Uyas kang Paray
Ikatrese nga Bahin
Ang madan nga may kaangtanan sa binaylan
Kalabanan ginaobra dya kang mga tawo sa kauna nga tyempo tungud hay nagatuo sanda sa mga ingkantohanun nga pagtuo kag sundanun sa andang ginikanan. Nagahimo kang madan nga may dara nga binaylan.
Sa anang aranyun nakapili run kang lugar nga ibutangan kang madan rudto sa taramnan. Amo kadyaay andang pamaagi. Antis magpaani ang tag-iya ka anang aranyun nagapanguyang. Sa gabii pa lamang nag-ihaw kang manok, naghimo kang mga karan-unun nga suman kag ibus. Kang nahitso run ang pagkaun, iunahun gid anay ang pagpanguyang antis nga magyapon ang anang pamilya. Gamay man lang nga bahin kang pagkaun ibutang sa platito, may kan-un, manok, suman, kag ibus. Ibutang ria sa binit kag itupadan kang kompleto nga sangkap kang maram-un. Amo karia ang ginakuyang sa mga tawo sa binit-binit kag sa mga kalag. Kag mintras nga ginakuyang ang pagkaun may paranambitun ria nga nagapang-agda, maghambal nga, “Mga amigo, amiga sa binitbinit kag mga kalag, dali kamo rudya may ginakuyang ako kaninyo bilang pasalamat. Sa tulad kadya magaani run ako kang akun aranyun.” Pagkatapos sa pagpanguyang, itawgun run ang pamilya nga magkaun kang yapon. Ti, ang ginkuyang ibilin lang ria dyan hasta mag-aga hay idarhun rudto sa taramnan nga maghimo kang madan.
Pagkaaga sa wara pa magbutlak ang adlaw ang tag-iya naglarga run paagto rudto sa anang aranyun. Preparado run kag may garamitun nga dara sa paghimo kang madan. Amo kadyaay anang dara:
1. Gamay lang nga bahin ka ginpanguyang kabii nga pagkaun kag kumpleto nga maram-un.
2. Paya ginbutangan kang lupa kag may abo sa ibabaw, ginbutangan kang gagmay nga upos halin sa dapog, may baga para mabuhi ang kalayo. Mintras nga nagapanaw ginahuyup-huyupan.
3. Linubid nga panaptun nga daan ukon lapat.
4. Kamangyan, luy-a, kag krus nga ginbarahusan kang itum nga panaptun.
5. Tabig kag kayug
Ang tag-iya kang aranyun nagpasidaan sa anang myembro kang pamilya nga indi pagtublagun ukon indi pagbugnohon sa ana nga ginahimo mintras nga nagabuhat tana ka madan ka paray. Pirmi na ginatayhupan ang upos kang kahoy para nga ang kalayo rudyan sa paya indi mapatay.
Nagduksol run tana sa aranyun nga may dara nga mga sangkap. May kayug sa pagkutul kang uhay ka paray bali pito ka nahut kag bugkusun, mag-ani liwan kang bali darwa ka upong kag isampawun nga daw nagaikis kag itungtong ang pito kanahut nga uhay sa ibabaw. Sa tupad kang mga inupong nga paray, magbugkus kang dagami ka paray sa tunga nayon nga wara pa maanihi. Ginapahilay gawa ria antis bugkusan ang dagami kang paray. Ang binugkus nga ria ginatawag nga tuos. Sa tinuosan ibutangan ria kang krus nga itum. May ginabitay rudyan nga luy-a, monggo, kag kamangyan sa natuos.
Ang paya nga may kalayo nagaaso, ipakudtan sa baga ang daan nga panaptun nga linubid, ibutangan kang kamangyan sa ibabaw kang baga bilang pahamot kag lawagun ang mga amiga, amigo sa mga binitbinit, mga tawo nga idalmunun, kag mga kalag ginaagda agud pasalamatan sa aranyun nga nagmayad. Nagapangadi pangayo kang protiksyon sa paray nga indi pagkan-un kang balabaw kag wara ti magpanakaw. Ginatupad ang panguyang nga pagkaun kag sangkap kang maram-un sa tupad kang paya nga dapog-dapog mintras nga nagaparanambitun. Ginabutang ria sa tupad kang inupong nga paray sa idalum kang tuos. Amo ria ang pinakamadan ka aranyun. Rudyan man nagatupad karia ang tabig nga gabang anang sulud nga inanyan.
Ang regulasyon kang madan
Kon sin-o nagbutang kang mayad amo man karia ang mag-ani sa katapusan kang aranyun. Sa atun pa, ang madan ginalikawan kang mga mangurani kag nahangpan kang tanan nga ang tag-iya lang kang aranyun makaani kang madan.
Pag-ani
Ang mga kinahanglanun sa pag-ani
1. Kayug
2. Tabig, bakuwa
3. Katsa, sako nga pinihak (ibagtungan kang inanyan)
Ang mga personal nga kinahanglanun
1. Sadok, kalo, katsa nga ihimuon nga pangtarukbong
2. Tubig kang kan-un, pangyam-is kalamay nga bilog, bandi, bati-bati, butung-butung
3. Balon ka iba: tabako, dahon ka lumboy, posporo, maskada, kumpleto nga maram-un
4. Puyo-puyo, sako
5. Gamay nga kwarata kon may rudyan
Sa pag-ani kang paray masadya nga mag-imaw sa mga mal-am tungud hay duro andang istorya nga mga karadlawan. Kon ikaw bata pa kag ang imaw mo mga mal-am ang pinsar mo daw mal-am man. Ang ugali sa pag-obra makopya mo sanda. Basta mag-istorya lang sanda kang mga harianun kanami lang gid pamatian bisan matamad kaw pa raad mag-ani matawas kaw run lang. Sa aranyun malaka lang ang mga bata nga tawas sa andang ginikanan mag-ani. Kon ang istorya kang mga mal-am natapos run, ang gusto ka bata nga magsipal run raad, sanglit karia nga bata pa timo gusto mo gid magsipal pero indi gid mahimo. Mintras nga nagaani likatlikatan lang itawgun kaw kang imaw mo kag magkuon nga, “Durupi nga ani hay dungan ta magtugday, magkaun kita kang bandi, kag mag-inum ka tubig dara pahuway kar-on.” Ti, indi gid makasipal ang bata hay nagasunod sa mal-am kag nagmal-am man ang panghunahuna.
- Sundi ang kasugpon kang atun sugidanun -
* Litrato: Himo ni Fernando Amorsolo halin sa http://noypicollections.blogspot.com/2011/07/other-paintings-and-sketches-of-fernado.html.