Si Kalampay kag ang Pagsalup ka Adlaw
ni Jessie M. Valenzuela
Madulum run liwan ang palibot. Amat-amat nga nagsalup ang adlaw kag ginlamon ka dagat.
“Nay, ginakaun gid man ka baybay ang adlaw haw?” ang inosinti nga pamangkot ni Lampay.
Adlaw-adlaw nga nagapalipas ka oras sa binit ka baybay ang magnanay antis magturog.
Ginturuk si Lampay ni nanay na kag magyuhum. “Abaw, ah, wara mong! Andut amo daa ginpamangkot mo haw, langga?” ang kalmado nga pamangkot ni Kala.
“Ano abi, Nay, hay raku ang nagakadura sa baybay, kapin pa kon mag-inuran. Amo daa nga sa pamatyag ko, gapangaun gid ang baybay mong.”
Sa punto nga dya, nagpaminsar kang madalum si Kala. Sa bata nga idad ni Lampay, indi na maman-an kon ano ang isabat.
Tatlo ka bulan run ang nagligad kag rugto nag-umpisa ang tanan. Sa kada pag-abot ka hapon, nagasaog halin sa Suok ang darwa agud makalab-ot sa daray-ahan kag magturuk ka manami nga pagpahuway ka adlaw.
Napaminsaran liwan ni Lampay ang sangka adlaw nga indi na gusto balikan samtang tana buhi.
Katawhay ka tyimpo. Ang kahawaan nabuta ka gal-um nga daw burak sa kaputi. Wara pa nagsingkal ang init piro timprano pa nga naglagawlagaw si Lampay sa suba agud magparamigramig. Piro pagkaligad lang ka pira ka minuto, gulpi nga nagdulum ang palibot. Amat-amat nga nagpatukar ka sonata ang kalangitan. Nagkaudyak gid si Lampay pagkabati na ka daguub, hay ang sunod kara, amo ang pagbubo ka uran nga kon sayudon, makaparamigramig kag makalangoylangoy ruman tanda ka ana mga abyan sa suba. Kaimaw ka kilat ang anda paghinugyaw kag pagpasalamat sa pagbuta ka tubig sa anda ginharian. Gani manami nga naglangoylangoy si Lampay kag ang ana mga amigo.
“Pangga, indi kamo magparayu sa Suok, ha? Mabaskug ang dalagan ka tubig kadya hay nagbunuk gid ang uran,” ang singgit nga bilin ni Tatay Ampa kanana.
Nagbalikid lang si Lampay kag magtangotango sa ana Tatay, dayon kumpas ka ana mga alima agud makatusmaw run sa tubig.
“Pwirti gid si, Tatay, ah! Sagad man ko maglangoy pro. Daw wara gid bala it sarig kanakun mong,” ang kumod ni Lampay samtang nagabarabalikid hay sigi man sa gihapon ang turukturuk ni Tatay Ampa kananda. “Diin tabo nga gadalagan tubig man hay wara man tana ria it kahig?” dugang na pa gid kag magkadlaw.
Sa amo man to nga adlaw, nag-istoryahanay ang mga kamal-aman nga magsaog rapit sa daray-ahan agud maturuk ka mayad ang sayluhan nanda, hay ang Suok midyo ginkabkab run ka tubig kag kon magapadayon ang mabaskug nga uran, tanan nga mga kalampay anudon gid kag indi run liwan magkirit-anay pa. Mawasak gid ang anda gamay nga mga balaybalay.
Tag-irigma run kang makauli ang mga bata halin sa anda pagparigos.
“Nay, diin si Tatay?” ang pasug-alaw nga pamangkot ni Lampay samtang nagapamara ka ana alukaba.
“Nagpanaw tanda kaina hay sarum-an, kinahanglan gid natun nga magsaylo. Tama run gid ka dilikado ang atun balay,” sabat ni Kala.
Nautod ang ana paghanduraw kang gintapik tana ni Kala.
“Daw gadalum run ang gabii, langga. Kinahanglan ta run mag-uli hay natuyo run takun.” ang mahinay nga hambal ni Kala. Nagaduhung lang nga ginaturuk ni Lampay ang ana Nanay. “Ano ang problima, Lampay? Andut naurungan timo haw?”
“Nay, sin-o ang nagakarot ka gabii haw andut nga nagadalum?” pamangkot na.
Nagharakhak si Kala kag daw mangihi sa kalipay sa pamangkutanun ni Lampay.
“Maan lang gid. Raku run timo it naman-an.”
“Tuod man, Nay. Amo gani gapamangkot hay wara ako kamaan pro.” Dungan pangalot ka ana alukaba kag siryoso nga namati sa isabat ka ana nanay.
“Bata pa ikaw. Dapat indi mo anay pagpaminsarun ang mga bagay nga indi mo maintyindihan. Ang tawag kara, mga hurubatun. Piro ang dapat mo maintyindihan sa tulad bilang bata, nga ang mga ginlaygay ka imo ginikanan dapat mo isundon, hay kon ikaw magkapamilya run kag mangin tatay sa urihi, ikaw ang magagiya sa imo mga kabataan agud makatuon magpamati kag mangin mayad nga kalampay sa urihi.”
Tungud indi na maintyindihan ang hambal ka ana nanay, naghipus run lang si Lampay kag magtangra sa langit.
“Ay, rugyan run gali ang bulan, Nay, hud, kaimaw ka rakuraku nga mga bituon,” ang pasinggit nga hambal ni Lampay.
“Ti, hambalan kaw mong nga mauli run kita hay ayawan ta liwan kar-on ka lagas ka oras para mahimus ang atun bag-o nga balay.” saligbat ni Kala.
“Ti, andut tana nga ilagsun nimo ang oras haw?”
Wara run lang gid nagsabat ang nanay ni Lampay kag gindapit run lang tana pauli sa Suok.
Indi malikawan ni Kala nga masubuan kag magturo ang mga luha hay nahidlaw run gid tana kay Tatay Ampa.
“Kala, indi ikaw magulpihan, ha? Naanod si Ampa ka tubig paagto sa baybay. Bisan lantu natun nga sagad maglangoy si Ampa, wara gid masarangan ka ana walo ka mga alima ang kabaskug ka dalagan ka tubig,” ang balita ka mga kamal-aman nga laki nga kalampay pagbalik nanda halin sa daray-ahan.
“Wara tana namati kanamun. Ginpirit na gid nga idar-un ang lumot nga lab-as agud may itugro kay Lampay sa ana pag-uli. Ti, hinali lang nga nagbaskug ang tubig kag wara run namun tana makita pa,” ang sabat pa gid ka sara nga bataon sa grupo nga kaimaw nanda magsuroysuroy.
“Andut?” Amo lang dya ang nahambal ni Kala. Isara ka pamangkot nga wara ti insakto ukon sala nga sabat piro padayon nga ginabalikbalikan. Nakauli run ang magnanay, wara man gihapon it may napurot nga sabat si Kala kon ano gid ang matuod nga natabo kay Ampa.
Nagligad ang gabii kag nagbutwa liwan ang adlaw, piro pariho nga daw maluya sanday Lampay kag Kala. Amo dya ang ikaapat ka bulan umpisa kang nadura ang harigi ka anda pamilya. Bahul nga paghinulsul ang nabatyagan nanda nga darwa hay sa mga oras nga kon sa diin kumplito pa ang anda pamilya, gin-uyangan nanda ang tyimpo nga ipabatyag ang pagpalangga, pagtahod, kag pagpamati sa kada sara.
Sa liwan, maharuk run ang hapon sa gabii. Samtang nagapanaw sa kilid ka suba ang darwa agud mag-agto pa gid sa lugar kon sa diin nadura si Ampa, sangka makaburungul nga siyagit ang nabatian nanda sa pihak ka pangpang.
“Kala … Lampay … Akun mga pinalangga ….” singgit ka sangka limug.
Dungan gid nga nagbalikid ang magnanay, kag sa anda kahangyus, nakita nanda si Ampa nga nagatindug kag nagatumbuan sa pagpamaypay kananda nga darwa. Daw indi mapinta ang kalipay kag yuhum ka Tatay hay sa liwan nakita na ang ana pinalangga nga asawa kag bata.
Dasig nga nagtabok ang darwa kag maghakus sa anda padri di pamilya.
“Tay, nahidlaw gid ako kanimo. Indi mo run ako pagbayaan liwan, ha?” ang nagahiribiun nga sukma ni Lampay kay Ampa.
“Huud, Lampay, umpisa kadya mamati run ako sa mga ginalaygay kanakun. Indi run ako magpabungulbungul, hay amo to ang rason andut nga naanod ako ka tubig. Sa akun pag-insistir ka akun kagustuhan, wara ko makita ang piligro nga nagahulat kanakun.”
Pagkatapos ka anda pag-istoryahanay kon paano tana nakaluwas, malipayun nga nag-uli sanday Kala, Ampa, kag Lampay sa Suok. Naghinugyaw man sa kalipay ang anda mga kaimaw nga kalampay pagkamaan nga buhi kag nakabalik si Ampa pagkatapos kang malawid nga mga inadlaw.
Umpisa kato, amat-amat nga naintyindihan ni Lampay andut kinahanglan magsalup ang adlaw. Nakita na man sa ana pagpanilag nga nagadalagan gid man matuod ang oras kag pati man ang tubig sa suba. Ang amo dya nga mga hurubatun ukon hambalanun nagtudlo kanana nga sa pagpangabuhi, ang giya ka mga ginikanan kinahanglan gid ipamatian kag isundon, agud indi makaun ka dagat ang mga handum kag indi maanod ang pagkabata sa kadasigun ka pagdalagan ka mga inoras.
- Katapusan -