Ang Engkantada sa Estaka
ni Jessie M. Valenzuela
Tyimpo hapon.
Abril kwatro, mil nwibi syintos kuwarinta idos. Nagakinaran-karan ang mga tawo sa Sityo Iraya, ilabi run gid si Seo. Sa una nga hitabo, nabatian ka mga tawo ang wara it untat nga pagbagting ka lingganay sa simbahan – simbolo nga may ginapaabot nga kalamidad ukon girinamo sa banwa. Bitbit ang anda nga tabungos nga ginasuptan na ka anang mga gamit, nagasararamo ang luha kag sip-on ni Seo samtang nagadalagan paagto sa may Sangay. Pira run abi kaadlaw nga hinuring-huring sa tindahan nga may mga ragkul nga baruto nga nagadungka sa pantalan ka Irong-irong nga may sakay nga mga mapintas nga suldado nga mga wara it may ginapili nga sakitun – bata man ukon mal-am, bayi man ukon laki, kag imol man ukon manggaranun.
Mga alas tris pa lang to kang kaagahun kag midyo nagalupad pa ang kalibutan ka soltiro sa sobra na nga kakulba. Wara it duha-duha nga nagbungkaras kag ginpangbakwit ang mga gamit na nga pinutos sa katsa, sinulud sa tabungos kag ginlukdo agud lang makahalin run tana lagi-lagi. Bisan nagakahigan lang kag wara pa it suksok nga bayo, padayon man gihapon tana sa pagdagun-dagun sa kadulumun ka rumlagun. Wara na ginpaminsar ang kakapoy kag kabug-at ka anang bitbit samtang ginalingaw na ang kaugalingan sa katunga kang kahadluk – kahadluk sa pwidi nga matabo sa pagsurong ka mga tampalasan nga Sakang kag sa mga nabatian na nga mga istorya kang kamal-aman sa lugar nga ana ginapaagtunan.
“Ginuo, ikaw run lang ang bahala kanakun!” ang nasambit na samtang nagatangra sa mga bituon sa langit nga nagaugyon sa nabatyagan ka sangka tinuga nga wara it diriksyon sa tunga ka taramnanan. Nagatirik pa ang kalimutaw kag sa kadalumun pa ka anang damgo abi ang pobri kang nabatian na ang bagting nga nagtulod kanana agud magsala-sala.
“Pssst … psssst … pssst ….”
Nautod ang pagtika-tika ni Seo sa dalum ka puno ka lumboy kag naglingling sa anang likod kon may nagasunod kanana. Halin abi kang pagsuroy-suroy na kaina, wara man tana it may nabatyagan nga kadungan na nga nanglatas sa mga kahon kag turugban agud lang makaparayo kag makapanago.
Gani, ginpirit na nga ipunggan ang pagginhawa kag ginpanilagan ang palibot. Sa anang pinsar, wara man ti tawo.
“Sino ayhan ang nanitsit kanakun man?” pahani-hani na nga pamangkot sa anang kaugalingun. Gulpi na nadumduman ang gin-istorya ni Iyoy Maning parti sa mga tawo-tawo nga nagauli kuno sa lumboy. Didto amat-amat nabatyagan ni Seo ang pagparanindug ka anang mga bulbol, maluwas pa sa maramig nga pagdapya ka hangin sa anang talinga. Daw sa may nagahuyup sa anang likod, piro wara man nagasaot ang mga dahon kang kahoy sa anang palibot.
Sa hinali, may nabatian tana nga nagkulas didto dapit sa banglid. Gulpi nga naurungan si Seo kang nahimutadan na ang ana nga nakita. Indi na maman-an kon naudum lang bala tana ukon nagtaas ang anang prisyon tungud sa pagkanguyus sa anang nadiskubrihan.
Piro wara nagpadaug ang soltiro sa kahadluk. Bisan nagakudug-kudug kag nagaparamalhas ka maramig, hinay-hinay tana nga nagparapit agud maman-an kon ano gid man bala ang nagakabit-kabit sa puno ka lumboy sa kilid ka banglid.
Sa pag-ulbo ka anang ulo halin sa pagpanago sa bahul nga bato sa anang ginapalipdan, gulpi may nagkapot sa anang alima. Kang anang ginmulalngan, sobra ka puti kag nabatyagan na gid nga pwirti ka ramig.
Nagtiyabaw si Seo. Daw sa urang nga nagpisik-pisik tungud sa nirbyos dungan siyagit nga “Bahoy!” Tungud sa kakulba, nagpudyot tana ka puga kag ginlibag ang madulum nga parti ka banglid kon sa diin naghalin ang mistiryoso nga alima.
Piro daw wara lang matapos ang sangka minutos, may nagkulas liwat sa anang likod. Sa amo to nga sitwasyon, nagdisisyon run tana nga magdalagan – magparayu sa amo to nga lugar kon sa diin daw mas madali pa tana mabugtuan ka ginhawa sa ana nga naingkwintro nga wara it kasiguraduhan kumpara sa sakit nga ana mabatyagan kon madakpan ka mga Hapon. Daw daug na pa ang ayam nga baris nga nautdan ka ikog sa pagpalagyo.
Kang gulpi lang, nakabati tana ka lagabung.
Didto amat-amat nga nagdulum ang anang panurukan. Piro ana nabatyagan nga may nagguyod kag naghakwat ka anang lawas antis maduraan ka animo si Seo.
“Ti, nami man sa imo pamatyag?” pamangkot ka sangka malulo nga limug nga nagpukaw sa malawid nga kadamguhon ni Seo. Pirit na ginapangita kon sa diin nagahalin ang limug nga ana nabatian piro daw sa kabug-at gid ka anang mata. Gani sa liwat, nagbalik dun lang sa mahamuuk nga katurugon ang pobri.
Nagligad ang mga inoras, inadlaw kag binulan piro wara run makita si Seo.
Nangin sulud ka balita ang mistiryoso nga pagkadura ka bata nanday Amado kag Masing sa bilog nga baryo. Raku ang nakanugunan tungud tama ka risponsabli kag masarigan tana sa mga orubrahun sa balay kag pwirti pa kabuut nga bata kag abyan. Ginpaminsar ka mga kasimanwa na nga basi siguro nadakpan tana ka mga Hapon, gin-utod-utod ang lawas na nga daw tinapas lang nga kahoy kag gintablug sa awang ukon ginpaanod sa suba.
Sangka gabii, matapos ang pira ka mga binulan, si Ontoy nagpamanlu sa Suok imaw ang anang ingud-balay nga si Panggoy. Samtang gapanulo, may nakita sanda nga maputi nga bayi nga nagapanglaba sa sapa. Makatiringalahan gid hay dis-oras run kang kagab-ihun piro daw wara lang sa bungug ka daraga nga magsarahanun sa amo ria nga lugar. Sa andang pamatyag, basi bag-uhanun, bakasyunista ukon taga-pihak lang nga baryo ang maambung nga bayi nga pira lang ka mitro ang rayu sa andang ginatindugan.
Tungud sa manaya-naya na nga pungyahun kag makawirili nga dagway, nadisisyunan ka darwa nga sundon ang daw anghil nga tinuga kon sa diin bala nagauli. Nagaplano dun abi tanda nga pangaluyagan ang daraga tungud sa anang makarilingaw nga itsura agud may ipahambog man tanda sa andang mga ginikanan. Ginbaisan pa gid ka mag-amigo kon sin-o kananda ayhan ang magdaug kag makabuul ka anang matam-is nga paghigugma.
Bangud nagakusu pa ang daraga ka anang ralabhan, nawili ang darwa ka diskusyon. Kang sa andang pagbalikid, wara run ang bayi sa anang ginapwistuhan.
“Pre, diin run si gwapa man?” ang pamangkot ni Panggoy.
“Ambay gani, migo, ah! Gulpi lang tana gani nadura haw?” sabat man ni Ontoy nga nagapangalot ka anang ulo tungud indi makapati nga ginpalagyuhan ukon ginpanaguan tanda ka bayi. Sa pinsar nanda, kanugon gid kon makadapyus pa sa andang mga palad ang kahigayunan nga makaamiga ka sangka gwapa.
Gani nagdagun-dagun tanda paagto sa kilid ka suba agud turukun kon basi nakadalin-as lang ang daraga kag natumba nga mangin rason agud hinali lang nga nadura tana sa andang panurukan. Piro sa andang pagparapit kag pagturuk, wara biskan haron ukon patimaan nga may tawo rugto mismo sa ginapwistuhan kaina ka daraga.
Piro sa amo dya nga hitabo, kapariho ka inagyan ni Seo, nabatyagan man nanda ang pagparanindug ka andang mga bulbol sa bilog nga lawas pati man ang pagkatingala kon tuod gid man bala nga may tawo didto sa sapa kaina. Didto pa gid nadugangan ang pagpalibug kag paglingin ka ulo ka mag-amigo hay naurungan tanda sa anda nga nadiskubrihan. Ang andang ginatindugan wara man it tubig ukon suba kondi sangka banglid. Banglid nga nagaangut sa ginahambal nanda nga mariit nga lugar nga ginatawag Estaka.
Tungud pursigido kag disidido gid ang mag-amigo nga pangilalahun ang daraga, napaminsaran ka darwa ka soltiro nga magtukad sa banglid hay basi didto lang nag-agto sa ibabaw ka Estaka ang bayi. Gani pagkatapos lang ka pira ka mga minutos, nakaabot run gid man sanda sa ibabaw. Didto nanda napamatud-an kon ano gid man gali ang itsura ka Estaka.
Suno sa mga kamal-aman, wara it may nagauli sa Estaka ukon may maisug nga mag-agto hay raku kuno ang nagamarasakit kag nagakaramatay hay ginabugnuhan ka mga malain nga ginhawa. Piro indi makapati sanday Panggoy kag Ontoy hay pwirti kanami ka lugar. Sa andang ginatindugan, makita nanda ang katawhayun ka baybay nga ginapasanagan ka sirak ka bulan sa Sur kag sa Norti nga bahin tana. Didto ang mga birdi nga kahoy nga ginsindihan ka mga ipot-ipot sa kagab-ihun nga gahurma kang kurbada kang kabukidan kag nagasaysay kang kanamiun ka manggad ka palibot.
Kang gulpi lang may nagbutung sa alima ni Ontoy.
“Tabangi ako!” pakitluoy ka haros paos nga limug nga nagahalin sa puno ka lumboy. Bisan bukut talawit ang mag-amigo, sa amo to nga kadulumun kang gabii, gulpi nagtubo ang kahadluk sa andang pinsar, ilabi run gid kay Ontoy nga sa amo to nga mga inoras nagapanginpadlos sa alima nga pwirti ka hugut ang pagkakaput kanana. Mayad lang gani hay abtik si Panggoy, nga biskan nagakuba-kuba ang dughan, ginsuluan na ang kahoy gamit ang bitbit na nga plaslayt paagto sa bahin ka alima nga nagapangarabot sa ana nga abyan. Naurungan si Panggoy hay napasirangan ka anang sulo ang buho sa kahoy nga daw may nagahulag sa sulud, luwas pa sa utod nga parti ka alima sa andang atubangan. Indi maman-an ka mag-amigo kon madalagan bala, malumpat sa banglid ukon magkupkupanay run lang kag maghulat ka dason nga matabo. Sa sulud ka andang mga huna-huna amo ang paghinulsul kon andut nakalab-ot pa sanda sa amo ria nga lugar nga ang andang tuyo man lang mangita ka damang.
Piro sa ikarwa nga bisis, may nabatian liwat sanda nga limug. Didto run nauna nga magdalagan si Panggoy, wara ti barabalikid bisan lantu nana nga nabilin pa ang suud na nga amigo sa tunga ka piligro. Bangud nagakurudug run sa kahadluk si Ontoy hay ginbayaan tana nga nagasarahanun, ginpirit na nga manginpadlus gid kag magpalagyo halin sa anang ginatindugan. Piro mas hugut ang kaput ka alima kag sa amo to nga parti, may sangka tinuga nga ginsuka halin sa kahoy.
Natumba si Ontoy kag naduraan ka animo.
Nakamaradmad dun lang ang bata nga nagabatang sa anang katri sa andang balay. “Dyos ko, salamat kag damgo lang ang tanan!” ang nasambit na dungan panguros kag tangra sa langit. Piro hinali lang may nabatian liwat tana.
“Mayad hay naulian kaw run man gali,” hambal ka limug nga nagahalin sa anang likod. Daw kilala na gid ang limug kag pagkabalikid na, daw kahoy nga nagtiskug si Ontoy.
“Nong? Nong Seo …?” nagahiribiun nga mitlang ka libayun nga indi pa makapati sa anang nakita. “Buhi kaw, Nong? Indi ko bala pagpahadluka,” dugang na pa nga sambit. Ginaparamalhas nga nagaparangramig run ang soltiro.
“Huud, ako dya kag buhi pa ako. Kon indi tungud kanimo, ambay kon makabalik pa ako sa kalibutan,” panugidun nga hambal ni Seo kag nagparapit sa libayun na dungan hakus ka hugut.
Didto gin-umpisahan ka istorya ni Seo sa libayun kon paano tana nakalab-ot sa sulud kang kahoy ka lumboy.
“Ang daraga nga nakita nyo kag ang bayi nga nagauli sa Estaka sara lang. Tana ang engkantada nga manogbantay ka Estaka sa mga abusador nga tawo nga nagahalit sa atun palangga nga kalibutan. Bangud may naobra ako nga sala, gusto na ako mangin kabaylo sa pagkadura kang kahilwayan kag pagtuga kang kahadluk sa ana mga kapariho nga tinuga rugto.””
“Ano ginhimo mo, Nong, haw?” inosinti nga pamangkot ni Ontoy.
“Natandug ko abi ang anda nga panimalay. Nagkaingin abi ako kag ginsunog ang mga kahoy sa Estaka, kon sa diin nakapugsok ang anda nga kaharian, agud may mabaligya ako nga uring. Gali kato, tungud sa akun gin-obra, nadistorbo ko ang matawhay nga pagsinarayo ka mga abyan ta nga indi natun makita kag naguba ko ang kanamiun ka manggad nga ginrigalo kanatun ka atun Makaako,” ang malawid nga sabat ni Seo.
Pagkatapos ka anda nga mga naagyan, nagdalum pa gid ang rilasyon ka magbugto paagi sa pagpabalik-balik agto kada Sabado sa Estaka – indi para makita nanda liwat ang gwapa nga engkantada, kondi para magtanum kag magbantay kontra sa kaingin kag iligal nga pag-utod ka mga kahoy nga magadampig sa anda nga lugar halin sa baha kag iba pa nga kalamidad nga magarisulta ka malain kon indi nanda pag-umpisahan ang pagpalapnag ka husto nga pagtatap sa palibot.
- Katapusan -