Si Belya kag ang Ana Handum
ni Cor Marie Villojan-Abando
Ikatlo nga Padya
Nagalumawlumaw ang mga mata ni Belya, nga ginhal-id sa likod ka basurahan nga lata. Maramig kag madulum run ang palibot, nagapangilat, kag brubhay nagapanaguub. Hinali lang, may naglagapok. Nahangyus si Belya kag gusto manimuron kang kapay sa tuman nga kahadluk, piro bisan ano pa nga pagpabinit kag pagpalipud ang ana himuon, indi tana gihapon makapanago ka mayad bangud ginbilin man lang tana sa binit ka dalan nga wara ti bisan karton nga panaguan.
Wara magbuhay, may nagsapding kay Belya nga daw buhok, gani dayon tana nagpisik kang may nasiplatan sa ana kilid. Balabaw! Tungud bahul pa ang ulo ka balabaw sa ana butkun, kon haros pa lang gusto na maggihit hay basi masal-an pa tana nga sangkidit nga tinapay. Nagapangsimhot ang kambang nga balabaw samtang nagasagi ka ladayladay sa ana atubangan. Nagapangita dya ka maagyan paagto sa baba ka basurahan. Hinali nga ginlatayan kang kambang nga balabaw si Belya samtang ang irong nagatarawis ka panapug ka nagapangamyon nga mga pan-us nga pagkaun. Luyag ni Belya magwawaw, luyag na run gid magtiyabaw sa kahadluk, ugaring indi man gihapon tana mabatian ni Aya bisan ano na ka singgit. Makaruluoy ang nadangtan ka pobri nga Belya.
Si Belya, sangka monyika nga ginpilak sa ingud ka basurahan. Tungud tap-ingun kag gunitun run ang monyika na nga buhok, gintablug run lang tana ka nanay ni Aya. Si Aya ang pito ka tuig nga bata nga ginkabig ni Belya nga suud nga abyan sa malawid nga tinuig hay nag-imaway sanda halin pa kang nagaumpisa pa lang si Aya magtikangtikang . Pamatyag ni Belya, si Aya amo man ang pagtratar kana – masuud nga abyan.
“Kamusta run ayhan si Aya?” nagtubo ang pagkabalaka ni Belya. “Ginapangita na man ayhan ako? Nasubuan man tana ayhan sa akun pagkadura ukon may ginbulus run tana kanakun?” Nagahibubun-ut ang ngir-o nga monyika asta mamuukan ka turog sa ingud ka nagapanimaho nga basurahan.
Kang dason nga adlaw, nagkalangkag si Belya kang hinali lang may nagpudyot kana nga bata nga bayi. Abi na si Aya run nga nagbalik lang para alaw-alawun tana sa ingud ka basurahan. Ugaring kang ana dya ginhimutadan, napaslawan lang tana. Bukun si Aya.
Indi bali, ang pinsar ka monyika, hay gin-istorya man tana ka bata samtang ginahusayhusay ang ana nagakaragkag nga buhok. Ang importanti may kaimaw tana tulad. Daw natubuan dayon dya ka paglaum nga makabalik sa luyo ni Aya. Ugaring wara man nagbuhay, gintungtong liwan si Belya sa ingud ka basurahan, tungud sa dapug ka basura nga nahaklu sa ana panaptun.
Raad, buhay na run ginsagap ang balay ni Aya. Ugaring, ang ana mga alima kag kahig bukun hilway nga makahulag.
Nag-abot ang gabii nga ana ginahadlukan. Ang lata ka basurahan ginahakot run para ikarga sa trak. Gulpi nga kinulbaan si Belya. Pati tana ginpudyot kag ginpilak sa trak.
“Araguy!” ang tiyabaw na kang gintablug tana kag nagtupa sa mga basiho nga plastik kag lata. "Ano run lang kon ibaligya ako imaw ka iba nga mga plastik nga dya? Ukon isulud sa galingan kag dunuton ukon sunugon dayon? Hay, indi ko run makita asta san-o si Aya!” ang madalum nga panghayhay ka pobri nga monyika nga nagakubakuba ang dughan.
Naminsar si Belya kon ano ang ana mayad nga himuon. Nadumduman na ang ginahimo ni Aya kon magtangra tanda kada gabii sa kalangitan samtang nagasipal. May ginasambit tana sa mga bituon nga nagaturuhaw sa kahawaan. Kon mabatian kuno ka mga asul nga bituon ang imong panawagan, ginatuman nanda dayon kon himpit ang imong pagsarig. Ang mga asul nga bituon kuno ang para sa mga handum. Amo dya kauna ang ginauman-uman ka lola ni Aya, nga dapat, pirmi may paglaum. Tanda ang mga bituon nga nagatugro ka paglaum nga matuman ang mga handum.
Samtang nagadalagan ang trak, gintangra ni Belya ang langit kon may nakabugtaw pa nga mga bituon nga duag asul. Kang may nakita tana nga mga asul nga bituon, dalidali dya nga nagtindug kag nangyabut samtang nagapanambitun:
"Bituon, bituon, igpati ang akun tagipusuon
kon ako gid man imo bug-os nga hilwayun
ako mangin mabuut gid nga bata nga buta ka paglaum."
Hinali may pagkasanagsanag nga asul nga bituon nga ang badlak nagtuon gid sa ginatindugan ni Belya, kag kang tana nagmisuk, amat-amat dya nga nanginduraan.
Amo ra kuno ang patimaan nga ang handum ginatugutan run. Kang ginhulag ni Belya ang ana mga alima, daw indi tana makapati! Dayon nagturutumbo tana kag nagsaotsaot samtang ginakaptan ang ana pula nga palda.
“Hilway run gid ako! Hilway, hilway run gid ako!” Kang nagpundo ang trak sa posti nga masanag, masinadyahun tana nga nagkarankaran panaog samtang ang ana tagipusuon daw malukso sa sobra nga kakunyag.
Nagkarakanta si Belya paagto sa plasa sa mga nagatirinumpok kag nagasirinipal nga mga kabataan.
“Ako, ikaw, magsinadya. Ipusdak ang mga kahig kag ibayaw ang mga alima. Iwaslik ang hawak sa tuo kag wala. Isaulog ang kahilwayan, isaulog ta ang adlaw nga dya.”
Masinadyahun tana nga nagparapit kag nagpakilala ka ana kaugalingun. “Ako gali si Belya, sangka monyika nga luyag mangin tuodtuod nga bata para mangin hilway kag bug-os ang kasadya. Nagpangabay ako sa mga asul nga bituon nga himuon nanda ako nga matuodtuod nga bata. Kag sa akun pagmisuk, amo run ako ka dya!”
Malipayun nga gin-abiabi si Belya ka bag-o na nga mga abyan. “Belya, kami man, kami tanan, mga siripalun man kami kauna nga luyag mangin mas masadya patas ka mga bata rugya. Ugaring, nagsala gali kami ….”
“Andut haw? Ano ang buut mo hambalun?”
Wara dayon nasabat ang pamangkot ni Belya hay ang tanan masinadyahun nga naghagaday nga maglinagsanay, dara panaguay.
“Ang madab-ot amo ang masunod nga bantay.”
“Abuta ako, abuta ako! Dali-a!” ang singgit ni Belya sa una nga bantay. Nag-udyakan ang tanan kag dayon mansig panago sa marapit nga mga puno ka mangga.
“Dakup kaw, Belya, ikaw liwan ang bantay!” singgit ka sangka imaw nga bata.
“Sigi, maisip ako asta sa tatlo, ha? Durupi ninyo kag magdalagan run kamo. Sara, darwa, tatlo!”
Nawili si Belya sa pagpanglagas ka mga nagasiriyagit nga mga kaimawan. Hala, sigi nga kubyal; nagaburungguanay hay mansig palagyo. Daw mga pasayan nga nagapirisik samtang nagadaralagan paagto sa anda paranaguan. Brubhay, kang makabatyag kang kakapoy, natingala ang mga kaimaw ni Belya kon andut wara run ti nagalagas kananda nga bantay.
Ginparapitan nanda si Belya samtang nagapungko kag nagapanampuay sa binit ka dalan. “Belya, naiwan ikaw? Nag-untat run timo haw? Dayaun timo kara, i!” hambal ka nagahapohapo nga bata nga laki.
“Mauntat kita anay,” ang gulpi nga sabat ni Belya.
Tungud madalum run gid man ang kagab-ihun, amat-amat lamang nagparanaw ang ana mga imaw samtang naghanihanihay kon maiwan liwan tanda sa anda siripalan pagkadason nga adlaw.
Ang matuod, nadumduman liwan ni Belya si Aya kag ang anda pag-abyanay. Nadumduman na ang tintin-baka, raharaha, pati run ang balaybalay. Andut wara gid tana ti makita nga nagasipal ka lantaylantay? Hay bisan sangka monyika lang tana kauna, malipayun gid nga ginalantaw na magsipal si Aya sa ingud ka anda balaybalay.
Sa kakapoy, naturugan si Belya sa sangka papag ka tianggi nga ana ginpaamulyahan pagkatapos nanda magsipal. Naturugan ang pobri nga bata sa sobra nga paminsar ka mayad nga pagahimuon.
Nagasirak run ang adlaw kang nagbugtaw tana kag may nasiplatan dya nga bayi nga bata nga nagapungko sa kilid ka tindahan. Nagakuub dya kag may ginapindot sa ana alima nga siripalun. Nagayuhum nga nagparapit si Belya kana.
“Miga, sipal kita balaybalay. Ako ang bata, ikaw tana ang nanay!”
“Indi takun dya. Ikaw lang, a!” sabat ka bata nga wara man lang magtangra kana. Nagaluyloy ang mga abaga nga nagparayu si Belya kag nangita liwan ka ana hagadun magsipal.
Sa unahan, may sangka bata liwan nga bayi, nagapahimunung lang samtang daw may ginahulat.
“Miga, gusto mo magsipal ka tintin-baka? Makurit ako rugya sa lupa ka atun balayan kag matintinanay kita!”
“Pasinsya lang, piro wara ako nagasipal. Ginahulat ko lang si Nanay nga nagabakal ka bag-o ko nga silpon.” Kang manoghalin run si Belya, gintawag tana. “Dali lang. Ako gali si Dolly, kag dya para kanimo. Pamatyag ko daw gutum ikaw.”
Masadya nga nagpasalamat si Belya sa pagkaun nga gindawo ni Dolly kana. Dayon nangita dya ka lugar sa binit karsada para anay makakaun hay matuod gid man, ginagutum run tana.
"Ay, amo dya gali ang mga kabataan rugya? Wara tanda ti gana magsipal, mahilig mag-isaranhun, kag sagi lang piripindot ka anda siripalun. Amo dya siguro ang gusto hambalun ka mga kabataan kahapon."
Adlawun run kang ginpadayon na liwan ang pagpanawpanaw sa binit kang karsadahun. Nahidlaw run gid tana kay Aya kag sa anda pagsipal sa tapi nga balaybalay.
“Hay, paano ko makita si Aya? Paano ko matultulan ang aragyan pabalik sa anda balay?” liwanliwan nga pamangkot ni Belya sa kaugalingun samtang madalum ang panghayhay. Nagtangra tana sa langit. Midyo nagadulum run. Daw indi lang man-an kar-on brubhay, ang bulan amat-amat liwan magatika sa mga katawhan. “Hmmm, maistorya run lang ako liwan sa mga bituon kon wara run gid ti iba nga madangpan para makabulig kanakun kon paano ako makabalik kay Aya.”
Ginsipasipa ni Belya ang sangka lata ka sardinas nga ikian na lang masandadan kang gulpi lang may naigo sa ana unahan.
“Aguy!”
“Ay, ano to man? Daw wara man ti bata rugya kaina sa unahan?”
Kag may haron ka ikog tana nga nasiplatan, “Ay, ang kambang nga balabaw!”
“Ikaw gid, ikaw gid man!” ang siyagit ka balabaw sa ana atubangan.
Daw indi magpati si Belya nga ang balabaw nga naglakad kana sa ingud ka basurahan nga lata amo ang ana nasug-alaw, kag bahul gid nga katingalahan nga nagahambal run man dya.
“Nadumduman mo ako kag nadumduman ko man ikaw tungud sa ikog mo nga kambang!” May kalipay piro daw indi magpati si Belya sa ana nasalapuan.
“Ay, ako gali si Buding. Naigo ako ka sirak ka asul nga bituon kang amo man nga gabii nga nagkit-anay kita,” panugidun kang kambang nga balabaw. “Pagkatapos kato, makahambal run ako patas ka tawo, patas man kanimo!”
Ginsaysay ni Belya kon ano gid ang tuod nga natabo kana kag ang ana nga gusto nga makita liwan si Aya. Pagkabati ni Buding, naglumaw-lumaw ang ana mga mata. “Indi ikaw magkabalaka, tultulon natun ang balay ka imong abyan nga si Aya.”
“Tuod kaw Buding? Buligan mo ako? Nalipay gid ako hay nagkitaay liwan kita.” Tuman gid ang kakunyag ni Belya nga may abyan nga makabulig run kana para magkitaay liwan tanda ni Aya.
“Piro sa sangka kondisyon!” Dayon ginhani ni Buding ang ana kondisyon kay Belya. Kang nagsugtanay ang darwa, nagpadayon tanda sa pagpanultol sa karsadahun. Nagakarankaran nga nagaluksolukso ang balabaw, gani dalidali man si Belya nga nagasunod samtang ginalikawan ang pagsapding sa ikog ka ana nga imaw.
Kang pagliko nanda sa sangka kalyi, may itum nga kuti sanda nga nasug-alaw. Dalidali nga gin-ingudan ni Belya si Buding kag ginhanihanihan, “Nakita mo ang nakita ko?”
“Huud. Piro, indi ikaw magkabalaka. Amo ria si Kitaw, nasirakan man ka bituon nga asul,” sabat ni Buding kay Belya, nga daw ginkulbaan sa pagsug-alaway ka darwa.
“Miyaw, miyaw, Buding, Buding, sa diin ikaw naghalin? Ang kambang mo nga ikog sa baras nagapaduding.”
“Kitaw, Kitaw, ang imong miruk imo lang sagi ka misuk. Dali dya hay ang sara gabuton ko kag kimpitun sa darwa ko ka tudlo. Pagbuhi ko, imo lat-un kon diin nagdukut, sa ibabaw ukon sa idalum.”
Kang nagkirinadlaw ang tatlo sa pagbanggianay ka itum nga kuti kag kambang nga balabaw, nadura man ang kakulba ni Belya.
Gulpi lang may bahul nga limug nga naghalin sa anda likod.
“Si Kitaw daw nagakubakuba ang ana dughan, mabatian ko gid bisan ako gapadulong pa lang, tungud sa lahay nga nabatian.”
“Aha! Ikaw gali ria, Golum, ang aw-aw nga uslitun. Dali rugya hay akun guripatun ang imong talinga nga tuman ka bulbulon,” sabat dayon ni Kitaw sa bag-ong abot kag nagapurutika nga ayam. Nag-uruk-uk kang kadlaw ang apat nga mag-abyan.
“Hinugay anay ka sagi sabat sa bahul nga ayam. Lantawa ang imong bulbol nagaparanindi sa kalipay nga nabatyagan, hay ang mapurus nga hari nag-abot gid man sa ana ginharian.” Kag naghinugyaw ang tanan, nagluhod kag nagduko para sa naghariharian nga puti nga ayam.
Nalipay gid si Belya tungud sa bag-o nga mga abyan. Kang nagkilalahay ang tanan, masadya nga naghimo ka plano ang mga mag-abyan para kay Belya. Kang nahuman run, nagpadayon sanda ka panglatas ka aragyan, asta nga pag-abot ka sirum, natultol gid man nanda ang ginaistaran ka pamilya ni Aya. Daw indi makapati si Belya nga nakaabot gid man tanda sa balay nga ana ginapangita. Halin sa kudal nga salsalun, makita nanda si Aya nga nagalumpagi sa ana balaybalay, malipayun nga nagakantakanta, kag manayanaya ang uyahun nga nagasipal. May bag-o nga monyika nga nagapasabak kana kag may darwa pa sa ana nawala nga kilid. Ginalugaylugay ni Aya ang ginaraharaha nga pagkaun sa rahaan nga nahimo sa koron.
Bahul nga kalipay ang nabatyagan ni Belya kang makita na dya. Gusto na nga parapitan si Aya kag kupkuan ka mahugut. Hay tungud tana sangka tawo run man, gusto na ipabatyag kay Aya ang pagpalangga ka sangka suud nga abyan.
Wara nakapugung si Belya kang ana pagyapayapa sa anda pagkitaay. Mayad hay bukas ang salsalun nga gawang. Nagtikang si Belya pasulud kag gintawag si Aya, “Aya, Aya, ako dya si Belya. Dumduman mo pa? Ako dya ang batabata mo nga siripalun kauna.” Nagalumawlumaw ang mga mata ni Belya samtang nagasagrak ang limug na sa paghambal ka mga tinaga kang kahidlaw.
Kang tana nakita ni Aya, nagsinggitan dya, “Nanay, nanay, may bata liwan nga gusto mangayo ka kwarta.”
Wara tana nakilala ni Aya. Tungud tarangkisun run ang itsura na, nasal-an tana nga manogpakalimos. Ginsug-alaw tana ni Aya kag gintaw-an ka lima ka pisos. Sa ana pagparapit, daw indi si Belya magmisuk, ginhimutadan na kamayad si Aya. Gindawo ni Aya ang ang kwarta kag dayon balik sa ana ginalumpigaan nga balaybalay.
Nakita ni Belya ang pagparapit ni Buding . “Buding, Buding, wara gid ako nakilala ni Aya,” mahinay nga sambit ni Belya dayon lantaw ka lima ka pisos nga gindawu ni Aya kana.
Malinung lang nga ginparapitan dayon nanday Kitaw kag Golum ang darwa kag gintuytuyan nanda si Belya paggwa, pabalik sa karsada.
Ginturuk liwan ni Belya ang lima ka pisos sa anang alima kag ginbalikid si Aya. Nakita na nga buta dya kang kalipay samtang ginasipal ang mga bag-o nga monyika.
“Kon matuodtuod ako nga abyan, indi ako dapat mangasubu hay may iba nga abyan si Aya. Nakita ko nga bug-os ang ana kalipayan, pariho kang ana kasadya kang kami imaway pa,” pinsar ni Belya.
“Kitaw, tapos run ang tanan, tapos run ang amun pag-abyanay ni Aya.” Kalinung man gihapon ang ginsabat ka tatlo. Indi nanda mahangpan kon ano ang buut hambalun ni Belya.
Brubhay, nag-atubang si Belya sa tatlo ka mga abyan kag nagsinggit nga buta kang kalipay, “Yehey! Hilway run si Belya!” Dayon gindapit ni Belya si Kitaw kag nag-udyakan sa binit kang karsada. Nagsarampok ang mga kiray ka tatlo; indi maintyindihan ang nagakaratabo.
“Masadya ako tungud masadya run man si Aya. Nakita nyo kon ano tana kasadya, indi bala? Indi na run kinahanglan ang ana Belya. Hilway run ako kag hilway run man tana. Hilway run kami sa kada isara!” Buta kang kakunyag nga ginpaambit ni Belya kay Kitaw, Golum, kag Buding ang kalipay nga nabatyagan.
Kag nagkarakanta liwan si Belya.
“Ako, ikaw, magsinadya. Ipusdak ang mga kahig kag ibayaw ang mga alima. Iwaslik ang hawak sa tuo kag wala. Isaulog ang kahilwayan, isaulog ta ang adlaw nga dya.”
Nagpasalamat si Belya sa ana mga abyan nga nagbulig kana bisan nabudlayan sanda ka panglatas ka dalan makita lang si Aya.
“Ang mga bituon may rason kon andut ang akun pangabay anda gintugutan,” paathag ni Belya para maintyindihan ka bag-o na nga mga abyan kon ano ang ana nabatyagan. “Amo dya ang handum ko bilang sangka monyika: hilway nga makadalagan, makakita ka bag-o nga abyan, kag ang matubuan ka himpit nga gugma sa akun dughan. Nabinagbinag ko nga kinahanglan natun matirawan ang kadarag-an nga dara ka atun mga handum nga natuman. Pamaagi lang si Aya, para mahangpan ko ang tanan kag maman-an ko ang akun masunod nga pagabuhatun. Pagkatapos ka tanan nga mga liksyon nga natun-an, amo pa lang kag ako mangin angay nga manogpatuman ka handum.”
Nagkupkupanay tanda nga apat. Naman-an nanda nga may mas bahul pa nga papil nga ginatugro kananda.
“Gani, Buding, Buding, bangud nga ginbuligan mo ako nga matuman ang akun handum, ako ruman ang magapatigayon ka ginpromisa ko nga kondisyon.”
Nagkaptanay ang apat kag ginsunod ang mga tinaga nga ginahambal ni Belya:
“O, bituon nga matahum, tusluka ka imong sirak ang amun mga tagipusuon. Tuguti ang amun mga handum, mangin bituon kang kahilwayan sa kinabuhi nga may paglaum.”
Hinali lang may nagsanag sa kalangitan kag nanginduraan sa lupa sanday Belya, Kitaw, Buding, kag Golum. Sa anda pagmisuk, tanda nangin bituon run man, nagahinugyaw kag nagabaradlak sa tuman ka sanag tungud sa kalipay nga anda nabatyagan. Si Aya, natingala sa ana mga nakita nga daw mga ipot-ipot nga nagaigpat-igpat pasaka sa kahawaan.
Ang apat ka mag-abyan, nangin bituon nga manogtugot ka mga handum ka mga bata kag kasapatan nga may bulawanun nga tagipusuon kag gusto mangin bug-os ang kahilwayan.
- Katapusan -