Ang Pagpamanlo
ni Von Cleo A. Tabotabo
Sangka gabii, sa lugar nga ginatawag Igbangay, manayanaya ang tyimpo kag maramig ang dapya ka habagat hay bag-o lang natapos ang matawhay nga uran sa kahapunanun. Si Bidngan, sangka bata, nagatangra sa kadulum ka sirum. Nagatiid kag nagapanulo.
“Ay, kanami ka akun gin-agtunan nga dya ba. Sigurado gid, wara pa ti nakaagto rugya kag man-an ko gid, rugya gapanago ang akun ginasagap,” ang ana nahambal sa kaugalingun samtang nagapang-alihid sa tunukun nga mga kahoy ka sibukaw.
Sa kaduruhon ka mga sanga sa kakahuyan nga dya, nagatakup run sa ibabaw kag nagahawan ang idalum nga nahimo nga maniki nga kuwiba, kon sa diin pwidi makasuhot ang sangka bata nga pariho kay Bidngan.
Pagsuhot ni Bidngan, indi na run makita ang langit sa sobra ka damul ka mga dahon. Gamit ang ana sulo nga himo sa pinapa nga kawayan kag nagakalayo nga dugus, may mga nakita tana nga wara na pa makita sa ana bilog nga kinabuhi. May mga magagmay nga sapat-sapat kag mga nanarisari nga mga ulod-ulod nga nagasurundanay nga nagalinupad paagto sa unahan.
“Ano ayhan ang ginalagas ukon ginapalagyuhan nanda? Agtunan ko bi kon ano ra rugto sa punta,” ang pinsar ni Bidngan.
Masiuk kag nagaamat panaba ang mga sanga kag dahon sa aragyan, amo nga nabudlayan gid si Bidngan mag-agi. Sa sobra na ka pagpang-alihid, nahangyus tana sa ana nga nakita.
“Hala, may sulo nga lain-lain ang siga! Daw mga dyamanti nga suksok ni Nanay. Ano bala ra ang mga nagasiga?” ang may pagkatingala nga pamangkutanun ni Bidngan. Piro nadakup ang ana atinsyon kang nagagirinual nga mga sapat.
“Mga damang!” ang may kakunyag na nga bungat.
Sarisari kag duro-duro nga mga damang. Ginapanuruk na dayon ang duro nga kwarta nga ana madag-an kon madakup na dya tanan kag mapaupas hay ang mga damang nga ana nakita mga daragkul kag kamuyan. Ang iba, ana nga ibaligya para ibalunon mag-iskwila.
Samtang masaku si Bidngan nga nagapamuul ka mga ipaupas kag ibaligya nga mga damang, nagbalik ang ana panuruk sa nagasiga nga damang nga una na nakita. Ang Arakan, hari ka mga damang.
“Sa kabuhayun nga puropamanlo akun, kadya lang ko nakakita ba ka nagasiga kag manami nga damang. Dakpun ta bla kag ipakita sa akun nga mga imaw nga mahilig magpaupas damang. Duro gid ang manamian ka dya mong kag basi baklun pa nanda ka mahal ang Arakan ko,” hambal ni Bidngan sa kaugalingun nga nagakaradlawun gid.
Wara run nagpaminsar it duro si Bidngan. Gindakup na ang Arakan kag gin-imaw sa ana dara nga surudlan nga buta run ka damang. Nagakalipay gid tana ka mayad, nagakadlaw-kadlaw pa kag daw haros matumbo-tumbo sa kalipay bangud sa ana indi mapatihan nga panwirtihun.
Pagkadason nga adlaw, wara run tana mapunggan ni nanay na nga mamahaw. Nagdiritso tana sa nagatururumpok nga mga tawo.
“Wohh! Dalia! Putsa run! Putsa run!” singgitan ka mga tawo.
“Hahaha! Madaug pa ayhan ra?” ang pangyaguta man ka isara.
Daw haros amo run lang dya ang obra ka mga tawo halin sa aga asta maghapon sa karsadahun ka Igbangay. Rugto ginwaragwag kag ginpakita ni Bidngan ang ana mga damang. Duro gid man ang nagbakal kana. Ang mga nabilin nga damang ginpapustaan na kag ginpaupas, magluwas lamang sa Arakan nga ana nalipatan busikadun hay ginbutang na dya sa surudlan nga himo sa papil kag manipis nga kahoy kag ginhigot sa anang hawak.
“Abu, duro-duro run kwarta ko ba!” malipayun nga hambal ni Bidngan sa kaugalingun samtang nagaisip ka ana kinitaan. “Ay! Ang Arakan ko gali! Turukun ko bi. Nami gid dya guro siga na hay dulum run. Mahingabot ko kanday Dodong nga manggaranun bala. Kana ko ibaligya,” hambal ni Bidngan sa kaugalingun samtang nagakuot ka surudlan nga ana ginwaklus.
“Araguy! Ang Arakan ko naglapyad run.” Dalidali na nga ginbusikad ang purutsan kag nakita ang patay run nga damang. Pusa ang lawas kag wara run nagasiga.
Kang gabii ngato, nakabugtaw si Bidngan bangud sa mga nagaharagung kag nagapangagat nga mga sapat-sapat sa ana nga kahig kag alima. Sa pihak-balay may nagralagpok kag nagsininggitan nga nakapukaw ka tanan.
“Ay! Ano dya?”
“Aguy! Duro-duro. Araguy!”
Nagginamo kag naggirinuwa ang mga katawhan sa anda nga mga panimalay. May nagasinggit kag nagatalang-talang sa kahadluk kag may rugyan man nga maisug nga nanghampak ka silhig bangud sa kaduruhon ka mga pisti nga nagaharaguyon kag nagalinupad sa palibot kag gulpi lang nag-ataki. Amo to ang umpisa kang pagtuhaw ka sarisari nga mga insikto sa kagab-ihun nga wara ti pahuway nga nagasinabad.
Pira run ka bulan ang nagligad, wara gid nagpuas ang mga sapat-sapat asta nga may naggirinuwa run nga mga balatian nga ginkabalak-an kang katawhan kag ginakatingalahan kon sa diin nagharalin.
Nangayo ang mga tawo ka tabang kay Tatang Abong nga sangka surhano, ang ginakabig nga may mataas nga kaaram nga naghalin kay Bathala. Gintudluan na ang mga katawhan nga magsindi ka tapas ka niyog nga may kamangyan para matabog ka aso ang mga pisti.
“Ang tanan nga mga piligro nga nagakatabo sa atun palibot, tungud dya sa pagkadura ka mga damang,” ang paathag ni Tatang Abong sa mga tawo kang ginpamangkot parti sa indi maubos nga mga lamok kag mga insikto. “Duro nga mga damang ang naubos ilabi run gid ang mga Arakan, nga paagi sa anda mga sulo, ginahagad nanda ang mga insikto nga magparapit kag anda sid-un ka andang lawa hay amo dya ang anda pagkaun. Nagabulig man ang mga Arakan sa iba nga mga damang para makadakup ka duro pa gid nga mga pagkaun. Amo ria nga mas daragkulan kag kamuyan sanda. Piro, pirang nahut run lang ka dya ang nabilin sa anda linahi nga kauna nagaurukad lang sa atun lugar.”
Madalum nga naminsar si Bidngan kon paano nag-ararangut ang mga hitabo. Rugto na naintyindihan ang tanan. Ang mga insikto nga ana nakita rugto sa kakahuyan ka sibukaw, amo mismo ang mga insikto nga nagapanghalit kananda. Nadumduman ni Bidngan nga gin-ubos na gid tanan ka buul ang mga damang kag wara na gid ginbilinan bisan isara.
“Kag ang Arakan gali,” mitlang ni Bidngan samtang ana dya ginapanumdum. “Ahay, daad wara ko lamang sanda gindakup para wara run ti mga pisti nga nagarapta kag nagapangagat kon adlawun kag gabii. Daad wara nagmasakit si nanay para marahaan na ako ka paborito ko nga kardilyo. Ahay, ah,” hambal ni Bidngan nga may bahul nga paghinulsul kag nag-amat-amat turo ang ana mga luha. Nagluhod tana kag nangayo kang kapatawadan sa ana ginhimo nga nagtugro ka halit sa anda baryo. Hugut tana nga nagpangadi nga raad madura run ang mga pisti kag magbalik sa mayad ang tanan.
“Nang Akay, bakal ako ka balunggay kag kapayas,” hambal ni Bidngan sa laswahan sangka adlaw nga ginsugo tana magbakal ka laswa. “Baw, daw nami tana ang mga laswa mo kadya, Nang, ba. Wara gawa maudlan ang mga dahon kag nami pa gid kadya ang mga prutas mo.”
“Ay, huud. Kis-a lamang tamun gani nagapaaso ka mga dahon hay nagaamat-amat run dura ang mga nagsalakay nga mga pisti. Tungud ria sa pagduro ruman ka mga damang nga nagaginuwa kon gabii. Kag nakita namun nga ginaputos nanda ka lawa ang mga nagalinupad nga mga sapat-sapat. Sakto si Tatang Abong, nagabulig ang mga damang nga dya hay ginakaun nanda ang mga sabad nga pisti. Ugaring hay, may mga bata bala nga tagapihak baryo nga nagalagaw rugya kag nagapangdakup ka mga damang. Tapos kang san-o to, nakita ko sanda nga nagalagaw-lagaw sa akun nga mga tanum nga laswa. Ah, ginpangaraan ko, ah, kondi nagtaral-as. Mayad bay Bidngan, bukut timo mahilig sa paupas ka damang?”
“Nabatian ko bay ang paathag ni Tatang Abong, Nang. Bay-i lang hay kon makita ko ria nga mga bata, istoryahun ko gid kag hambalan ko nga sala ang anda nga ginaobra. Ti, salamat gid, Nang, sa imo nga laswa.” Nagpanaw si Bidngan nga may sangka hirikuton sa ana paminsarun, ang pagsalbar ka mga damang.
Sa aragyan pauli, nabatian ni Bidngan ang gahud kag kala-kala ka mga kabataan nga laki.
“To, ay, pa gid. Bahul-bahul nga pulahan.”
“Bul-a, To, imo lamang tana ra hay buta run dya akun surudlan.”
Ginparapitan tanda ni Bidngan.
“Mga migo, nagapamuul kamo ka mga damang?” pamangkot ni Bidngan.
“Huud, migo. Gusto mo man? Dali!” sabat ka sangka bata.
“Ako gali si Bidngan. Nakaagi man kamo, mga migo, nga mabiktima ka mga pisti nga nagapanghalit?”
“Huud, ih!” haros dururungan nga sabat ka mga kabataan.
“Man-an nyo nga ang pagkadura ka mga damang ang ginhalinan ka tanan nga mga malain nga natabo?”
“Hahaha! Abu, diin timo kabati kara?” sabat ka sangka bata kag durungan nanda nga ginkadlawan si Bidngan.
“Amo ra ang paathag ni Tatang Abong. Kag para mapati kamo, buksi nyo bala ra ang nakaputos sa lawa nga nagabitay sa mga balay ka damang,” sabat ni Bidngan nga ginatumud ang mga pinutos nga lawa ka mga damang sa kuruhit nga ginagamit ka mga bata. Gingisi ka mga bata ang lawa kag anda nakita ang nanarisari nga mga insikto. May ragkul kag may magagmay.
“Sakto kaw, Bidngan. Amo dya ang mga insikto nga nagapanghalit,” ang sabat ka sangka bata.
Nabuksan ang paminsarun ka mga kabataan nga kaina gid lang puro sipal ang sulud ka pinsar. Anda natun-an nga kinahanglan tugruan ka pagtahod kag importansya ang mga damang hay amo dya ang nagabalansi ka atun palibot.
“Salamat, migo. Indi run kami manakup kag magpaupas ka damang,” ang dururungan nga sambit ka mga bata.
“Hay, salamat! Bisan sa gamay nga paagi, nakabayad man ako sa halit nga akun kato ginbuhat sa mga damang. Duro pa ang kahigayunan nga makabayad ako, ” ang nagayuhum-yuhum nga hambal ni Bidngan sa kaugalingun samtang nagapauli.
- Katapusan -