Tigadlum
ni Emmy L. Masola
May nagapadulong. Sangka mistisohon nga laki nga may imaw nga apat ka mga ragkulan nga tawo. Tanan may ginataklus nga pusil kag may ginauribay nga armalayt. Ang darwa, may ginatingga-tingga pa nga lagari nga di makina.
"Bisa ko, Tay Tasyo," ang tamyaw kang mistisohon nga soltiro. Makita sa bayhun ang anang dugo nga Katsila. "Ako si Romulo, bugtong nga bata ni Don Rafael. Ginakasubu ko ibalita kanimo nga nagtaliwan run si Papa. Ako run kadya ang nagapadalagan kang amun nigosyo. "
Indi mahangpan ni Tasyo ang baratyagun. Mangasubu bala tana sa pagkadura kang abyan ukon malipay bangud sa anang buhay run ginahandum nga kahilwayan? Kahilwayan nga raad may bunga nga pagbag-o.
Amigo na si Don Rafael. Bahul ang anang kabaraslan hay bangud sa andang pag-amigohay, ana gid lang ni Tasyo pamilya ang wara ginbul-an ka lupa ka mga Katsila nga kamal-aman ni Don Rafael. Ang mga lupa sa bilog nga Talipaw, pati ang sa mga iningud nga lugar, napanubli ni Don Rafael – ang pinakagamhan kag pinakabahul nga nigosyanti nga ginabul-an kang mga ragkul kag pag-un nga mga kahoy sa bilog nga rihiyon. Kon kaisa, ang ana mga parokyano mga Insik sa Manila nga ginakulang ang suplay. Kon nagkaralbo ang mga kabukidan sa palibot ka Talipaw, ria tungud kay Don Rafael nga wara ti rapang manapas kang mga ragkul nga kahoy sa mga iningud kang Talipaw hasta nga ang bukid sa palibot, kalbo. Magluwas sa kabukidan kang Sanaaw.
Ang sitio Talipaw nahamtang sa ubus kang bukid Sanaaw kag kinahanglan pa magtabok ka pito ka suba antis malab-ot ang bukid. Gintawag dya nga Sanaaw hay bisan ano oras, madulum ukon masanag, daw sa nagaidlak ang bukid kon turukun. Kon aga, ang bukid anggid kang sirak ka adlaw nga makasirilaw. Kon gabii, daw ginaputos dya kang mga bituon nga nagairigpat. Wara ti makahangup kon andut amo ra ang itsura ka bukid. Bantog sa bilog nga probinsya nga ang Sanaaw, lugar ka mga makakagagahum nga mga ingkanto kag duro run nga mga manogbulong kag mga taga-patag ang nagtiraw magtakras sa bukid piro kalabanan nagabalik nga wara kalab-ot bisan sa ika-lima nga suba ukon wara run gid makita pa liwan. Piro si Tasyo ginasugid nga kada simana rugto nagabuul ka anang pangalap sa kabukidan kang Sanaaw.
"Ginakasubu ko ang natabo sa imong papa, Senyorito," ang bugu nga sabat ni Tasyo sa ginbalita nga pagkamatay ni Don Rafel.
"Tay Tasyo, nagaiwat ang burul-an namun ka kahoy. Ang iba nga amun gintanum, bukut pa hamtung para ibaligya," ang umpisa ni Romulo nga nagpakuba-kuba kang dughan ni Tasyo.
"Ano ang gusto mo matabo, Senyorito?" pamangkot ni Tasyo nga may kakulba hay daw man-an na ang sabat.
"Bagtasun ta ang kabukidan kang Sanaaw," sabat ni Romulo nga daw ginapaabot run ni Tasyo.
"Senyorito, siguro nabatian mo man ang nagkaratabo sa mga nagtiraw magsaka sa Sanaaw ...."
"Nabatian ko, Tay Tasyo, piro nabatian man namun ni Papa nga ikaw gid lang ang nagasuba-saog sa bukid nga ra. Amo nga ginbilin na gid nga kanimo ako magdangup," padayon ni Romulo nga piho ang limug. "Kag man-an ko Tay, nga indi mo gid kami pagpaslawun ni Papa."
Nabuul gid ni Romulo ang abilidad ni Don Rafael pag-abot sa nigosasyon.
"Pasugti anay ako nga mahawanan ang dalan para sa inyo pagtukad sa Sanaaw," sabat ni Tasyo. "Himuon ko dya antis magbutlak ang adlaw sarum an kag hulata ninyo ang akun pagbalik sa madason nga pagbutlak kang adlaw."
Daw malawid ang gabii para kay Romulo hay wara si Tasyo. Man-an na nga ang andang mga armas wara ti inogbato sa mga indi makita nga tinuga sa Talipaw. Piro nagyapa-yapa gid dya kang nagahana pa lang magbutlak ang adlaw, nag-abot run si Tasyo. Dalidali dya nga nagbungkaras kag mag-abi-abi kay Tasyo.
"Ti, san-o kita makatukad?" diritso nga pamangkot ni Romulo.
"Kadya dayon. Piro mga pagkaun kag panaptun lang anay ang dar-a nga gamit hay wara pa ninyo masunaran ang lugar," abtik nga sabat ni Tasyo. "Sa bukid pariho kang Sanaaw, kinahanglan ang insakto nga pagplano kang inyo mga lihuk."
Gin-umpisahan kang grupo ang pagpanaw. Lima ka mga lalaki, pang-anum si Tasyo nga bisan pinakamal-am kag katitiya ikumparar sa anang mga imaw, mas pagsik ang ana mga tikang.
"Una kaw ka panaw, Senyorito, dya ako mabantay sa likod mo," mando ni Tasyo nga ginsunod ka lima ka mga lalaki.
"Ako dapat sa unahan ni Senyorito para masagang ko tana sa kataragman," boluntaryo ni Rigor, ang pinakaisug kag pinakaginasarigan nga tinawo ni Romulo.
Natabok kang anum ang pito ka suba nga wara ti mabatian luwas lamang sa mga madasig nga tikang kag hangus kang andang pagginhawa.
Likum sa pagkamaan kang raku, ang kabukidan nga ginatawag Sanaaw, sangka ginharian ka mga diwata, ingkanto ukon tamawo nga malinung kag masinadyahun nga nagapangabuhi. Samtang nagasuba ang grupo ni Romulo kag Tasyo, ang bilog nga bukid kang Sanaaw saku sa paghanda para sa kasal kang andang prinsesa nga si Diwata Mariposa nga pagahiwatun sa masunod nga lima ka adlaw.
Handa run ang pagahiwatan kang kasal. Ginbutang dya sa sangka iktarya nga hardin, nga buta kang bulak nga lain-lain ang mga kolor: may pula, rosa, darag kag asul. Nagaangut dya sa palasyo paagi sa aragyan nga may nagairidas man nga mga bulak. Sa sintro kang hardin, nagatindug ang gamay nga payag nga wara ti dingding kag himo sa kristal; may apat ka harigi nga ginakabudan kang kadina di amor kag ang anang atup buta ka mga balagun nga nagapamulaklak kag nagatunton nga daw kurtina. Sa pusod kang hardin nagapungko si Mariposa nga may kasubu. Ginaliwat-liwat na sa paminsarun ang gin-istoryahan nanda kang ana nanay nga reyna.
"Pangga Mariposa, gusto ko run magpahuway sa pagdumara kang atun palasyo. Tion run para itugro ko kanimo ang dya nga katungdanan,” ang maluya nga bilin ni Reyna Waling-waling. “Piro, kinahanglan mo ang katimbang nga magadumara kang bilog nga ginharian kag handa magsakripisyo para matipigan ang Sanaaw kag padayon kita magakabuhi nga malinung.”
“Handa ako, Nay, nga mamuno kang atun ginharian kag indi ko kinahanglan ang sangka laki para mahimo ko ang katungdanan nga dya,” maisug nga sabat kang prinsesa. Sa idad nga disiotso, mapag-un run ang mga prinsipyo ni Mariposa.
“Pamilya ang importanti. Dapat may imo ikaw nga pamilya,” paathag kang reyna.
"Sin-o ang pakasalan ko, Nay?" Pamangkot ni Mariposa nga may pagkabalaka hay wara gid tana ti nagustuhan sa mga laki nga ana nakita sa andang ginharian. Piro naman-an na nga pag-abot sa pagpamana ukon pagpangasawa, ang mga dugong harin-un, wara ti kaugalingun nga disisyon.
"Si Isganan Yakal, ang puno ka ginasarigan natun nga manogdampig kang ginharian kang Sanaaw."
Amo dya ang rason kon andut nagapangasubu si Diwata Mariposa samtang ang bilog nga Sanaaw nagapangalipay para sa paraabuton nga kasal. Gintawag nga Isganan si Yakal hay duro nga mga pagtiraw ang natabo sa Sanaaw nga maisug nga ginsurong ni Yakal kag gintaya ang ana kabuhi para sa kahilwayan kang ginharian. Sa pihak kadya tanan, daw indi gihapon mabaton ni Mariposa bilang bana si Yakal, piro man-an na nga wara tana ti podir para balabagan ang disisyon kang mga ginikanan.
Nadumduman ni Mariposa ang ana paranaguan. Sa pusod kang hardin, tago sa tanan, may gamay nga gawang sa likod kang mga balagun nga anan natuipan kang gamay pa tana kag sami na dya nga ginahimo nga parahuwayan kon tana nasubuan. Sa sagwa kang gawang nga salsalun, makita ang Talipaw kag tanan nga mga lugar sa ubus kang Sanaaw.
"Paano ayhan mangabuhi kaimaw kang mga tawo?" pamangkot ni Mariposa sa kaugalingun sangka bis nga nagwa tana sa gawang nga salsalun kag nagaturuk sa lugar sa ubus. "Ano ayhan ang andang itsura? Ano ang ginakaun? Pariho ayhan ang amun pamisti?"
Duro lang nga mga pamangkutanun ang nagasulud sa anang pinsar kag kada magpaamulya tana rugya, daw ginadaigan ang ana baratyagun para tukibun ang mistiryo sa ubus kang Sanaaw.
Hinali lang, may nabatian tana nga mga tapak-tapak. May nagapadulong! Nanago si Mariposa sa likod ka mga balagun kag ana nakita ang tatlo ka mga lalaki nga nagapaagto sa gawang nga salsalun.
“Daw mga pangayaw dya haw?” hani ni Mariposa sa kaugalingun kag nagdulot ang panuruk sa maabung nga laki nga ginapatung-an.
“Balikid, Romulo,” ang mando ni Tasyo. Nagbalikid si Romulo kag dayon gin-amoyan ni Tasyo.
“Tay Tasyo, kaina mga kakahuyan ang makita sa unhan, andut gulpi nga nahimo nga padir nga buta ka balagun?” ang may pagkatingala nga pamangkot ni Romulo.
“Romulo, kinahanglan mo mahangpan ang matuod-tuod nga nagakatabo sa Sanaaw para mapanumduman mo ka madalum ang imo plano nga ginmando kang imo papa,” paathag ni Tasyo.
“Ano nga padir ang ginahambal mo, Senyorito?” pamangkot ni Rigor samtang diritso nga nagapanaw.
“Rigor, ang mata, limitado ang makita. Tagipusuon kag mayad nga kabubut-un lamang ang nagatugro kang gahum kanatun para makita ang mga butang kag mga bagay nga nagatugro kang kahimayaan,” ang madalum nga sabat ni Tasyo. “Hulatun mo kami ni Romulo rugya. Masuba pa kami pasulud.”
Nahangyus si Rigor kang namarasmasan nga tatlo lamang tanda nagapanaw.
“Tay Tasyo, diin run ang iba natun nga mga imaw?” pamangkot ni Rigor.
“Ang pagbagtas kang mga dalanun paagto sa Sanaaw sangka bahul nga pagpasimpalad kag makabig nga maswerte ang mga nakalab-ot sa anang putuk-putukan,” pahangup ni Tasyo nga labi pa nagpalibug ka ulo ni Rigor. Si Romulo, wara sa bungug ang mga hitabo, nakatuon ang ana panghunahuna sa mistiryo sa likod kang padir.
Gulpi natunaw ang kasubu nga nabatyagan ni Mariposa kang makita nga nagtawas ang maambung nga laki kag nagsulud sa gawang nga salsalun. Bilang tagaabi-abi sa mga bisita kang reyna sa palasyo, wara ti kahadluk nga gintamyaw na si Romulo kag Tasyo.
“Haring Kamagong, ginakalipay ko gid ang imo pag-abot kaimaw kang imong bisita,” ang malipayun nga panamyaw ni Mariposa.
Daw natingala si Romulo sa mga nagakaratabo. Si Tasyo, hari?
“Salamat Prinsesa Mariposa. Imaw ko si Romulo, bata ni Don Rafael,” pakilala ni Tasyo kay Romulo.
Nagduko si Romulo kay Mariposa, tanda kang pagtahud. Ang anang mga panuruk daw bato-balani nga nagdukut sa maanyag nga bayhun kang diwata.
“Dali, magdayon kamo,” hambal ni Mariposa nga buta kang kakunyag. Daw nagdasig ang pagkuba-kuba kang ana korason samtang nagabunggoanay ang andang panuruk ni Romulo.
“Nami ba ang inyo hardin. Daw … may punsyon kamo haw nga ginahandaan?” muno ni Romulo kang nakita ang mga dikorasyon sa paraabuton nga kasal.
Nanghulog ang pungyahun kang diwata. Daw gin-udum nga wara makasabat. Mayad lang, nagapaagto kananda si Reyna Waling-waling.
“Palangga ko nga hari, nalipay gid ako sa imo pag-abot,” sug-alaw kang reyna kay Tasyo dayon hakus.
“Palangga ko nga reyna, si Romulo, bata ni Don Rafael,” pakilala ni Tasyo.
“Nalipay kami sa imo pag-abot Romulo,” ang pang-abiabi kang reyna. “Dali, dayon kamo sa palasyo para makapahuway.”
Labi nga nagumon ang panumduman ni Romulo sa mga nagakaratabo. Kilala kang pamilya ang anang papa.
“Halangdun nga reyna, pwidi ayhan ako magpabilin bisan dali lang rugya sa inyo nami nga hardin para magparapatawhay?” pangabay ni Romulo.
“Salamat gid sa imo pagdayaw, Romulo. Diwata Mariposa, imawi anay ang atun bisita,” mando kang reyna kay Mariposa nga labi nga nagpatumbo kang anang dughan.
Nagpungko ang darwa sa marmol nga bangko.
“Nahangyus gid ako sa mga hitabo, Prinsesa Mariposa,” umpisa ni Romulo. “Daw nagadamgo lang ako.”
“Ano ang indi mo mahangpan, Romulo?”
“Si Tay Tasyo, Haring Kamagong ang tawag nyo? Hari tana kang inyo nga ginharian? Andut ginpili na mag-istar sa Talipaw nga puraut ang pangabuhi?” ang indi maharaw nga pamangkutanun ni Romulo.
“Paano ikaw makasigurado, Romulo, nga ang hari wara nagaistar rugya kanamun?” sabat ni Mariposa nga pamangkot man.
“Suud nga mag-amigo si Papa kag si Tay … Haring Kamagong. Kag kita ko kon ano ang ana pagsinarayo sa ubus. Rayu sa pangabuhi kang sangka hari,” paathag ni Romulo.
“Romulo, ang mata, limitado ang makita. Tagipusuon kag mayad nga kabubut-un lamang ang nagatugro kang gahum kanatun para makita ang mga butang kag mga bagay nga nagatugro kang kahimayaan,” sabat ni Mariposa.
“Amo ra! Amo man ria ang sabat kang hari sa amun imaw kaina,” sabat ni Romulo nga sa kadya nga tion, indi run maharaw ang pagkatingala nga kon haros pa lang, gusto na run maman-an kag mahangpan ang tanan.
Duro pa raad pamangkutanun si Romulo piro naudum dya kang mga turuk ni Mariposa kag kang anang matam-is nga yuhum. Sa una nga kahigayunan, namulalngan ni Romulo ang kaanyag ni Mariposa. Daw tampuranga ang pagkapula kang mga bibig. Ang supat, daw porsilana sa kapino kag kaputi. Ang mga mata, daw salaming nga nagahining kag ang anang mga turuk nagalapos sa tagipusuon ni Romulo.
“Prinsesa Mariposa, kaina kaw pa rugya sa hardin?” bahul nga limug halin sa anda likod.
“Isganan Yakal!” daw sa nahangyus nga sabat kang diwata. “May bisita kita, si Romulo, bata ni Don Rafael.”
“Ah, ikaw ang bata kang tinuga nga nagkalbo kang amun palibot?” ang maaslum nga komintar ni Yakal nga nagpapula kang pungyahun ni Mariposa sa sobra nga kahuya. Si Romulo, nagparamula man sa kaugut tungud nga gin-insultuhan ang anang papa sa atubang kang babayi nga importanti kana. Nakita dya ni Mariposa kag dalidali nga ginsalo ang nagapamukad nga tinsyon.
“Isganan Yakal, Romulo, dali masulud kita sa palasyo. Basi ginsagap run kita kang hari kag reyna,” hagad ni Mariposa sa darwa.
Ginturuk ni Yakal si Romulo, halin sa kahig paagto sa ulo kag dayon nagsunod sa prinsesa.
“Dali Isganan Yakal, Romulo, inum anay kamo para madapatan ka ramig ang inyo dila,” pangagda kang reyna pagsamput ka tatlo sa palasyo. Dayon tugro kang mga kabulig kang baso nga duag rosa ang sulud.
Dugus kang mga bulak! Mananam ang pagkatam-is kag ang anang dapug daw makapaumpaw kang nagasingkal nga baratyagun. Ang ugut nga nagatulod kang mga tinaga nga gusto hambalun ni Romulo kay Yakal, natunaw kang dugus kag nabayluhan kang pagpasaylo.
“Mahal nga hari kag reyna, wara gid ako kamaan nga bahul nga halit ang gintugro kaninyo kang nigosyo kang akun pamilya,” ang mapainubusun nga bungat ni Romulo. “Raad, mapatawad ninyo kami sa amun napanghimo.”
“Halangdun nga reyna kag hari,” saligbat ni Yakal sa maisug nga limug. “Rugya ang tawo nga dya para padayunon ang ginaobra kang anang pamilya. Ang ginapuntirya, mga kakahuyan sa Sanaaw.”
Kuub gid lang ang ginbalus ni Romulo.
“Kita nyo? Naghipus hay nabisto ang ana malain nga tinutuyo,” padayon ni Yakal.
Nagkumpas ang hari kang anang alima kay Yakal. “Isganan Yakal, himua ang atun ginkasugtan kahapon,” mando ni Haring Kamagong nga nagpahangyus kay Romulo.
“Mga suldado, dakpa dya ang pinakapodiroso nga kaaway kang atun komyunidad!” nagalagabung ang limug samtang nagamando si Yakal sa anang mga tinawo.
Dalidali gindakup si Romulo kag gindiritso sa prisuhan. Ang hari kag reyna, nagtalikod kag nagdiritso sa anda kwarto. Si Mariposa, nabilin nga ginasunod ka turuk si Romulo kag dayon ginturuk ang hari bangud indi na mahangpan ang mga nagkaratabo.
Daw kaduro kang natabo sa adlaw nga dya, para kay Romulo. Makatingalahan nga naduraan tana ka tatlo ka mga tinawo; gin-amoyan lang tana dayon naglain ang anang palibot; si Tay Tasyo, sangka hari; kag kadya, rugya tana sa sulud kang silda nga bisan hangin daw indi kasulud. Piro handa na dya batasun ang tanan hay sa una nga kahigayunan, nakita na ang babayi nga nagpapitik kang anang dughan. Ginsumpa na sa kaugalingun, himuon na ang tanan maangkun lang ang pinakamaanyag nga diwata.
“Kinahanglan tadlungun ko ang tanan nga mga tiko nga binuhatan ni papa para magustuhan ako ni Mariposa. Ilabi sa tanan, lipatan ko ang akun mga plano parti sa nigosyo,” hani ni Romulo sa kaugalingun. Nagluhod si Romulo, nanguros kag hugut nga nangamuyo.
Wara magbuhay, may mahinay nga tapak nga mabatian. Sangka babayi kag may dara nga pinggan nga buta kang pagkaun. Wara dya ginasapak kang mga suldado nga saku sa andang ginasipal nga bato bantiling. Nahangyus si Romulo kang namay-uman na ang pungyahun.
“Mariposa!” ang pahani na nga bungat.
“Shhh .…” sabat kang babayi samtang ginabutang ang daw kandila nga tudlo sa anang mapula-pula nga bibig.
“Patawara kami Mariposa sa tanan nga nahimo kang akun pamilya. Man-an ko ang kapintas kag kadalok kang akun mga kaulang-ulangan. Ginasumpa ko sa Makaako nga sa akun hinirasyon, mauntat ang tanan nga mga malain nga binuhatan. Ipalab-ot mo gid sa hari kag reyna ang akun hugut nga paghinulsul. Ipaalinton mo sa mahal nga hari nga indi ko run pagpaduyunon ang akun tinutuyo. Nahadluk lang man ako kay papa, amo nga ginpadayon ko ang anang gusto ipaobra. Piro kadya, nagmukra run ang akun mga mata. Wara ti madangtan nga kamayad ang wara ti rapang nga pagpangtapas ka mga kahoy sa kabukidan para lang matugruan ka manggad ang pirang-nahut samtang ang kadam-an nagaantos. Patawad, Mariposa,” ang malawid nga pagpangayo ni Romulo kang pasaylo.
Bangud indi makahambal hay hadluk nga makilala, pagkaput gid lang sa alima ang sabat ni Mariposa kay Romulo.
Sa kwarto nga ginapahuwayan ni Yakal, nakita na sa anang ban-awan ang pagsulud kang babayi nga sa paghabyog pa lang kang balikawang, naman-an na nga si Diwata Mariposa dya. Nagpin-ut ang anang dughan kang makita na ang mapinalanggaun nga pagkuhap kang diwata sa alima kang priso nga tawo. Bilang pagtaha sa prinsesa, ginpakamayad na nga istoryahun kang tampad ang parangasaw-un.
“Palangga ko nga prinsesa, pira lamang ka adlaw ang nabilin kag pagakaslun run kita. Bilang rispito mo sa imo ginikanan kag sa imo mangin bana, untati ang imo pakigkita sa priso nga si Romulo. Nalipat kaw haw sa mga masakit kag makasirigni nga ginpanghimo kang ana pamilya sa komyunidad kang Sanaaw?” ang padumdum ni Yakal kay Mariposa.
“Isganan Yakal, bahul ang rispito ko kanimo kag sa akun mga ginikanan piro ginakasubu ko, kadya lang ako nakabatyag kadyang tanhaga nga baratyagun. Palangga ko si Romulo,” sabat ni Mariposa nga nagpasaka kang dugo ni Yakal. Dalidali dya nga nagtalikod kag dumiritso sa hari kag reyna.
“Mahal nga hari, mahal nga reyna, kinahanglan matabo run ang kasal antis magtunod ang adlaw,” mando ni Yakal nga nagpahangyus sa mag-asawa.
“Istoryahun namun ang amun bata, Isganan Yakal,” malulo nga sabat kang reyna piro pirit nga ginatago ang pagkatingala kag dumiritso sa kwarto kang prinsesa.
“Mariposa, andut nga gusto ni Isganan Yakal nga hiwatun ang kasal antis magtunod ang adlaw?” pamangkot kang reyna kay Mariposa.
“Pinalangga ko nga reyna, indi ko mabatas magpakasal kay Isganan Yakal hay ang akun tagipusuon, nabihag ni Romulo,” sabat kang prinsesa.
“Naintyindihan ko ang imo baratyagun, palangga ko nga prinsesa,” ang maluya nga sabat kang reyna. Indi na maman-an kon paano pa lubadun ang mga paghanda sa kasal nga ginhimo kang ginharian piro putot ra nga problima kon ikumparar sa mangin bwasdamlag ni Mariposa kon tana mapakasal sa sangka laki nga indi na palangga.
Wara matalupangdan kang magnanay, nga nagsunod si Haring Kamagong sa reyna. Nabatian na ang paathag kang prinsesa kag ana nakita ang paglum-uk kang baratyagun kang asawa.
“Pinalangga ko nga bata kag asawa, naintyindihan ko ang baratyagun nyo piro amo gid lang run dya ang kahigayunan para matapna run ang panghalit kang pamilya nanda,” ang masinulub-un nga saligbat ni Haring Kamagong. “Mabug-at dar-un sa akun konsyinsya nga wara ako ti mga tikang nga ginhimo kang ginpakalbo ni Don Rafael ang tanan nga mga kaingud kang Talipaw. Nangin matalaw ako kag akun gid lamang ginpanumdum nga maprotiktahan ang Sanaaw.”
“Piro halangdun nga hari, indi bala nangayo kang kapatawaran si Romulo kanatun?” ang indi mapunggan nga sabat kang reyna. “Indi bala ikaw man nagkuon nga ang sangka sala indi pwidi nga mangin bayad sa sangka sala? Sala run nga wara mo natapna ang pagpanapas ni Don Rafael kang mga kakahuyan sa atun mga iningud kag kadya, bilang bayad sa amo nga sala, ang anang bata ang imo pinahan bisan pa nga nagpakita dya kang bahul nga paghinulsul kag nangayo kang himpit nga kapatawaran?”
“Tay … Tay … raad mapatawad mo ang pamilya ni Romulo kag mabaton mo tana nga mangin kabahin kang atun pamilya,” pakitluoy ni Mariposa sa hari samtang sigi ang hiribiun nga nabal-utan kang dalum nga pisngu. “Si Romulo gid lang Tay ang nakapukaw kang gugma nga nakatago sa akun tagipusuon.”
Ginkupkupan kang hari ang bugtong nga bata nga sakit nga nagahiribiun. Indi na mabatas nga bul-an kang kalipayan ang ana bata. Gintrapuhan na ang luha ni Mariposa kag gindapit si Reyna Waling-waling pagwa sa kwarto. Dalidali nga ana ginpatawag si Yakal.
“Ginakasubu namun, Isganan Yakal, nadisidiran run kang prinsesa nga indi magpakasal kanimo. Untatun run namun ang mga paghanda kag amun igaanunsyar ang pagkansila kang inyong kasal,” hambal kang hari kay Yakal.
“Pasinsyaha gid kami, Isganan Yakal, piro indi gid namun matudluan ang tagipusuon kang amun bata nga magpalangga ka iba,” ang masinurub-un nga dugang kang reyna.
Nagdulum ang panuruk ni Yakal. Nagdagun-dagun dya paggwa kag magdiritso sa hardin. Piho ang mga tikang paagto sa gawang nga salsalun.
“Rigor! Ano ang ginahulat mo? Napriso run ang imong amo kag wara run ti mabalik kanimo para matuman ang inyong mga tuyo,” hambal ni Yakal. Gin-agtunan na si Rigor nga nagahulat sa pagbalik ni Romulo. Pira run ka adlaw nga hulat ana. Dali run lang maubos ang anang balon nga pagkaun. Indi man tana makabalik hay indi run makatultol. Daw kapawa para kay Rigor ang prisinsya ni Yakal piro buta kang kabalaka tungud sa nabatian na parti sa amo.
“Sin-o ikaw? Paano mo ako nakilala? Diin ginpriso si Senyorito Romulo? Paano ko masalbar?” ang gasurugpon nga mga pamangkot ni Rigor samtang ginakapkap ang pusil nga balon. Amo gid lang dya ang andang nadara nga armas hay suno kay Tasyo, usisaun lang anay nanda ang lugar.
“Ako si Yakal, ang lidir kang mga suldado ka hari. Urihi run ang tanan, Rigor. Ang imong amo indi run magbalik. Luwas lamang kon tutdan natun ang Sanaaw para magkaran-karan ang mga pumuluyo kag diritso mo nga butungun paggwa sa gawang nga dya ang imo amo,” suhistyon ni Yakal nga nakapapukaw kang kaisug ni Rigor kapin pa kang ana run man nakita ang padir nga buta kang balagun.
“Paano ta ria himuon? Basi kon masunog kanday Tay Tasyo kag Senyorito Romulo,” ang may pagkabalaka nga pamangkot ni Rigor.
“Indi magpalibug. Tudluan ta ikaw kang dapat mo nga himuon kag isulat ko ang mapa para maman-an mo ang imo pagaagtunan,” ang pasikto ni Yakal piro ang pinsar, buta ka plano para sabnitun si Mariposa kag dar-un parayu sa pihak nga mga kabukidan para indi mabuul ni Romulo.
Lipud sa pagkamaan ni Yakal, ginpasundan tana kang indi makita nga mga tinawo kang hari. Sa mga lak-ang pa lang ni Rigor kaina, man-an kang hari nga daw may lain nga tuyo si Yakal. Nabatian kang mga tinawo ka hari ang tanan nga ginapang-istoryahan nanday Yakal kag Rigor. Dalidali nanda nga ginpabalik ang sangka katapo para mapaandaman ang hari kag reyna. Nabilin ang iba para maniktik sa mga itum nga plano ni Yakal. Pagkabati kang hari kang malain nga balita, lagilagi, ginmando na ang pagsagap kay Yakal para dar-un kana. Kang naman-an kang mga tinawo kang hari nga naggwa run ang kasuguan sa pagdakup kay Yakal, nagtigbaliw tanda tanan kag insigida gingapos si Yakal. Natingala si Rigor sa gulpi nga pagkadura ni Yakal.
“Indi ako makapati nga mahimo mo dya kanamun, Isganan Yakal,” umpisa ni Haring Kamagong samtang nagapungko sa anang trono sa korti kang hustisya. Malapad kag bahul ang korti kag tanan nga mga pumuluyo kang Sanaaw nagapalibot bilang saksi. “Ginsarigan namun ikaw, gintrato nga importanti nga kabahin kang amun pamilya kag kang atun komyunidad. Piro, nahimo mo magluib kag magplano kang mga bagay nga magabutang kang ginharian sa piligro.”
“Indi mo maintyindihan ang akun baratyagun, Kamagong,” ang nagadaguub nga sabat ni Yakal nga wara ti bisan maniki nga pagtaha sa hari. “Masakit ang kamatuoran nga ang babayi nga gusto ko maimaw hasta sa katubtuban, wara ti pagpalangga kanakun. Tana ang rason sa kada tikang nga ginahimo ko sa akun kabuhi pati sa akun pagdampig sa ginharian. Piro nadura dya tanan kang nagsamput ang tinuga nga nagtuhaw paagi sa imo tigadlum.”
“Nahangpan ko ang sakit nga imo nabatyagan, Yakal, piro sa imo pamatyag, sakto bala nga sunugon mo ang bilog nga Sanaaw para lang mabuul ang imo mga handum?” ang pagpahangup kang hari kay Yakal.
“Wara ako ti labut sa iba. Importanti kanakun, si Mariposa. Kana nagalibot ang akun kabuhi. Tana ang rason kon andut nagapangisug ako para dampigan ang kalinung kang Sanaaw. Piro kon wara tana, para ano pa? Para sa diin pa ang akun mga pagpangabudlay?” sabat ni Yakal nga buta gihapon ka ugut.
“Nami ang magdamgo, Yakal, hay amo dya ang nagatulod kanatun para makahimo kang mga imposibli nga butang. Piro kon ang atun damgo, halit imbis nga mayad ang bunga, kinahanglan tapnaun kag tugruan kang tyimpo para mapukaw ang kamayad nga natago sa kaugalingun,” madalum nga pamulong-pulong kang hari. “Awut ang imo dughan, Yakal. Gani ginakasubu ko nga imando ang pina nga angay kanimo. Sigon sa atun layi, ang pagluib sa ginharian, may pina nga pagtigbaliw kanimo sa sangka tinuga nga indi makahalin sa ginatindugan, tubtub sa katubtuban,” may kasubu, piro hugut nga hambal kang hari.
“Mga pinalangga ko nga mga pumuluyo kang Ginharian kang Sanaaw, nabatian ninyo ang mga kabangdanan kon andut kinahanglan pinahan si Isganan Yakal. Gani sa gahum nga gintugyan kanakun kang bilog nga Sanaaw, idapat ko ang tigadlum para sa pagtigbaliw ni Isganan Yakal,” ang anunsyo ni Haring Kamagong sa tanan nga mga pumuluyo sa ginharian.
Nagdulus ang hangin kag nagburon-buron kay Yakal. Gulpi nadura si Yakal kag nabatian lamang ang bahul nga lagabung sa sagwa kang palasyo. Nagguruwa ang mga nagtambong kang paghusgar sa korti para turukun ang nadangatan ni Yakal. Kag rugto sa binit kang wayang, mga sanggatos ka tapak ang karayuun sa palasyo, makita ang bahul nga kahoy nga pag-un nga nagatindug.
Gin-atubang ni Haring Kamagong si Mariposa kag Romulo.
“Ang kapaslawan sa gugma, bukut insakto nga rason para maghimo kang malain. Ang mga pagtiraw signos nga kita dapat magbag-o para sa kaaraydan kang tanan. Gani Mariposa, Romulo, ang puno kang Yakal padayon nga magpadumdum kaninyo nga ang matuod-tuod nga gugma nagabunga sa mayad nga pagbag-o pariho kang paghinulsul kag pag-ilis kang imo mga plano, Romulo. Indi gid kamo magkalipat nga ang hapaw kag makinaugalingun nga gugma, masubu ang katapusan,” laygay kang hari sa magnobyo.
“Padayon ang paghanda sa kasal,” ang baskug nga mando kang reyna sa mga alagad. Matam-is nga nagyuhum si Mariposa, masabat run gid man sa urihi ang ana mga pamangkutanun parti sa pangabuhi sa ubus kang Sanaaw.
“Halangdun nga hari, paano si Rigor?” pamangkot ni Romulo nga bahul ang pagkabalaka sa anang tinawo.
“Pariho mo, Romulo, ipaidalum natun si Rigor sa tigadlum para kaimaw natun tana nga mangabuhi kag tana ang atun ibulus kay Yakal para mangin lidir kang mga suldado,” sabat kang hari. “Tigadlum ang sabat sa tanan, Romulo. May ikasarang kami manginduraan ukon magtuhaw sa kon diin kag kon san-o namun gusto. Tigadlum man ang nagatambi kang pagpangabuhi kang mga ordinaryo nga tinuga kag kami nga mga imortal.”
- Katapusan -