub tana kang paray nga natanum sa manami nga lupa, manami man anang tubo kag nagataas. Ang paray nga mataas, kon maagyan gani ka mabaskug nga hangin, nagakarahapay tungud sa kabug-at ka anang inuhay.
May kabataan nga nagatawas sa andang ginikanan nga mag-ani. Rudyan sanda nagaani sa hapay para hulas lang kananda pero kon wara gani naghapay ang paray, ginahungud gid ria nga ihapayun kang kaimaw nanda nga mga mangurani. Hulas lang ang pagkutul kang uhay sa kayug hay naghapay run ang aranyun. Kinahanglan nga may nagabataw-bataw kag ipadumdumun nga isigputun gid ang pag-ani hay may mga paray nga napilpilan kang dagami sa idalum.
Sa pihak nga bahin kang aranyun, may mga paray nga nakatanum sa banglid ukon bakilid. Wara madab-ot ka tubig mintras nga nagatubo ang paray kag nahimo nga ari-ari. Ang bunga kang paray maintuk anang inuhay nga daw sangka wiswis lang. Ahay, ang iba gani wara gid nagbahul.
Nakita kang tag-iya nga minus gid ang patubas sa banglid tungud hay wara madab-ot kang tubig. Karon nagapaminsar ang mangunguma kon ano mayad nga pagabuhatun sa tubangun nga tagtaranum. Nagkuon tana nga, “Kinahanglan itapan gid ang lupa sa sunod nga tag-orubra ka taramnan.” Pagkatapos kang ani, ginapahuwayan gid ang lupa. Amo ria ang kinaandan kang mga tawo kauna nga tyempo.
Nag-abot ang tag-uran kag tagtaranum ruman. Ang tag-iya kang lupa nag-umpisa run ka bungkag kang lupa sa pag-arado ilabi run gid rudto sa banglid, ginapatubigan na ria kag lantawun kon sa diin gid kutub ang madab-ot kang tubig. Maghimo ria kang bag-o nga kahon para makapondo ang tubig, amo karia ang ginatawag nga sangka sinla ukon gamay nga kinahon. Ana ria nga patubigan kag lantawun kon sa diin kutub ang tapan kang lupa. Kon may mataas pa nga indi madab-ot kang tubig, ana ria nga araduhon kag ihabayun ang lupa paagto rudto sa ubus dapit. Ginahabay ria nga dara kagis ka lupa para magtapan. Ang habay nakabulig sa pagpatapan kang lupa. Ang iba nga manog-obra indi makabakal kang habay pero may ligis nga ginagamit.
Ang tubig sa kada kahon kinahanglan nagapundo. Pero kon indi magpundo ang tubig husisaon ria kang tag-iya kon ano ang hinungdan. Andut sa ano nga indi magpundo ang tubig? Nahusisaan na nga indi magpundo ang tubig tungud hay sa tion kang tag-irinit may mga kahon nga naglitik sa sobra kainit kag ang iba ginbuhuan kang balabaw. Sa atun pa, nagakinahanglan nga ipakahon para nga ang tubig indi magsurup, hay ang tubig mismo ang importanti sa pagpatubo kang paray.
Duro ang preparasyon sa paglimpyo kang taramnan antis magtanum. Kon ang mangunguma sangka agsador lamang kang lupa, wara ti naarap-arapan ka obra. Nabudlayan tungud hay wara ti kwarta nga igasto sa pagpaobra sa taramnan. Nagaamat-amat lang ria ka obra kag sanda lang nga magpamilya ang nagabinuligay hasta nga makahil-ub ang tanun. Indi gani nagahil-uhanay sanda sa iningud.
May nami nga paagi ang mga mangunguma rudto sa uma. Sa andang uma nga katupad kang taramnan nga gina-obra manami nga relasyon, may paghiugyon, pagbatyaganay, kag pagbinuligay. Parehas nga pobre kag parehas nagakinahanglan sa andang isigkatawo.
Ang isara kananda magkuon ria sa anang iningud nga, “Maghil-o kita sa pagpaarado. Iraduhan mo ako ka sangka-adlaw kag ibaslan ta man ikaw ka sangka adlaw nga pag-arado.” Ang iningud magtangdu sa tanyag nga maghil-uhanay sanda. Sa sangka adlaw nga obra, duro ang maarado sa darwa ka tawo nga nagaobra. Sa amo karia nga bagay nagahugut ang andang relasyon kag may paghidait sa anda nga lugar.
Sa tion nga mahil-ub ka tanum ang kawayangan manami lantawun. Makita ang tubig sa kada kinahon kang paray nga ginasirakan kang adlaw kag nangin masilaw lantawun sa marayu. Kon sa distansya ikaw maglantaw kang bag-ong tanum, darag anang kolor kag nagaamat-amat ka lagtum pagkalipas kang sangka bulan nga natanum ang sabod.
Ang pailub kang mga mangunguma sa paghulat kang paray nga Makan hasta mag-ani duro gid ka raku. Bali anum gid ka bulan ang paghulat, naabay run karia ang preparasyon kang lupa, pagtanum hasta sa ani kag matim-us ang produkto nga paray.
Ang kabudlay nga nabuhos kang mga mangunguma sa pagpangabudlay indi hamak ka duro. Sa tion kang pangabudlay, minus ang konsumo nga pagkaun. Hinungdan nga ang iba nagmasakit, naglamanit, kag nagkusug ang lawas sa obrahanay. Ngir-o man. Kon ikaw nga bata nakakita ka lisud kag puraut nga kahimtangan kang pangabuhi, magabahul gid ang imong pinsar. Ang pangabuhi bukun ti amo kadya nga puro lang pag-antos. Anhon mo bay pagbutwa sa kalisud? Makapinsar kaw gid nga mag-eskwela para may aram. Basi pa lamang mas mahulas ang obra nga maabutan.
- Sundi ang kasugpon -
* Litrato: Himo ni Fernando Amorsolo halin sa http://noypicollections.blogspot.com/2011/07/other-paintings-and-sketches-of-fernado.html.